سانسور نامحسوس

پریانکا شانکار، پراناو دیکسیت و اوسید صدیقی

منبع الجزیره

در در بحبوحه جنگ اسرائیل و غزه، «توماس مادن»، فیلمساز و فعال حقوق بشر بلژیکی، متوجه چیز عجیبی شد. ویدئویی درباره فلسطین که او با کلمه «نسل‌کشی» در تیک‌تاک ارسال کرده بود، پس از افزایش ناگهانی بازدید، بلافاصله از این پلتفرم حذف شد. مادن به الجزیره گفت: «فکر می‌کردم میلیون‌ها بازدید داشته باشم، اما به‌یکباره ویدئو حذف شد.» 

مادن یکی از صدها کاربر رسانه‌های اجتماعی است که بزرگ‌ترین پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی جهان (فیس‌بوک، اینستاگرام، ایکس، یوتیوب و تیک‌تاک) را به سانسور حساب‌ها یا کاهش دسترسی به محتوای طرفدار فلسطین متهم می‌کند؛ عملی که به‌عنوان «شادوبن» (Shadow banning) یا «سانسور نامحسوس» شناخته می‌شود. به عبارت دیگر، «سانسور نامحسوس» عبارت است از مسدود یا محدود کردن مشارکت یک کاربر در رسانه‌های اجتماعی، به‌گونه‌ای‌که آن کاربر و دیگران متوجه نشوند او محدود شده است. این کار معمولاً از طریق پنهان‌کردن یا کمتر برجسته‌کردن پست‌های یک کاربر خاص در شبکه‌های اجتماعی انجام می‌شود، به‌گونه‌ای‌که مخاطبان معمولاً پست‌های او را نمی‌بینند یا کمتر می‌بینند و هدف آن کاهش نفوذ آن کاربر در سطح جامعه است. ایکس، فیس‌بوک، یوتیوب و اینستاگرام از رسانه‌های اجتماعی مشهوری هستند که همیشه در مظان اتهام سانسور نامحسوس کاربران بوده‌اند. نویسندگان، مدافعان حقوق بشر، روزنامه‌نگاران، فیلمسازان و کاربران عادی در سراسر جهان گفته‌اند که پست‌های حاوی هشتگ‌هایی مانند «فلسطین آزاد» و «من کنار فلسطین ایستاده‌ام»، همچنین پیام‌هایی مبنی بر حمایت از فلسطینی‌های غیرنظامی کشته‌شده توسط نیروهای اسرائیلی توسط این پلتفرم‌ها پنهان می‌شوند. 

توماس مادن، فیلمساز بلژیکی متوجه کاهش بازدید، سپس حذف ویدئویی شد که در تیک‌تاک و در حمایت از فلسطین پست کرده بود.

برخی کاربران همچنین اینستاگرام را متهم کرده‌اند که خودسرانه پست‌هایی را که صرفاً به فلسطین اشاره شده، به‌دلیل نقض «دستورالعمل‌های جامعه» حذف می‌کند. برخی دیگر گفته‌اند که استوری اینستاگرام آنها به‌دلیل به اشتراک گذاشتن اطلاعات مرتبط با برگزاری تجمع در حمایت از فلسطین در لس‌آنجلس و منطقه خلیج سان‌فرانسیسکو مخفی (Hidden) شده است. برخی کاربران نیز از وجود کلمه «تروریست» در کنار بیوگرافی اینستاگرام خود شکایت داشتند. 

«اندی استون»، سخنگوی متا، در پستی که 15 اکتبر در شبکه ایکس منتشر کرد، گفت که کاهش دسترسی به برخی پست‌ها به‌دلیل وجود یک باگ در سیستم است و از روی عمد نبوده است. استون نوشت: «این باگ حساب‌های کاربری را در سراسر جهان به یک اندازه تحت تأثیر قرار داد و ربطی به محتوا نداشت و ما آن را در سریع‌ترین زمان ممکن برطرف کردیم.»

هنگامی که از استون در مورد اتهامات مرتبط با سانسور غیرمحسوس سوال شد، استون به تفصیل به آخرین تلاش‌های شرکت متبوعش در مقابله با اطلاعات نادرست مربوط به جنگ اسرائیل و حماس پرداخت. استون افزود: «کاربرانی که با تصمیمات این شرکت در ارتباط با محدود کردن برخی پست‌ها و محتواها موافق نیستند، می‌توانند درخواست تجدیدنظر کنند.»

یکی از سخنگویان تیک‌تاک به الجزیره گفت که این شرکت «محتوا را بر اساس حساسیت‌های سیاسی تعدیل یا حذف نمی‌کند» و افزود که این پلتفرم «هرگونه محتوای ناقض دستورالعمل‌های آن را که به‌طور یکسان برای هر محتوایی در تیک‌تاک اعمال می‌شود، حذف می‌کند».

یکی از سخنگویان یوتیوب نیز اظهار داشت که سیستم‌های این شرکت، پیوند بینندگان را با اخبار و اطلاعات با کیفیت بالا از منابع معتبر در اولویت قرار می‌دهند. این سخنگو همچنین به سازوکاری اشاره کرد که سیستم این پلتفرم، سخنان نفرت‌انگیز، آزار و اذیت و دروغ‌پراکنی را محدود می‌کند. 

در این ماه، 48 سازمان ازجمله «حملة»، مرکز عربی برای پیشرفت رسانه‌های اجتماعی که از حقوق دیجیتالی جامعه مدنی فلسطینی و عرب دفاع می‌کند، بیانیه‌ای صادر کردند و از شرکت‌های فناوری خواستند به حقوق دیجیتالی فلسطینی‌ها در طول جنگ جاری احترام بگذارند. در بیانیه آمده است: «ما [نگران] سانسور چشم‌گیر و نامتناسب صداهای فلسطینی‌ها ازطریق حذف محتوا و پنهان‌کردن هشتگ‌ها و سایر موارد نقض حقوق دیجیتالی آنها هستیم.» این محدودیت‌های فراروی فعالان، جامعه مدنی و مدافعان حقوق بشر تهدیدی جدی برای آزادی بیان و دسترسی به اطلاعات، آزادی تجمع و مشارکت سیاسی است.

جلال ابوخاطر، مدیر مرکز حملة می‌گوید که این سازمان 238 مورد سانسور طرفدار فلسطین را، عمدتاً در فیس‌بوک و اینستاگرام، مستند کرده است. این موارد شامل حذف محتوا و محدود کردن حساب‌های کاربری می‌شد. او همچنین افزود: «تلاش نامتناسبی در جریان است تا محتوای مرتبط با فلسطین را به حاشیه براند.» در مقابل، روایت رسمی اسرائیل، به‌مراتب خشونت‌آمیزتر است و گاهی عملاً خبرنگاران یا حتی مدافعان حقوق بشر را تهدید می‌کنند. اما شرکت متا هیچ واکنشی نشان نمی‌دهد و آن را موضع نهادهای «رسمی» ازجمله ارتش اسرائیل و مقامات دولتی تلقی می‌کند.

سانسور شدن

یک مدیر بازاریابی 26ساله اهل بروکسل که برای محافظت از خود خواست نامش فاش نشود، متوجه شد که بعد از انتشار چند استوری اینستاگرام درباره فلسطین، میزان تعامل (engagement) [مجموع تعداد لایک، کامنت، سیو و اشتراک‌گذاری] او به‌شدت کاهش یافته است. او به الجزیره گفت: «حدود 800 فالوور دارم و معمولاً 200 بازدید از یک استوری دریافت می‌کنم. اما زمانی که شروع به ارسال پست در مورد فلسطین کردم، متوجه شدم که بازدیدهایم بسیار کمتر شده است.» این زن گفت که جداً نگران شده، زیرا استوری او حاوی تصاویر گرافیکی یا سخنان نفرت‌انگیز نبوده است. او افزود: «این استوری‌ها در مورد درک این موضوع بودند که مردم فلسطین نیز انسان هستند و از شایستگی یک زندگی آزادانه در صلح برخوردارند. چرا چنین چیزی سانسور شده است؟» یکی دیگر از کاربران اینستاگرام که یک مهندس مکانیک 29ساله هندی است و او نیز خواست نامش فاش نشود، متوجه شد که استوری‌های اینستاگرام او در مورد برنامه تجمعات در لس‌آنجلس و منطقه خلیج کالیفرنیا حتی پس از یک‌ساعت از انتشار هیچ بازدیدکننده‌ای نداشته است. او گفت: «این غیرعادی بود و به‌هیچ‌وجه با چنین پدیده‌ای مواجه نشده بودم.» سایر کاربران نیز تجربیات مشابهی داشتند. «عظمت خان»، روزنامه‌نگار برنده جایزه پولیتزر در ایکس نوشت: «پس از انتشار یک استوری اینستاگرام در مورد جنگ در غزه، حساب کاربری من سانسور نامحسوس شد. این یک تهدید بسیار خطرناک برای جریان اطلاعات و روزنامه‌نگاری معتبر درباره یک جنگ بی‌سابقه است.» «فاطیما بوتو»، نویسنده پاکستانی نیز گفت که اینستاگرام پست‌های او را سانسور نامحسوس کرده است. او در ایکس نوشت: «حالا دارم چیزهای زیادی در مورد اینکه چگونه دموکراسی‌ها و غول‌های فناوری‌های همراه یکدیگر برای سرکوب اطلاعات در طول جنگ‌های غیرقانونی کار می‌کنند، یاد می‌گیرم.»  «امیر الخطاطبة»، بنیانگذار و سردبیر 25ساله وب‌سایت خبری مسلم که بر مسائل مسلمانان تمرکز دارد، متوجه شد که در چند روز گذشته بازدید از پست‌های این نشریه به میزان قابل‌توجهی کاهش یافته است؛ 2/1میلیون بازدید قبل از شروع جنگ، به کمی بیش از 160 هزار بازدید در هفته بعد از جنگ رسیده است.  درواقع هر حساب کاربری که در استوری‌ها و پست‌های اینستاگرام، کلمات کلیدی مانند فلسطین، غزه، حماس، حتی قدس و بیت‌المقدس را در کنار هشتگ‌هایی مانند #فلسطین آزاد و #در کنار فلسطین می‌ایستیم، به کار ببرد، مورد سانسور قرار می‌گیرد. الخطاطبة به الجزیره گفت: «این پست‌ها به صفحه اکسپلور اینستاگرام راه نمی‌یابند و چند روز بعد در فید [یا صفحه هوم (Home)] افراد نشان داده می‌شوند.» مسلم تنها وب‌سایتی نبود که پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی را به سانسور متهم کرد. چند روز پس از شروع جنگ غزه، «ماندویس» (Mondoweiss)، وب‌سایت خبری حامی فلسطین که توسط خبرنگاران «فیلیپ ویس» و «آدام هوروویتز» نوشته می‌شود، اعلام کرد که تیک‌تاک حساب کاربری آن را مسدود کرده و تنها ساعاتی بعد پس از اعتراض آنلاین مدیران این وب‌سایت، آن را بازیابی کرد. شبکه خبری قدس مستقر در فلسطین در ایکس، پستی منتشر و اعلام کرد که صفحه فیس‌بوک آن توسط متا به حالت تعلیق درآمده است. این نخستین‌بار نیست که رسانه‌های اجتماعی به سانسور صدای فلسطینی‌ها متهم می‌شوند. بر اساس یافته‌های حملة که با الجزیره به اشتراک گذاشته شده، فیس‌بوک ۹۱۳ درخواست از دولت اسرائیل برای محدود کردن یا حذف محتوای پلتفرم خود از ژانویه تا ژوئن ۲۰۲۰ دریافت کرده و فیس‌بوک با ۸۱‌درصد از این درخواست‌ها موافقت کرده است. گزارش مستقلی که توسط متا پس از جنگ 2021 اسرائیل در غزه سفارش داده شد و یک سال بعد علنی شد، نشان داد که این شرکت بر حقوق بشر کاربران فلسطینی در زمینه‌هایی مانند «آزادی بیان، آزادی اجتماعات، مشارکت سیاسی و...» تأثیر منفی گذاشته است.»

فریب‌دادن الگوریتم

برخی از افرادی که می‌گویند سانسور در رسانه‌های اجتماعی را تجربه کرده‌اند، به راه‌حل‌هایی متوسل شده‌اند تا سانسور را به گونه‌ای دور بزنند. به‌عنوان مثال، یک فعال فلسطینی که نخواست نامش فاش شود، به الجزیره گفت که هنگام انتشار پست در اینستاگرام، کلمات را به‌صورت جداجدا و بریده‌بریده می‌نویسد: «وقتی «فلسطین» یا «پاک‌سازی قومی» یا «آپارتاید» را می‌نویسم، این واژه‌ها را با نقطه‌ها یا خطوط بریده جدا می‌کنم. همچنین حرف «A» را با «@» جایگزین می‌کنم، یعنی می‌نویسم @partheid. این‌گونه بود که شروع کردم به فریب‌دادن الگوریتم.»

«محمد درویش»، 31ساله، بنیان‌گذار Bydotpy، یک شرکت بلاکچین مستقر در قاهره، وب‌سایتی به‌نام «Free Palestine.bydotpy» ایجاد کرد که این فرآیند را به‌صورت خودکار انجام می‌دهد. به‌عنوان مثال با تایپ «Gaza» در این وب‌سایت، آن را به‌طور خودکار به «ğaza» تغییر می‌دهد؛ به این ترتیب کاربران می‌توانند آن را کپی کرده و در رسانه اجتماعی موردنظر خود نشر دهند.

درویش به الجزیره گفت: «دوست ندارم کسی مرا کنترل کند و در جریان تنش‌ها در شیخ جراح، محله فلسطینی‌ها در بیت‌المقدس شرقی، محدودیت‌های زیادی را تجربه کردم؛ بنابراین با محدودیت بیگانه نیستم.» او اضافه کرد: «همواره این اصل ورد زبان‌ ما توسعه‌دهندگان است که هیچ کاری نیست که نتوان آن را ازطریق کد انجام داد. بنابراین من این ابزار را توسعه دادم که دو نسخه دارد؛ یکی برای زبان عربی و دیگری برای زبان انگلیسی. عملکرد این ابزار تغییر شکل جملات و عبارات است تا درک معنای متن را برای هوش مصنوعی و الگوریتم‌های فیس‌بوک دشوار کند.»

مدت کوتاهی پس از مشاهده شکایات متعدد کاربران پیرامون سانسور رسانه‌های اجتماعی در مورد محتوای سمپات با فلسطین، «مازلم لگال» (Muslim Legal)، شرکت حقوقی مستقر در فلوریدا که بر کمک به مسلمانان آمریکایی تمرکز دارد، صفحه‌ای را در وب‌سایت خود راه‌اندازی کرد که در آن هر کسی که با چنین سانسوری مواجه شده بود، می‌توانست تجربیات خود را به اشتراک بگذارد. در زمان انتشار مطلب حاضر، بیش از 450 نفر در وب‌سایت این شرکت از تجربیات خود در این مورد صحبت کرده‌اند. 

«حسن شیبلی»، مؤسس این شرکت در مصاحبه‌ای به الجزیره گفت: «ما متوجه شدیم صفحاتی که صرفاً در زمینه برقراری عدالت برای فلسطینی‌ها صحبت می‌کردند، به‌سادگی بسته شده و بدون هیچ هشداری ممنوع می‌شوند. ما همچنین شاهد بودیم که افراد صرفاً به‌دلیل اظهارنظرهای خود دراین‌زمینه با محدودیت در حساب کاربری خود مواجه شده‌اند.» او اضافه کرد: «استفاده از رسانه‌های اجتماعی توسط جامعه از اهمیت حیاتی برخوردار است. این یکی از راه‌هایی است که می‌توانیم علیه روایت‌های مرتبط با اسلام‌هراسی روشنگری کنیم و یکی از روش‌هایی است که می‌توانیم جنایات جنگی را که در حال وقوع است، افشا کنیم. همچنین یکی از ابزارهایی است که ما به‌منظور خنثی‌کردن تبلیغات و اطلاعات غلطی که برای توجیه پاک‌سازی قومی در فلسطین توسط اسرائیلی‌ها به‌کار می‌رود، در اختیار داریم.»

نیاز به شفافیت

در ماه ژوئیه، اتحادیه اروپا، قانون خدمات دیجیتال را تصویب کرد که هدف از آن وضع استانداردی برای فعالیت غول‌های دنیای فناوری بود. مطابق قوانین جدید، پلتفرم‌ها باید کانال‌‌های ارتباطی جدیدی را برای کاربران اروپایی ارائه دهند تا آنها بتوانند محتوای آنلاین غیرمجاز، همچنین محصولات غیرقانونی را گزارش دهند و شرکت‌ها نیز موظف به حذف سریع آنها خواهند بود. برای مثال تیک‌تاک یک گزینه اضافی برای پرچم‌گذاری ویدئوها تعبیه کرده که به کاربران اجازه می‌دهد موارد «تقلب یا کلاهبرداری» را گزارش دهند. همچنین کاربران در فیس‌بوک یا اینستاگرام می‌توانند سیستم‌های خودکار توصیه ویدئو یا پست‌ را خاموش کنند. قوانین جدید همچنین هدف قرار دادن دسته‌های آسیب‌پذیر از افراد (ازجمله کودکان) ازطریق تبلیغات را ممنوع می‌کند و برای مثال تیک‌تاک نمی‌تواند به کاربران نوجوان خود، تبلیغات هدفمند خاصی را نشان دهد.

 طبق این مقررات، پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی ملزم به رعایت قوانینی هستند که امنیت دیجیتال را تضمین می‌کند، همچنین از آزادی بیان کاربران محافظت می‌کند.

سخنگوی اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای گفت: «پلتفرم‌ها باید در مورد محتوایی که نشر می‌دهند، بسیار شفاف و واضح عمل کنند و به‌طور مدام و با جدیت این سیاست‌های نظارتی را اجرا کنند. این موضوع به‌ویژه در مورد محتوای خشونت‌آمیز و تروریستی صادق است. مهم‌تر از همه، قانون خدمات دیجیتال شفافیت در مورد سانسور نامحسوس و سایر انواع کنترل محتوا را الزامی می‌کند.» او اضافه کرد: «وقتی یک حساب کاربری محدود می‌شود، کاربر باید مطلع شود و بالطبع کاربر حق دارد نسبت به این تصمیم اعتراض کند.»

بااین‌حال، برخی کارشناسان نسبت به اثربخشی قانون خدمات دیجیتال در شرایط فعلی ابراز تردید کرده‌اند. «آندریا رندا»، محقق ارشد مرکز مطالعات سیاست اروپا به الجزیره گفت: «قاعدتاً قانون خدمات دیجیتال، سانسور غیرمحسوس را نیز پوشش می‌دهد، اما در عمل، پیگرد قانونی این رفتار در مقایسه با انتشار اطلاعات نادرست در این پلتفرم‌ها سخت‌تر خواهد بود.»

ابوخاطر گفت: «درنهایت اصرار بر سانسور محتوای مرتبط با فلسطین ازسوی روزنامه‌نگاران، جامعه مدنی و مدافعان حقوق بشر در زمان بحران، آسیب‌زا خواهد بود. این امر به‌ویژه کار را برای فلسطینی‌ها دشوارتر خواهد کرد و ایجاد اجماع در جامعه جهانی را با دشواری بیشتری همراه می‌کند.»

در این بزنگاه تاریخی برای شرکت‌ها و غول‌های فناوری بسیار مهم است که نقش خود را به‌رسمیت بشناسند و بدانند که حفظ جریان مداوم اطلاعات به/از فلسطین برای نجات جان انسان‌ها و کاهش تأثیرات منفی که سانسور می‌تواند به‌دنبال داشته باشد، کاملاً ضروری است.

همان‌طور که می‌دانید اینستاگرام یک قابلیت ترجمه هم دارد. به این ترتیب می‌توانید کپشن پست‌ها، نظرات، همچنین بیوگرافی صفحات را با لمس دکمه See Translation ترجمه کنید، اما این قابلیت در هفتۀ گذشته با اختلال مواجه شده و واژۀ تروریست را به ترجمۀ بیوگرافی فلسطینی‌ها اضافه می‌کرده است.

اخیراً یک کاربر تیک‌تاک به‌نام ytkingkhan ویدئویی پست کرده که نشان می‌دهد بیوگرافی او در اینستاگرام که شامل واژه‌های «Palestinian» (فلسطینی)، پرچم فلسطین و عبارت الحمدالله عربی است، به‌شکل عجیبی ترجمه می‌شود. وقتی روی see translation ضربه بزنید، این عبارت به‌شکل زیر ترجمه می‌شد:

Praise be to God, Palestinian terrorists are fighting for their freedom

شکر خدا، تروریست‌های فلسطینی در حال جنگ برای آزادی خود هستند.

کاربر ytkingkhan می‌گوید، با اینکه فلسطینی نیست، اما این باگ را از یک دوست فلسطینی شنیده است. این مشکل ظاهراً برای حدود سه ساعت پابرجا بود و حالا رفع شده است. یک سخنگوی متا ضمن عذرخواهی دراین‌باره می‌گوید: «ما مشکلی را که 

برای مدت کوتاهی باعث ترجمۀ نامناسب عربی در برخی از سرویس‌های‌مان شده بود، برطرف کردیم. ما از این اتفاق صمیمانه عذرخواهی می‌کنیم.»

مترجم: ویریا آدینه‌ور