ارمنستان در مدار غرب؟

بدون شک، مسکو از این نشست سه‌جانبه سطح بالا که در تاریخ ۴ آوریل در بروکسل برگزار شد، ناخرسند است. در این نشست نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان با اورسولا فون در لاین، رئیس کمیسیون اروپا، جوزپ بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده و سامانتا پاور، مدیر آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا،‌ گفت‌وگو کرد.

این واقعیت که این نشست همزمان با جشن‌های ۷۵سالگی سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) برگزار شد، مطمئناً ناامیدی کرملین را تشدید کرد. واکنش باکو قبل و بعد از این نشست، بازتابی از واکنش مسکو بود.

آذربایجان به‌رغم دریافت تضمین‌های دوگانه در تماس‌های تلفنی از بروکسل و واشنگتن، مدعی شد که حذف این کشور از مذاکرات ایالات متحده، اتحادیه اروپا و ارمنستان، روند صلح آذربایجان-ارمنستان را مختل می‌کند.

رسانه‌های غیررسمی مرتبط با دولت آذربایجان تا آنجا پیش رفتند که عنوان کردند این نشست سه‌جانبه فراتر از همکاری‌های سیاسی و اقتصادی است و مدعی شدند که غرب آماده حمایت نظامی از ارمنستان است.

ایران، یکی دیگر از بازیگران تاثیرگذار در قفقاز جنوبی است که نارضایتی خود را ابراز کرد. هرچند ایران به‌طور آشکار کمتر انتقاد کرد و تاکید کرد که مسائل منطقه‌ای باید در چارچوب فرمت ۳+۳ (شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، روسیه، ایران و ترکیه) حل و فصل شود.

اگر اظهارات آذربایجان در مورد همکاری نظامی غرب با ارمنستان محقق شود، احتمالاً مخالفت شدیدتر ایران را با دخالت غرب در منطقه در پی خواهد داشت.

وخامت روابط روسیه و ارمنستان

نشست مقامات اتحادیه اروپا و ایالات متحده با پاشینیان بازتابی از تغییر قابل توجه سیاست دولت ارمنستان و گرایش به سمت غرب در ماه‌های اخیر بوده است. این تغییر جهت آشکار ارمنستان ریشه در جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ دارد که با پیروزی آذربایجان بر نیروهای ارمنی به پایان رسید.

در آن جنگ روسیه - متحد استراتژیک و اصلی ارمنستان – بی‌طرف ماند و مداخله نظامی نکرد. علاوه بر این، هنگامی که ارتش آذربایجان یک سال بعد تعدادی از مواضع کلیدی را در قلمرو مستقل ارمنستان تصرف کرد و سپس کنترل اکثر مناطق ارمنی‌نشین واقع در بخش‌های باقی‌مانده قره‌باغ را در سال ۲۰۲۳ به دست گرفت، روسیه دست روی دست گذاشت.

بی‌میلی مسکو در عدم مداخله منجر به بدتر شدن روابطش با ایروان شد. ارمنستان به‌عنوان یکی از اولین گام‌های خود، مشارکت در ائتلاف منطقه‌ای تحت رهبری مسکو، موسوم به سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) را متوقف کرد.

اخیراً، رهبران ارمنستان خواستار خروج نیروهای گارد مرزی سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) از فرودگاه زوارتنوتس ایروان شده‌اند. یکی از نمایندگان حزب حاکم حتی پا را فراتر گذاشته و تلویحاً گفت که پایگاه نظامی روسیه در گیومری باید «در زمان مقرر» تعطیل شود.

اگرچه کناره‌گیری روسیه از کمک به ایروان عامل اصلی تغییر سیاست ارمنستان و گرایش به سمت غرب بود، اما مجموعه پیشرفت‌های اخیر گرجستان در مسیر عضویت در اتحادیه اروپا نیز در ذهنیت رهبران ارمنستان اثر داشته است.

در ۱۴ دسامبر سال ۲۰۲۳، شورای اروپا رسماً وضعیت نامزدی را به گرجستان اعطا کرد. رهبری ارمنستان با مشاهده حرکت پیچیده و در عین حال سریع گرجستان در مسیر ادغام با اروپا، با تأکید بر ارزش‌های مشترک با غرب و ابراز آمادگی برای همسویی نزدیک‌تر با همسایگان قفقاز جنوبی، از این روند پیروی کرد.

اهمیت استراتژیک قفقاز جنوبی

نشست سه‌جانبه اتحادیه اروپا-آمریکا-ارمنستان را باید در چارچوب اهمیت قفقاز جنوبی به‌عنوان یک کریدور فرامنطقه‌ای استراتژیک در نظر گرفت.

شایان ذکر است، علاوه بر اعطای ۲۷۰ میلیون یورو به ارمنستان، شرکای غربی در بروکسل متعهد شدند که ارمنستان نقش مهمی در پروژه احداث خط کابل برق زیر دریای سیاه که قرار است در سال ۲۰۲۹ عملیاتی شود، ایفا خواهد کرد.

این خط ۳ گیگاوات ولتاژ بالا انتقال برق یکی از عناصر کلیدی ابتکار عمل دروازه جهانی اتحادیه اروپا است که تا حدی با هدف مقابله با طرح کمربند و جاده چین انجام می‌شود.

راه‌اندازی این پروژه در دسامبر ۲۰۲۲ با حضور رهبرانی از آذربایجان، گرجستان، رومانی و مجارستان انجام شد که در ابتدا بر روی اتصال سیستم‌های برق این کشورها تمرکز داشتند.

پس از بهره‌برداری از این پروژه این کابل برق زیردریایی مطمئناً به تنوع مورد نیاز ارمنستان در تامین انرژی کمک خواهد کرد. اما ایروان باید اقدامات کوتاه‌مدت جدی را برای کاهش وابستگی خود به روسیه انجام دهد.

برخلاف گرجستان، ارمنستان به دلیل درگیری چنددهه‌ای با باکو، قادر به واردات گاز طبیعی آذربایجان نبوده است. در نتیجه، این امر منجر به اتکای فزاینده ارمنستان به روسیه نه‌تنها از نظر واردات گاز شده است بلکه موجب شده تا شرکت دولتی گازپروم روسیه به تدریج کنترل بیشتری بر زیرساخت‌های خط لوله داخلی این کشور به‌عنوان پرداخت بدهی‌های فزاینده‌اش به دست آورد.

امروز روسیه به‌طور کامل مالک زیرساخت گاز طبیعی داخلی ارمنستان از جمله شبکه‌های حمل و نقل و توزیع است. تکمیل موفقیت‌آمیز مذاکرات صلح با آذربایجان می‌تواند فرصتی را برای ارمنستان فراهم کند تا بتواند در نهایت جایگزین حجم گاز روسیه را از همسایه شرقی خود بخرد.

ارمنستان همچنین برای تامین ۲۵ درصد از برق تولیدی خود از نیروگاه اتمی متسامور به فناوری هسته‌ای روسیه متکی است. براساس گزارش‌های اخیر، ارمنستان و روسیه توافق کرده‌اند که نیروگاه هسته‌ای متسامور را مدرن‌سازی کنند تا طول عمر آن تا سال ۲۰۳۶ افزایش یابد.

البته دو طرف همچنین در حال بررسی امکان ساخت یک واحد راکتور جدید VVR ۱۲۰۰ طراحی‌شده توسط شرکت روس‌اتم در این تاسیسات یا نقاط دیگر ارمنستان هستند.

به دلیل نگرانی‌های ایمنی، ادامه فعالیت متسامور مدت‌هاست که محل اختلاف بین ایروان و اتحادیه اروپا بوده است.

گزینه جایگزین ارمنستان، مشارکت با شرکت‌های فرانسوی یا آمریکایی برای ساخت راکتورهای کوچکتر است. نشست سه‌جانبه اخیر ممکن است به تحقق این گزینه کمک کند.

چالش‌های پیش رو برای فرار ارمنستان از مدار روسیه

واضح است که برای ارمنستان کاهش قابل ملاحظه روابط با روسیه آسان نخواهد بود. همانطور که در بالا ذکر شد، این کشور به شدت به منابع انرژی روسیه متکی است.

علاوه بر این، شرکت‌های دولتی روسیه همچنان بر اقتصاد ارمنستان تسلط دارند و این کشور به‌طور رسمی عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) به رهبری روسیه است.

علاوه بر این، با صرف‌نظر از لفاظی‌های سیاسی تند، اجاره پایگاه نظامی روسیه در ارمنستان تا سال ۲۰۴۴ منقضی نمی‌شود و ماموران سرویس اف‌اس‌بی روسیه در مرزهای ارمنستان با ترکیه و آذربایجان حضور دارند و ارمنستان همچنان عضو پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه است.

آذربایجان بر سر دوراهی

با این حال، منطقه قفقاز جنوبی بدون شک تغییرات ژئوپلیتیکی قابل توجهی را تجربه می‌کند. جنگ دوم قره‌باغ و مذاکرات صلح بعد از آن بین ارمنستان و آذربایجان، در کنار حرکت تدریجی گرجستان به سمت غرب، تحولات در این منطقه را تسریع کرده است.

جهت‌گیری مجدد و موفقیت‌آمیز به سمت غرب توسط ارمنستان می‌تواند این فرآیندهای گسترده‌تر را تسریع کند. در صورت تحقق نزدیکی ارمنستان به غرب، دو کشور قفقاز جنوبی به غرب ملحق خواهند شد و باکو را با یک تصمیم حیاتی روبه‌رو خواهند کرد.

باکو باید انتخاب کند که می‌خواهد هم‌سو با روسیه باشد و یا اینکه به سمت غرب بچرخد. اما باکو این دو فرآیند را متناقض با هم نمی‌داند.

تاکنون، آذربایجان روابط خود با غرب را عمدتاً از طریق صادرات گاز خود به اروپا تقویت کرده است و جایگزینی برای عرضه گاز روسیه ارائه می‌دهد. در عین حال، باکو توانسته از تاثیر منفی این موضوع بر روابط خود با مسکو جلوگیری کند.

علاوه بر این، باکو با وجود حمایت قاطع از تمامیت ارضی اوکراین، به‌طرز ماهرانه‌ای از دشمنی با مسکو اجتناب کرده است. این رویکرد دیپلماتیک نمادی از تعهد گسترده‌تر آذربایجان به سیاست چندجانبه‌گرایی در سیاست خارجی است.

باکو در کنار حفظ روابط کاری با روسیه و مشارکت راهبردی با ترکیه، روابط قوی با اسرائیل، پاکستان و اخیراً با کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس نیز برقرار کرده است.

در دوران اخیر، آذربایجان همچنین تلاش‌هایی برای تقویت ارتباطات سیاسی و اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی انجام داده است و خود را به‌عنوان یک حلقه کلیدی در کریدور حمل‌ونقل بین‌قاره‌ای شرق به غرب معرفی کرده است.

تا به حال، غرب تا حد زیادی تحولات داخلی آذربایجان را نادیده می‌گرفت، اما این روند ممکن است به‌زودی تغییر کند. رویدادهای اخیر مانند دستگیری خبرنگاران، سرکوب سازمان‌های غیردولتی مورد حمایت غرب از سوی مقامات باکو و افزایش ظرفیت اروپا برای واردات گاز طبیعی مایع (LNG) به‌جای اتکا به حجم لوله‌های تامین‌کننده‌هایی مانند آذربایجان، می‌تواند باعث تغییر رویه اروپا در قبال باکو شود.

در حال حاضر نشانه‌های اولیه چنین تغییری وجود دارد. در ۲۲ آوریل، دو قانونگذار آمریکایی پیش‌نویس لایحه‌ای مشابه قانون ماگنیسکی را ارائه کردند که در آن تحریم‌هایی را علیه مقامات دولتی آذربایجان به اتهام پاکسازی قومی ارامنه قره‌باغ و همچنین دستگیری روزنامه‌نگاران و فعالان محلی پیشنهاد کرد.

اگرچه احتمال تبدیل این لایحه به قانون کم است، اما به‌طور بالقوه می‌تواند منجر به تکثیر پیش‌نویس قوانین مشابه در ایالات متحده و اروپا شود و آذربایجان را به کشوری منفور شبیه روسیه تبدیل کند.

نتیجه

حتی در شرایطی که روابط سیاسی باکو و مسکو پرتنش است، باز هم حذف ارمنستان از مدار اقتصادی روسیه یک تلاش چالش‌برانگیز خواهد بود اما این روند به وضوح آغاز شده است.

با این حال، کار ایروان برای مدیریت شبکه پیچیده روابط با همسایگان خود و در عین حال کاهش وابستگی خود به روسیه، بسیار دشوار خواهد بود. با وجود ناکارآمدی سازمان پیمان امنیت جمعی، در بحبوحه جنگ روسیه در اوکراین، ارمنستان توانسته است از مزایای عضویت در EEU که نقش مهمی در روند رشد بیشتر ارمنستان از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ داشته است، استفاده کند.

ادغام کل قفقازجنوبی در حوزه نفوذ اروپا چالش‌های مهمتری را هم برای ایالات متحده و هم برای اتحادیه اروپا ایجاد می‌کند. یکی از ملاحظات کلیدی برای غرب این خواهد بود که مراقب اقداماتی باشد که می‌تواند در طول این فرآیند هر یک از کشورهای قفقاز جنوبی را از غرب دور کند.

ادغام موفقیت‌آمیز منطقه قفقاز در جامعه اروپایی به‌شدت به کاهش وابستگی اقتصادی و به کاهش نیازهای ویژه انرژی این منطقه به روسیه بستگی دارد.

بنابراین، برای دستیابی به این هدف، غرب ممکن است با ترویج پروژه‌های انرژی با هدف تقویت ارتباط بین هر سه جمهوری قفقاز جنوبی، بیشترین موفقیت را کسب کند.

منبع: اندیشکده موقوفه کارنگی برای صلح بین‌المللی

عکس: gettyimages