دورافتاده از کاروان فناوری
بررسی شاخص اینترنت آزاد و تاثیر آن بر اقتصاد دیجیتال
بررسی شاخص اینترنت آزاد و تاثیر آن بر اقتصاد دیجیتال
گروه فناوری: با آنچه در این سال‌ها از جریان پیش‌رونده فناوری شاهدیم، کارکردهای امروزه «اینترنت» در زیست و زندگی روزمره را دیگر نباید صرفاً به «ابزاری تسهیل‌گر برای زندگی» تقلیل داد. تاثیر کلان اینترنت تا آن‌جاست که دسترس‌پذیری به انواع کارکردهای اینترنت در جوامع مختلف، جزئی از شاخص‌های ثابت «توسعه» محسوب و در گزارش «اقتصاد دیجیتال2021(1)» سازمان‌ملل، مهمترین دغدغه در زمینه اقتصاد دیجیتال، دسترسی و مشارکت همگانی به جریان آزاد داده‌ها معرفی می‌شود. چراکه به‌ویژه پس از همه‌گیری کرونا و در سال‌های اخیر با چهره متفاوت «هوش مصنوعی»، جریانی گسترده‌تر از رشد تاثیر اینترنت در روند شکل‌گیری هویت اقتصادی دولت‌ها (مانند کلان‌برنامه‌های چشم‌اندازساز و مدل‌های پیشنهادی ارتباطی) را شاهدیم؛ چیزی که از آن به‌عنوان انقلاب صنعتی پنجم (2) یاد می‌شود.
گزارشی که در ادامه خواهد آمد، خلاصه‌ای از نقش زیرساخت‌های اینترنتی در وجوه اقتصاد دیجیتال در کشورهای توسعه‌یافته و کمترتوسعه‌یافته است.
اینترنت؛ بستر فناوری‌های نوظهور
مکانیسم تاثیر اقتصاد دیجیتال بر توسعه اقتصادی را باید پس از دوران پساکووید-19 بررسی کرد؛ چراکه همه‌گیری کووید-19 روند تحول دیجیتال را سرعت بخشید و گویی محک و تمرین مهم دولت‌ها و سازمان‌ها برای پاسخ به بحران‌های این‌چنینی بود؛ پاسخ به سوال/بحران با این نکته کلیدی که «چگونه از افزایش داده‌های دیجیتال برای منافع جهانی می‌توان استفاده کرد؟».
برای پاسخ به این پرسش به اهمیت داده‌های ترافیکی می‌توان اشاره کرد: «ترافیک جهانی اینترنت در سال 2022 از کل ترافیک اینترنت تا سال 2016 بیشتر شود»؛ این گزاره نشانگر یک دارایی استراتژیک کلیدی برای ایجاد ارزش خصوصی و اجتماعی در جوامع است. چراکه نحوه مدیریت این داده‌ها بر توانایی دولت‌ها برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار، تأثیر زیادی خواهد داشت. داده‌ها چندبعدی‌ا‌ند و استفاده از آنها نه‌تنها برای توسعه تجارت و اقتصادی، بلکه برای حقوق بشر، صلح و امنیت نیز فواید مهمی دارد.
با ظهور فناوری‌های نوظهور مانند ابرداده‌ها، محاسبات ابری و اینترنت اشیاء، ICT به‌طورکلی به‌عنوان «موتور» توسعه اقتصادی در نظر گرفته شد. به‌همین‌دلیل است که برخی از پژوهشگران باور دارند توسعه اقتصاد دیجیتال می‌تواند بر کارایی عواملی مانند سرمایه و نیروی کار، تاثیر مثبت داشته باشد و درنتیجه به رشد اقتصادی کمک کند.
جامعه دیجیتال و رهبری تجاری
به بیانی ساده می‌توان هر نوع دادوستد با زیرساخت‌های اینترنتی و فناورانه که در بستری غیرسنتی رخ می‌دهد را «تجارت الکترونیک» نامید؛ چیزی که کاربرهای اینترنت در بسترهای رایانه‌ای آن را رقم می‌زنند و هرچه این روش در معاملات جوامع گسترده و معمول‌تر باشد، تعاملات مالی، قدرت انتخاب و رشد تجاری اتفاق می‌افتد. به‌همین‌دلیل است که میزان دسترسی، انواع رفتار کاربرهای مصرف‌کننده اینترنت در کشورهای مختلف از معیارهای مهم سنجش رفاه و توسعه کشورها قلمداد می‌شود.
اهمیت این امر زمانی روشن‌تر می‌شود که به تاثیر «اقتصاد دیجیتالی در سال ۲۰۲۵، بیش از ۲۴درصد از GDP جهان معادل با ۲۸ تریلیون دلار را به خود اختصاص خواهد داد یا درواقع همان اقتصاد دیجیتالی صنعتی به‌سرعت رو به گسترش است. این روند همسو با انقلاب صنعتی چهارم و تمرکز بر «داده» و فناوری‌های دیجیتالی در تولید است. اگرچه آمار دقیقی از نسبت رشد بخش B2B به بخش مصرف‌کنندگان یا B2C وجود ندارد، اما اگر یکی از شاخص‌های مهم در تخمین رشد اقتصاد دیجیتالی را نرخ نفوذ اینترنت در جهان بدانیم، با نگاهی به نرخ رشد و توسعه اینترنت در دو گروه مصرف‌کنندگان خانگی و اینترنت صنعتی (IoT)، متوجه فاصله معنادار این دو بخش و برتری بخش B2B خواهیم شد(3)». به‌همین‌دلیل کسب‌وکارهای پویا در جوامع صنعتی و پیشرفته ناگزیر با این موج دیجتالی‌شدن تجارت منطبق می‌شوند.
برای مثال در گزارشی از «شاخص اقتصاد دیجیتال و جامعه» در سال 2020 ضمن توجه به متغیرهای سن، جنس، تحصیلات و انواع خدمات خریداری‌شده ازسوی مصرف‌کنندگان اینترنت، میزان کاربردپذیری و موفقیت کشورهای اتحادیه اروپا در ارائه خدمات به شهروندان سایر کشورها هم از شاخص‌های تعیین‌کننده است.(4) به‌همین‌دلیل است که روند صعودی تجارت الکترونیک در کشورها تا سال 2019 ادامه یافت و حدود 71درصد از کاربران اینترنت اتحادیه اروپا در آن سهیم بودند.
دقیقاً به همین علت است که دولت‌های اتحادیه اروپا، از پوشش روزافزون خدمات اینترنتی در جامعه حمایت می‌کنند. طبق آخرین گزارش دراین‌باره مشخص می‌شود که بستر تجارت الکترونیک در اروپا برای رسیدن به مدل اقتصادی کوچک‌شدن مسافت‌های تجاری است؛ مدلی که درنهایت در پی رسیدن به هدف یک «رهبری تجاری» با تمام زیرساخت‌های لازم آن است.(5) زیرساخت‌هایی که جذب بین‌المللی نیروی انسانی ماهر و شبکه سراسری تجارت و اقتصاد بین‌کشوری و بین‌المللی را منجر می‌شود. نمودار 1 شتاب سیاست‌های اتحادیه اروپا در زمینه خدمات اجتماعی دیجیتال از سال 2019 را نشان می‌دهد.
وضعیت اقتصاد دیجیتال در ایران چگونه است؟
به گزارش وزارت اطلاعات و فناوری ارتباطات ایران در سال 1400، ضریب نفوذ اینترنت ایران به درصد رسیده که نسبت به سال قبل، 13درصد رشد داشته است. ضریب نفوذ تلفن همراه نیز به 167درصد رسیده که نسبت به سال قبل، 6درصد رشد داشته است.
طبق گزارش اقتصاد دیجیتال ایران به نقل از Statista، انتظار می‌رفت درآمد اقتصاد دیجیتال ایران به 2/8میلیارد دلار در سال 2021، با نرخ رشد مرکب سالانه 2/9درصد برسد.
طبق این گزارش براساس گزارش بانک جهانی، اقتصاد ایران به آرامی پس از یک‌دهه در حال بهبود است و رکود ناشی از تحریم‌های اقتصادی، نوسانات قیمت نفت و همه‌گیری کم‌کم روند بهبودی خواهد یافت اما اقتصاد ایران به‌دلیل ناکارآمدی گسترده، قیمت محدودشده و بحران و چالش‌های تغییرات آب‌و‌هوایی که بر بخش‌های کشاورزی و صنعت تأثیر می‌گذارد، در ابعاد اقتصاد دیجیتال آسیب‌پذیر است.(6)
ازسویی‌دیگر در گزارش تجارت الکترونیک سال 1400 ایران، آمارها حکایت از صدور بیش ازیک‌میلیون و 317 هزار گواهی امضای الکترونیکی دارند که نسبت به سال قبل، 124درصد رشد داشته است. عملکرد تجارت الکترونیکی ارز‌ش‌اسمی معاملات تجارت الکترونیکی 237/1هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال قبل، 13درصد رشد داشته است. مبلغ هر خرید الکترونیکی به‌طور میانگین 343 هزار تومان برآورد شده است و تعداد کل معاملات تجارت الکترونیکی 3 میلیارد و 60 میلیون فقره بوده که نسبت به سال قبل، 14 درصد رشد داشته است. ارزش معاملات الکترونیکی دولتی 302 هزار میلیارد تومان بوده که نسبت به سال قبل، 65 درصد رشد داشته است. تعداد معاملات الکترونیکی دولتی 345 هزار فقره بوده که نسبت به سال قبل، 2 درصد رشد داشته است. تعداد کل اینمادهای فعال در پایان1400 نسبت به سال قبل نیز با رسیدن به بیش از 120 هزار اینماد، 35 درصد رشد داشته است.
پس از فیلترینگ گسترده شهریور 1401 چه شد؟
گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی ایران از سال 1401 نشان می‌دهد که تعداد تراکنش خرید آنلاین در ابتدای نیم‌سال دوم با کاهش روبه‌رو بوده است. گزارش‌های سالانه «پادرو» و «دیجی‌کالا» درباره سال 1401 به‌عنوان دو بستر و بازارگاه فروش آنلاین، نشان‌دهنده این است که شرایط اجتماعی و سیاسی کشور در اواسط شهریورماه از یک‌سو و فیلترینگ، محدودیت، قطعی و اختلال اینترنت ازسوی‌دیگر، ضربه بزرگی به صنعت تجارت الکترونیک زد. آن‌طور که در گزارش تجارت الکترونیکی ایران در سال 1401 آمده، تعداد تراکنش‌های خرید اینترنتی در سال 1401 به نسبت سال 1400، حدود 17 درصد کاهش داشته است. این روند کاهشی با تعداد تراکنش در سه‌فصل اول سال 1401 پابرجا بوده و تنها در زمستان با رشد همراه شده است.(7)
درنهایت اگر ایران بخواهد دست‌کم در مسیر تجارت مبتنی بر اینترنت و فناوری‌های نوظهور باشد، باید به بحران‌هایی مانند شرایط اقتصادی پرنوسان، محدودیت‌های متعدد و روزافزون و نفوذ سیاست‌های بازدارنده و آسیب‌زا نسبت به زیرساخت‌های امن، اقدامات ریشه‌ای و مداومی انجام دهد. چراکه یکی از مهمترین مولفه‌های اقتصاد دیجیتال، ایجاد امنیت پایدار برای فعالیت‌های اقتصادی است، حال آن‌که در ایران این روزها، سیاست‌ها و مقررات مبتنی بر فیلترینگ، تحریم شرکت‌های زیرساختی این حوزه، نهایتاً موجب ناامنی، سرقت و هک داده‌های سازمان‌هایی با زیرساخت‌های فناورانه و درنهایت ناامیدی نیروی انسانی و کاهش رفاه اجتماعی شود؛ شرایطی که منجر به مهاجرت نیروی انسانی به‌عنوان مهمترین پیشران توسعه اقتصاد دیجتال هر کشوری است: «در آخرین پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران مشخص شد که بیش‌از 67 درصد از فعالان کسب‌وکارهای دیجیتال و نوآورانه کشور، میل به مهاجرت دارند یا در مسیر مهاجرتند(8)».
پی‌نوشت‌ها:
1- https://unctad.org/system/files/official-document/der2021_overview_en_0.pdf
2- The Fifth Industrial Revolution: How Harmonious Human-Machine Collaboration is Triggering a Retail and Service [R]evolution
3- https://peivast.com/p/171395?nsl_bypass_cache=f18b818377d9df1f505f19730b9ce16d
6- https://www.amazon.com/Irans-Digital-Economy-Outlook-IDEO-ebook/dp/B0CG3WP6P6/ref=tmm_kin_swatch_0?_encoding=UTF8&qid=&sr=
