جمعیت فدائیان اسلام

آنها در یکی از اولین اقدامات خود دربرابر احمد کسروی نویسنده کتاب «شیعه‌گری» که در آن ارزش‌های شیعی را به چالش کشیده بود، مواضع صریحی اتخاذ کردند و در نهایت نیز او را به قتل رساندند.

با ترور کسروی آنها هم مورد حمایت رهبران مذهبی قرار گرفتند و هم مقامات حکومتی امیدوار بودند تا در برابر حزب توده از آنها بهره‌برداری کنند و جایگاه ویژه‌ای در بین مردم و به‌ویژه طبقه فرودست جامعه پیدا کرده بودند. آنها مبارزه با استعمار و آشنا کردن مردم با معارف اسلامی و زمینه‌سازی نهضت مردمی برای احقاق حقوق مسلمین را هدف اصلی خود مطرح می‌کردند.

هاشمی‌رفسنجانی در توصیف جمعیت فدائیان اسلام آنها را اینگونه توصیف می‌کند: «رهبر فدائیان اسلام که پیشتازان مبارزه مسلحانه آن هم در شکل علنی و شجاعانه‌ای که ابهت‌شان و هیبت‌شان در مجموعه جهان اسلام اثر عمیقی گذاشت، و قلب دشمنان اسلام را در زمانی که آنها متحرک بودند، لرزاند...»

هرچند که تاریخ‌نگاران آنها را جریان فکری و جنبشی تاثیرگذار نمی‌دانند، چراکه سازمان منسجم و حزب منظمی نداشتند و همچنین قائل به فرد بودند. برای نمونه اینگونه بیان شده است که زمانی که نواب‌صفوی در زندان بود، محمدمهدی عبدخدایی یکی از اعضای این جمعیت به دستور شمس قنات‌آبادی، حسین فاطمی، وزیر خارجه مصدق را ترور کرد، حال آنکه نواب‌صفوی از این ترور بی‌اطلاع بوده است.

آیت‌الله کاشانی(رهبر معنوی فدائیان اسلام)، شمس قنات‌آبادی (مدیر در سایه جمعیت فدائیان اسلام)، عبدالحسین واحدی (مرد شماره دو جمعیت فدائیان اسلام)، خلیل طهماسبیان، محمدمهدی عبدخدایی و سیدحسین امامی از چهره‌های مشهور این گروه هستند.

نقش آنها در جریان ملی شدن صنعت نفت نیز مورد پژوهش‌های بسیاری قرار گرفته است. در مقاله‌ای که به بررسی نقش فدائیان اسلام درجریان ملی شدن صنعت نفت درایران پرداخته شده، این نتیجه به دست آمد که «فدائیان اسلام درابتدای نهضت ملی باهدف مشترک نفی سلطه بیگانه باائتلاف میان نیروهای ملی مذهبی با مشی مسلحانه در مبارزات نهضت ملی شرکت جسته و عملکرد آنها در راستای هم‌افزایی و همگرایی کنشگران سیاسی بوده لیکن با شکل‌گیری دولت ملی به‌تدریج شکاف میان آنها و دولت به‌واسطه عدم تحقق اهداف مورد نظر فدائیان آشکار و زمینه‌های واگرایی آنها شکل گرفت.»