پرده ابهام و سکوت
نگاهی به شانزدهمین دوره جشنواره ملی موسیقی جوان به‌بهانه انتصاب دوباره حمیدرضا اردلان به دبیری آن
نگاهی به شانزدهمین دوره جشنواره ملی موسیقی جوان به‌بهانه انتصاب دوباره حمیدرضا اردلان به دبیری آن
۱۱خردادماه ۱۴۰۱، هنگامی که محمود سالاری، معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در حکمی حمیدرضا اردلان، مدرس دانشگاه، پژوهشگر و موسیقى‌شناس را به‌عنوان دبیر شانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان منصوب کرد، تعجب بسیاری از اهالی موسیقی برانگیخته شد. تعجبی نه از سر عداوت با اردلان که در دوره‌های پیشین جشنواره گاهی مشاور دبیر بود و گاهی داور بخش موسیقی نواحیِ آن، بلکه ازاین‌رو که کمتر کسی در میان اهالی موسیقی ایرادی بر شیوه مدیریت و راهبری جشنواره توسط دبیر دیرپای آن، هومان اسعدی وارد می‌دانست و کمتر کسی گمان می‌کرد معاونت هنری ناگهان تصمیم به تغییر مسیری بگیرد که جواب پس داده بود و درست می‌نمود.
بسیاری از اهالی موسیقی نام هومان اسعدی را بحق با دو واژه تخصص و تجربه هم‌نشین می‌دانسته و می‌دانند. تخصص و تجربه‌ای که در کنار دیگر فعالیت‌های او در عرصه موسیقی، در دبیری ۹دوره از جشنواره ملی موسیقی جوان، از دوره هفتم (شهریورماه ۱۳۹۲) تا دوره پانزدهم (دی‌ماه ۱۴۰۰) به روشنی بُروز پیدا کرد. جان این جشنواره، به‌خصوص در دوره‌های دبیری هومان اسعدی به «مشــارکت گســترده اســتادان برجســته موســیقی کشــور» در آن به‌عنوان داور بسته بود. استادانی که ازجمله آن‌ها در دوره پانزدهم، آخرین دوره‌ای که به دبیری هومان اسعدی برگزار شد می‌توان به حسین علیزاده، علی‌اکبر شکارچی، مجید کیانی، هادی منتظری، اردشیر کامکار، سیامک آقایی، نوید افقه، بهداد بابایی و... (در بخش موسیقی دستگاهی)، آرپینه ایسرائلیان، ربکا آشوقیان، رافائل میناسکانیان، سیمون آیوازیان، گاگیک بابایان، فریماه قوام‌صدری، آذین موحد و... (در بخش موسیقی کلاسیک)، محمدرضا تفضلی، پویا سرایی، کیاوش صاحب‌نسق، محمدرضا فیاض و... (در بخش آهنگسازی)، سیامک جهانگیری، احسان ذبیحی‌فر، پویا سرایی و... (در بخش آفرینش در تکنوازی) و محمدرضا درویشی، حمیدرضا اردلان، فرج علیپور، محسن شریفیان و... (در بخش موسیقی نواحی) اشاره کرد.
در شانزدهمین دوره جشنواره ملی موسیقی جوان به دبیری حمیدرضا اردلان اما که با تاخیر و به تعویق افتادن‌های چندباره و با یک‌سال تاخیر در تیرماه ۱۴۰۲، هم خودش و هم اختتامیه‌اش به‌صورت آنلاین برگزار شد نه نام داوران مرحله نخست، نه نام داوران مرحله نهایی هیچ‌کدام اعلام نشد تا تک‌تک عبارات این جمله؛ برگزاری همراه با تاخیر و تعویق‌های چندین‌باره، با یک‌سال تاخیر، به صورت آنلاین و همراه با عدم اعلام نام داوران، بیش‌ازپیش به شائبه‌های پیرامون آن دامن بزند. شائبه‌هایی که برای دریافت پاسخی برای آن‌ها با حمیدرضا اردلان تماس گرفتیم و او تنها به این پاسخ اکتفا کرد که در صورت رسیدن به جمع‌بندی، در آینده‌ای نزدیک اقدام به برگزاری نشستی مطبوعاتی در این مورد خواهد کرد. باتوجه به اینکه اردلان ۲۳مردادماه ۱۴۰۲ در جلسه‌ای با حضور محمود سالاری (معاون امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، محمد اللهیاری (مدیرکل دفتر موسیقی) و امیرعباس ستایشگر (مدیر انجمن موسیقی) به‌عنوان دبیر هفدهمین دوره نیز منصوب شد، در تماس با برخی کارشناسان و منتقدان موسیقی، همچنین داوران دوره‌های قبل به بررسی دوره شانزدهم پرداختیم و هرچند ترجیح این افراد عدم ذکر نام‌شان بود اما آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل اطلاعاتی است که از گپ‌وگفت با آن‌ها به‌دست آمده است.
اشکالات شکلی فراخوان
فراخوان شانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان ۸ مردادماه ۱۴۰۱ در چهار بخش اصلی دستگاهی، نواحی، کلاسیک و آهنگسازی و «بخش ویژه حفظ کل ردیف» منتشر شد. در همین خبر یک‌خطی دو تفاوت با فراخوان دوره پانزدهم دیده می‌شد که جای سوال داشت. نخست بازگشت «بخش ویژه حفظ کل ردیف» که هومان اسعدی در دوره پانزدهم حذفش کرده بود و دوم حذف «بخش آفرینش در تکنوازی در حوزه موسیقی دستگاهی» که اسعدی به جشنواره پانزدهم افزوده بود. هرچند برگزارکنندگان جشنواره شانزدهم تاکنون برای برگرداندن آنچه حذف شده بود و برای حذف آنچه افزوده شده بود، توضیحی ارائه نداده‌اند اما اسعدی پیش‌تر در مورد حذف و اضافات دوره پانزدهم مفصل صحبت کرده بود. او حذف «بخش ویژه حفظ کل ردیف» را به‌جهت حفظ منزلت آن دانسته و در موردش گفته بود: «بخش حفظ کل ردیف موسیقی ایرانی قاعدتاً باید به‌صورت حضوری انجام شود تا سنجش درستی صورت گیرد و در شرایط موجود که تحت‌تأثیر شیوع کرونا، حاصل کار شرکت‌کنندگان صرفاً یا در قالب ویدئوی ضبط‌شده یا به‌صورت آنلاین مشاهده می‌شود، برای حفظ شأن‌ومنزلت ردیف بود که این بخش فعلاً حذف شد». (از گفت‌وگو با خبرگزاری خبرآنلاین) طرفه آنکه شانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان نیز اگرچه در شرایطی مشابه شرایط برگزاری جشنواره پانزدهم نبود اما باز هم به‌صورت آنلاین برگزار شد تا ایرادی که هومان اسعدی بر وضعیت انجام «بخش ویژه حفظ کل ردیف» وارد می‌دانست، همچنان وارد باشد که ظاهراً برای برگزارکنندگان دوره شانزدهم اهمیتی نداشته است.
نکته دیگری که در فراخوان پانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان با آن مواجه بودیم و در فراخوان جشنواره شانزدهم نه، اینکه در جشنواره پانزدهم در حوزه موسیقی دستگاهی، بخشی تحت‌عنوان «آفرینش در تکنوازی» وجود داشت که هدف اصلی آن در فراخوان «ارائه یک برنامه تکنوازی خلاق و درعین‌حال مبتنی بر اصول زیباشناختی موسیقی کلاسیک ایرانی» ذکر شده بود و اسعدی در همان گفت‌وگوی ذکرشده در مورد دلیل افزوده‌شدنش به جشنواره پانزدهم چنین گفته بود: «در موسیقی کلاسیک ایرانی، مفهوم آهنگساز با مفهوم نوازنده ویرتئوز گره خورده است. به‌گونه‌ای که فارغ از بحث تاریخی، در سنت موجود و دست‌کم در یک قرن اخیر، در موسیقی دستگاهی ایرانی -که البته ترجیح می‌دهم موسیقی کلاسیک ایرانی بنامم‌اش- تقریباً تمام آهنگسازان برجسته، نوازنده ویرتئوز هم بوده‌اند و درنتیجه در این‌گونه از موسیقی است که مفاهیم ویرتئوزِ آهنگساز با بداهه‌ساز و بداهه‌نواز گره خورده و تبدیل به امری توأمان شده است که در این بخش امکان بروز پیدا می‌کند.» بخشی که بدون ارائه توضیحی در مورد دلیل آن از جشنواره شانزدهم حذف شد.
ازجمله دیگر ایرادات شکلی وارده به فراخوان شانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان در کنار این حذف و اضافات می‌توان به عدم وجود یکدستی در رپرتوار تعیین‌شده در سازهای مختلف -چه ازنظر کمی، چه محتوایی-، عدم تطابق منطقی سطح رپرتوار تعیین‌شده با گروه‌های سنی در بعضی موارد، شبهه‌برانگیز بودن اعلام کتاب‌ها یا قطعاتی مشخص برای برخی سازها به‌ویژه آنجا که کتاب یا قطعه اعلام‌شده تألیف یکی از داوران بود که حتی اگر نگوییم شبهه‌برانگیز است، دست‌کم امتیازی برای شاگردان آن داور به نسبت دیگر شرکت‌کنندگان محسوب می‌شود، محدودیت زمانی نامتناسب و ضیق‌وقت مهلت ارسال آثار به نسبت برخی از رپرتوارهای تعیین‌شده، مشخص نبودن حد نصاب برای رقابتی‌شدن هر بخش، استفاده از قطعات سازهای دیگر برای سازهایی که خودشان رپرتوار غنی تخصصی داشتند، نادیده گرفته‌شدن برخی مکاتب و هنرمندان شاخص تاریخ موسیقی ایرانی، ابهام در برخی رپرتوارها، برگزاری رقابت میان متقاضیان بخش موسیقی نواحی در یک مرحله درحالی‌که دیگر بخش‌ها دو مرحله‌ای برگزار شد و... اشاره کرد. ضمن اینکه عدم اعلام هیچ تاریخ مشخصی برای انتشار اسامی منتخبین نهایی و اختتامیه این دوره از جشنواره در فراخوان مذکور، موجب ایجاد این تصور عمومی در میان متقاضیان شد که دوره شانزدهم برخلاف دوره‌های پیشین براساس روالی منظم و مشخص برگزار نخواهد شد.
تاخیر و تعویق‌های چندین‌باره
پس از انتشار فراخوان، خبر بعدی که از شانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان منتشر شد به ۱۳شهریورماه ۱۴۰۱ مربوط بود. خبری که طی آن فراخوان منتشرشده پیشین، فراخوان مرحله اول نامیده و از فراخوان دوم باعنوان «فراخوان مرحله نهایی بخش موسیقی دستگاهی و نکات ضروری در بخش‌های موسیقی دستگاهی، نواحی و کلاسیک» یاد شد. ۶روز بعد، ۲۰شهریورماه اعلام شد، علاقمندان بعد از مطالعه فراخوان و ضبط آثار خود به‌صورت تصویری، براساس دستورالعمل‌های ذکرشده به سامانه بامک (بانک اطلاعات موسیقی کشور) مراجعه و ثبت‌نام خود را انجام دهند و مهلت ثبت‌نام در سایت از تاریخ ۲۰شهریورماه الی ۷مهرماه معین شد تا پس از بررسی و ارزیابی آثار ارسالی توسط هیئت‌های‌داوران که هیچ‌گاه نامی از آن‌ها به‌میان نیامد، از پذیرفته‌شدگان برای شرکت در مرحله نهایی دعوت به‌عمل آید. شاید ذکر جزء‌به‌جزء این تاریخ‌ها در نگاه اول بی‌فایده و حوصله‌سر به‌نظر بیاید اما آنجا اهمیت پیدا می‌کند که با وقوع اتفاقات ۲۵شهریورماه ۱۴۰۱ به‌این‌سو و تحت‌تاثیر قرارگرفتن بسیاری از ایرانیان و ازجمله هنرمندان و به‌تعویق‌افتادن قریب‌به‌اتفاق رویدادهای هنری، برگزارکنندگان شانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان، دفتر و انجمن موسیقی و معاونت هنری چنان در محاق سکوت فرو رفتند که گویی اساساً چنین جشنواره‌ای وجود نداشته است. سکوتی که تا پایان سال ۱۴۰۱ مصرانه ادامه پیدا کرد و کوچک‌ترین توضیحی در این مورد داده نشد که اگر برگزاری جشنواره به‌خاطر شرایط اجتماعی به تعویق افتاده، چرا کسی حرفی در مورد آن نمی‌زند و این‌گونه بود که ابهامات و به‌تبع‌آن حدس و گمان‌ها روزبه‌روز دامنه‌دار شدند.
از ۱۱خردادماه ۱۴۰۱ با اعلام انتصاب حمیدرضا اردلان به‌عنوان دبیر جشنواره شانزدهم تا ۲۰شهریورماه ۱۴۰۱ با تعیین تاریخ مهلت ارسال آثار برای حضور در مرحله اول، چهار خبر منتشر شده بود و انتشار خبر پنجم پس از سکوتی قریب به ۸ماه، سرانجام در ۱۱ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ رخ داد و اعلام شد، راه‌یافتگان به مرحله نهایی می‌بایست آثار خود را براساس رپرتوارهای تعیین شده در فراخوان اصلی، از اول تا پایان وقت اداری ۱۱ خرداد ماه سال جاری در سامانه بامک بارگذاری کنند. سپس مهلت ارسال آثار تا پایان روز جمعه ۱۹خردادماه تمدید شد و ۲۴تیرماه خبر آمد که مراسم اختتامیه ۲۵تیرماه به‌صورت مجازی پخش خواهد شد. اینکه چرا میان پایان زمان مهلت ارسال آثار در مرحله اول (۲۰شهریورماه الی ۷مهرماه ۱۴۰۱) تا اعلام اسامی راه‌یافتگان به مرحله نهایی (۱۱اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲) هیچ‌گونه اطلاع‌رسانی‌ای انجام نشد و تماس‌های تلفنی هم بنابرگفته برخی شرکت‌کنندگان پیگیر با عدم‌پاسخگویی، جواب‌های نامشخص و نامناسب مواجه شد، سوالی است که همچنان بی‌پاسخ است. ضمن اینکه این تأخیر و تعویق برای جشنواره‌ای که مبنای شرکت در آن گروه سنی («الف»: ۱۵ تا ۱۸سال، «ب»: ۱۹ تا ۲۳سال و «ج»: ۲۴ تا ۲۹سال) است، زیان جبران‌ناپذیر دیگری نیز به همراه داشت و آن اینکه مشخص نشد تکلیف کسانی که سال ۱۴۰۱ و هنگام انتشار فراخوان در یک گروه سنی بودند و سال بعد، هنگام برگزاری مرحله نهایی در گروه سنی دیگری قرار گرفتند، چه شد؟ اگر ملاک گروه سنی، سن زمان ثبت‌نام در نظر گرفته شد آیا این افراد در مرحله نهایی در گروه سنی متفاوتی داوری شدند یا افرادی با رده‌های سنی متفاوت در یک‌گروه سنی قرار گرفتند و آیا این براساس قواعد خود جشنواره، نوعی تبعیض و تخلف محسوب نشد و چرا در هر صورت در این مورد اطلاع‌رسانی انجام نگرفت؟
عدم اعلام اسامی داوران
جشنواره‌ای که دست‌کم در دوران برگزاری توسط هومان اسعدی (دوره هفتم تا دوره پانزدهم) افتخارش این بود که همراهی جمعی کثیر از استادان موسیقی ایران را به‌عنوان داور با خود دارد، در دوره شانزدهم ناگهان به وضعیتی دچار شد که از داورانش جز تعدادشان هیچ‌خبری بیرون نیامد. نگاهی به دوره پانزدهم، مقایسه را آسان‌تر می‌کند. در اختتامیه پانزدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان که شامگاه پنجشنبه ۳۰دی‌ماه ۱۴۰۰ با معرفی برگزیدگان بخش‌های مختلف در قالب یک رویداد آنلاین از تالار وحدت تهران پیش‌روی مخاطبان قرار گرفت هومان اسعدی نخست از حسین علیزاده تشکر کرد که به‌گفته‌او در تمام آن سال‌ها همیشه در کنار جشنواره بوده و برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان همواره توانسته‌اند از محضرش بهره‌مند شوند، سپس اعلام کرد هیئت‌های‌داوری جشنواره پانزدهم متشکل از بیش‌از ۱۱۰نفر از اساتید موسیقی بوده است. در اختتامیه دوره شانزدهم اما که ۲۶تیرماه ۱۴۰۲ باز هم به‌صورت آنلاین برگزار شد حمیدرضا اردلان اعلام کرد: «در این‌دوره جشنواره، ۸۵داور در ۳مرحله تعیین رپرتوارها، مرحله اول و دوم داوری، همچنین در بخش عملی جشنواره ۶۸داور حضور داشتند.» (به نقل از سایت جشنواره). پس جشنواره شانزدهم نه‌تنها حسین علیزاده را در کنار خود نداشت و تعداد داورانش از ۱۱۰نفر به ۸۵نفر کاهش پیدا کرد که عدم اعلام اسامی داوران نیز این شائبه را ایجاد کرد که آیا آن‌ها به‌شرط رسانه‌ای‌نشدن نام‌شان حاضر به حضور در کنار برگزارکنندگان جشنواره ملی موسیقی جوان شده‌اند یا برگزارکنندگان از هراس متهم‌شدن به افت سطح‌کیفی داوران از اعلام اسامی آن‌ها پرهیز کرده‌اند؟ ضمن اینکه نمی‌دانیم آیا در این دوره از جشنواره مانند دوره‌های قبل، قضاوت اجرای هنرمندان هر ساز را گروهی از اساتید آن ساز انجام داده‌اند یا آنطور که شنیده می‌شود، تنها دو یا سه‌نفر به قضاوت کار شرکت‌کنندگان نشسته‌اند. پاسخ این سوالات هرچه باشد تا لحظه تنظیم این گزارش، نامشخص است و سوالات بر جای خود پابرجا.
تاثیر این اتفاقات؛ تأخیر و تعویق چندین‌باره، عدم اطلاع‌رسانی به‌موقع، عدم پاسخگویی به متقاضیان و عدم اعلام اسامی داوران در هر کجا که قابل مشاهده و اندازه‌گیری نباشد، دست‌کم در آمار شرکت‌کنندگان و ریزش آن‌ها در دوره شانزدهم نسبت به دوره پانزدهم قابل‌مشاهده است. طبق اخبار اعلام‌شده ازسوی برگزارکنندگان این دوره‌ها در دوره پانزدهم در بخش موسیقی دستگاهی یک‌هزار و ۱۲۰خواننده و نوازنده، در بخش موسیقی کلاسیک ۴۱۰نوازنده، در بخش موسیقی نواحی ۷۷۰نوازنده و خواننده، در بخش آفرینش در تکنوازی ۶۰نوازنده و در بخش آهنگسازی ۱۰۰آهنگساز شرکت کرده بودند. این درحالی‌است که در دوره شانزدهم طبق آنچه حمیدرضا اردلان در اختتامیه اعلام کرد، در بخش موسیقی دستگاهی یک‌هزار و ۱۱۲متقاضی در شاخه‌های آوازی و سازی، آهنگسازی و حفظ کل ردیف، متقاضی شرکت شدند. در بخش موسیقی کلاسیک نیز ۲۷۷متقاضی و در بخش موسیقی نواحی ۴۰۳متقاضی حضور داشتند.
برگزاری به‌صورت آنلاین
از همه این موارد که بگذریم به نکته‌ای می‌رسیم که با هیچ توجیهی قابل رفع‌و‌رجوع نیست؛ تمام مراحل دوره شانزدهم برخلاف همه دوره‌های پیشین، منهای دوره چهارم و پانزدهم، به‌صورت آنلاین برگزار شد تا این سوال بیش‌ازپیش پررنگ شود که اگر برگزارکنندگان قصد برگزاری به‌صورت آنلاین را داشتند چرا این‌کار را در همان سال ۱۴۰۱ که پررنگ‌ترین بهانه، التهاب شرایط بود انجام ندادند و چرا در سال ۱۴۰۲ و با وجود آرامش برقرارشده، اقدام به برگزاری جشنواره به‌صورت آنلاین کردند؟ ما نمی‌دانیم اگر جشنواره چهاردهم و اختتامیه آن در ۹ آبان‌ماه ۱۳۹۹ و دوره پانزدهم و اختتامیه آن در اول بهمن‌ماه ۱۴۰۰، تحت‌تأثیر شرایط ناشی از شیوع کرونا به‌صورت آنلاین، در تالار وحدت برگزار شد چه چیزی برگزارکنندگان دوره شانزدهم را در سال ۱۴۰۲ که نه خبری از شیوع ویروس کرونا بود و نه التهابات اجتماعی، مجاب به برگزاری جشنواره به‌صورت آنلاین کرد؟
عدم شفافیت و پاسخگویی
اینکه حمیدرضا اردلان، دبیر شانزدهمین و حالا هفدهمین جشنواره ملی موسیقی جوان در پاسخ به درخواست گفت‌وگو می‌گوید، اگر به جمع‌بندی برسد اقدام به برگزاری نشستی مطبوعاتی خواهد کرد، موجب می‌شود تمام این سوالات بی‌پاسخ و نحوه برگزاری جشنواره شانزدهم در پرده ابهام و سکوت باقی بماند. ضمن اینکه اگر در دوره‌های پیشین «پُرکردن جای خالی آموزش موسیقی ازطریق ترغیب علاقمندان جوان و نوجوان و هنرمندان نوپا تا در نبود آموزش مناسب و استاندارد، به‌خصوص نبود هنرستان موسیقی برای دختران در برخی شهرها، سازی بیاموزند»، «معرفی برگزیدگان جشنواره به بازار موسیقی و فراهم‌کردن زمینه مشارکت‌شان در فعالیت‌های حرفه‌ای»، «تسهیل ورود برگزیدگان به دانشگاه یا فراهم‌کردن فرصت همکاریِ آن‌ها با ارکسترهای بزرگ» و... گزاره‌هایی بودند که به‌عنوان آنچه جشنواره ملی موسیقی جوان انجام می‌دهد یا انتظار می‌رود که انجام دهد ذکر می‌شد، از آنچه در ذهن برگزارکنندگان جشنواره شانزدهم و در آینده‌ای نزدیک هفدهم می‌گذرد، بی‌اطلاعیم و نمی‌دانیم همچنان قصدشان حرکت بر همان ریل پیشین است یا سیاست‌گذاری جدیدی برای جشنواره ملی موسیقی جوان در نظر گرفته‌اند؟
