غروب پردردسر

تبعات سیاسی عدم تعهد تروئیکای اروپایی و تعهدات پیش‌روی به لغو تحریم‌های موشکی ماه اکتبر ایران

«عدم لغو تحریم‌های موشکی ایران در ماه اکتبر» که هفته گذشته به‌صورت رسمی از سوی جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده برجام اعلام شد، موضوعی غیرقابل پیش‌بینی نبود چراکه هجدهم تیرماه (۲۹ ژوئن) خبرگزاری رویترز در خبری اختصاصی از قصد سه کشور اروپایی عضو برجام برای «حفظ تحریم‌های موشکی بالستیک علیه ایران» خبر داد؛ در متن این خبر به نقل از ۴ منبع اطلاعاتی عنوان شده که «دیپلمات‌های اروپایی به ایران گفته‌اند که قصد دارند تحریم‌های موشک‌های بالستیک اتحادیه اروپا را که طبق توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، در اکتبر منقضی خواهد شد را حفظ کنند». این دیپلمات‌های اروپایی دلیل این اقدام کشورهای متبوع خود را ناشی از «استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی علیه اوکراین، احتمال انتقال موشک‌های بالستیک ایران به روسیه و محروم کردن ایران از مزایای توافق هسته‌ای، با توجه به نقض آن از سوی تهران» دانستند.

مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز پنجشنبه با انتشار بیانیه‌ای گفت، بریتانیا، فرانسه و آلمان در نامه‌ای به او گفته‌اند، تحریم‌های برجامی را در ١٨ اکتبر لغو نخواهند کرد. بورل اعلام کرد که وزیران خارجه این سه کشور اروپایی ضمن اشاره به عدم پایبندی ایران به برجام از سال ۲۰۱۹ و حل نشدن این مسئله از طریق مکانیسم حل اختلاف برجام، اعلام کرده‌اند گام‌های مربوط به لغو تحریم‌های بیشتر در «روز انتقال برجام» در هجدهم اکتبر سال جاری را برنخواهند داشت.

همزمان با این بیانیه، سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده نیز تاکید کرد که واشنگتن در حال رایزنی با متحدان اروپایی است تا درباره اقدامات بعدی خود تصمیم بگیرد. متیو میلر گفت: «ما در حال همکاری با متحدان اروپایی خود، از جمله بریتانیا، آلمان و فرانسه، هستیم تا تهدید مستمری را که ایران در رابطه با موشک‌ها و انتقال تسلیحات ایجاد می‌کند با استفاده از ابزارهای یکجانبه و چندجانبه‌ای که در اختیار داریم، برطرف کنیم.»

واکنش ایران: محدودیت‌های اتحادیه اروپا ارزش قانونی ندارد

وزارت امور خارجه ایران در واکنش به بیانیه هماهنگ‌کننده برجام، این تصمیم تروئیکای اروپایی را «اقدامی غیرقانونی و مغایر با تعهدات آن‌ها ذیل برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ و عملی تنش‌زا و توأم با سوءنیت» عنوان کرد. در بیانیه دستگاه دیپلماسی ایران آمده است:«تصمیم به عدم انجام تعهدات از سوی اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی در واکنش به اقدامات هسته‌ای ایران، کاملاً خالی از منطق حقوقی است، زیرا ایران یک سال تمام به طرف‌های اروپایی برای جبران اقدام غیرقانونی آمریکا در خروج از برجام فرصت داد و پس از آن نیز گام‌های جبرانی خود را به‌منظور ارائه فرصت جبران به طرف‌های اروپایی و حفظ پنجره دیپلماسی، به‌صورت تدريجي آغاز کرد. قابل پذیرش نیست که اتحادیه و سه کشور اروپایی این اقدام غیرقانونی خود را به‌عنوان واکنش به اقداماتی از ایران مستند کنند که کاملاً قانونی و در واکنش به خروج آمریکا و بی‌عملی اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی بو‌ده است. اقدامات ایران از منظر حقوقی کاملاً قانونی بوده و خود اروپایی‌ها نیز به آن اذعان داشته و دارند.» تهران همچنین در این بیانیه از اقدام متقابل در برابر تصمیم اروپا سخن به میان آورد و افزود: «تردیدی وجود ندارد که جمهوری اسلامی ایران به این اقدام غیرقانونی، تحریک‌آمیز و نقض آشکار تکالیف اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان و انگلیس وفق برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل» به‌صورت مقتضی و در چارچوب حقوق خود ذیل برجام پاسخ خواهد داد».

ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز روز دوشنبه در پاسخ به سوالی در همین رابطه گفت: «محدودیت‌هایی را در چارچوب برجام و مبتنی بر آن توافق پذیرفته بودیم که این محدودیت‌ها در تاریخ ۱۸ اکتبر باید برداشته شود و به‌طور خودکار حذف شود. بخشی از تحریم‌ها محدودیت‌هایی است که اتحادیه اروپا در چارچوب قوانین داخلی خود وضع کرده است. معتقد هستیم بعد از تاریخ ۱۸ اکتبر محدودیت‌های مصرح در برجام به‌طور اتوماتیک برداشته خواهد شد و برای محدودیت‌هایی که اتحادیه اروپا اعلام کرده، ارزشی قائل نیستیم‌. جمهوری اسلامی ایران از تاریخ یادشده می‌تواند براساس حقوق بین‌الملل با هر کشوری که علاقه‌مند به همکاری با جمهوری اسلامی ایران باشد، کار کند و محدودیت‌های اتحادیه اروپا ارزش قانونی ندارد. ما بارها اعلام کرده‌ایم که به هر گونه اقدام مثبت پاسخ مثبت خواهیم داد و به هر گونه اقدام غیرسازنده به‌طور مناسب پاسخ خواهیم داد».

سرنوشت مکانیسم ماشه

همزمان با آغاز روند افزایش سطح تنش در روابط ایران و غرب، این نگرانی به وجود آمد که سه کشور اروپایی عضو برجام احتمالاً به بند غروب ماه اکتبر سال ۲۰۲۳ و همزمان با سال هشتم توافق هسته‌ای تن نخواهند داد؛ همین امر نیز موجب شد تا این گمانه‌زنی مطرح شود که ممکن است تروئیکای اروپایی در نظر داشته باشد تا در این مرحله به سمت استفاده از سازوکارهای درون توافق حرکت کرده و «مکانیسم ماشه یا اسنپ بک» را در قبال ایران اعمال کند. «مکانیسم ماشه» در واقع همان سازوکار حل اختلافات در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ است که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و مواد ۱۰ تا ۱۵ قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است. استفاده از اسنپ‌بک از سوی طرف غربی به گفته حقوقدانان بین‌الملل و دیپلمات‌های مرتبط با مذاکرات هسته‌ای، پایان برجام و مرگ رسمی این توافق بین‌المللی خواهد بود.

با این حال در فاصله کمتر از یک ماه تا موعد اجرایی شدن بند غروب در ۱۸ اکتبر، هیچ اثری از این سازوکار در اظهارات مقامات اروپایی نیست و در نامه سه کشور اروپایی به هماهنگ‌کننده برجام نیز سخنی از آن به میان نیامده است. عدم مطرح شدن این سازوکار در این مقطع زمانی می‌تواند ناشی از سه موضوع باشد؛ نخست آنکه هیچ‌کدام از طرفین برجام، به‌‌رغم نقض مکرر مفاد آن حاضر به پذیرش مسئولیت اعلام پایان و مرگ آن نیستند و تروئیکای اروپایی نیز از این قاعده مستثنی نیست یا این سه کشور با همراهی ایالات متحده نمی‌خواهند این کم‌سوترین روزنه امید به بازگشت به میز مذاکره با ایران را مسدود کنند و در نهایت نیز لندن، پاریس و برلین نمی‌خواهند مهم‌ترین و قوی‌ترین ابزار تحت فشار قرار دادن تهران را در این مقطع از دست بدهند.

نقض برجام یا گام‌های واکنشی؟!

پس از خروج یکجانبه ایالات‌متحده از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، با حمایت‌های سیاسی و بیانیه‌ای طرف‌های باقیمانده در برجام، ایران به مدت یکسال تعهدات خود را به‌صورت کامل و براساس آنچه در توافق هسته‌ای ذکر شده بود، اجرا کرد و پس از آن نیز تصمیم گرفت تا در ۵ مرحله تعهداتش را به مرور کاهش دهد.

حسن روحانی ۱۸ اردیبهشت ۹۸، جزئیات اولین گام کاهش تعهدات برجامی را اعلام کرد که شامل توقف فروش ذخایر اورانیوم غنی‌شده و ذخایر آب سنگین بود. دومین گام در تاریخ ۱۶ تیرماه و بعد از گذشت مهلت ۶۰ روزه اعلام شد و در چهارچوب آن تهران عبور از غنی‌سازی 67/3 درصد را اعلام کرد. سومین گام کاهش تعهدات برجامی نیز بعد از گذشت دوماه با لغو محدودیت‌های تحقیق و توسعه برداشته شد. گازدهی در فردو چهارمین گام ایران بود که در ۱۴ آبان ۹۸ اعلام شد و در نهایت پنجمین و آخرین گام تهران، توقف تمام محدودیت‌های عملیاتی ایران در برجام بود.

در بخشی از بیانیه گام پنجم ایران آمده است: «جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار می‌گذارد، بدین ترتیب برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی‌شده و تحقیق و توسعه، مواجه نیست و من‌بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفاً براساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت.»

در هر سه ماه و همزمان با برداشته شدن هر گام برای کاهش تعهدات برجامی، اما تهران اعلام ‌کرد هر زمان اروپا نسبت به اجرای تعهدات خود و کاهش اثرات ناشی از اقدام آمریکا در خروج از توافق اقدام کند، تهران نیز آماده است تا با سرعت به نقطه پیش از اتخاذ گام‌ها، بازگردد.

بندهای غروب برجام

برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شامل محدودیت‌های هسته‌ای و غیرهسته‌ای برای ایران بود. برخی از این محدودیت‌ها تاریخ انقضای معینی دارند که مقامات و رسانه‌های غربی از آن به‌عنوان بندهای غروب برجام (Sunset Clauses) یاد می‌کنند. نخستین مورد از این محدودیت‌ها، در ساعت ۳ و ۳۰ دقیقه بامداد روز یکشنبه ۱۸ اکتبر ۲۰۲۰ (۲۷ مهرماه ۱۳۹۹) لغو و تحریم‌های تسلیحاتی ایران رسماً پایان یافت. این در حالی بود که دولت آمریکا در هفته‌ها و ماه‌های پیش از این رخداد، تلاش‌های گسترده‌ای برای مقابله با لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران، که تهران آن‌را دستاوردی بزرگ می‌خواند، انجام داد. با این وجود جامعه بین‌الملل و کشورهای اروپایی در شورای امنیت سازمان ملل متحد در مقابل ایالات متحده قرار گرفتند تا در نهایت آنچه در برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل به ایران وعده داده شده بود، محقق شود. در این روز همچنین ممنوعیت سازمان ملل برای اعطای ویزای کشورهای جهان به اشخاص حاضر در برنامه هسته‌ای، موشکی یا هر صنعت دفاعی ایران در این تاریخ به پایان رسید.

آنچه سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه هفته گذشته به هماهنگ‌کننده برجام اعلام کردند، ممانعت از اجرای دومین مورد از بند غروب در توافق هسته‌ای است که براساس برجام، در تاریخ مهر ۱۴۰۲ (اکتبر ۲۰۲۳) اجرایی می‌شود که از قرار ذیل است:

برداشتن محدودیت‌های سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشک‌های بالستیک ایران که قابلیت حمل کلاهک اتمی دارند.

سازمان ملل ممنوعیت واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر را برمی‌دارد.

آمریکا طبق برجام ملزم به درخواست قانونی از کنگره (لایحه) برای پایان دادن به تحریم‌ بخش‌های اقتصادی است که به‌عنوان بخشی از توافق هسته‌ای آن را تعلیق (Suspend) کرده بود.

ایالات متحده ملزم به حذف (Remove) تحریم برخی از افراد و نهادهای مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران است.

اتحادیه اروپا باید تحریم‌های باقی‌مانده خود علیه برنامه هسته‌ای ایران را بردارد.

همچنین باقی بندها از قرار ذیل است:

سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴) روند پایان محدودیت‌های مرتبط با موضوع تحقیق و توسعه (R&D) سانتریفیوژهای پیشرفته آغاز خواهد شد.

سال ۱۴۰۴ (ژانویه ۲۰۲۶) «کانال تدارکات» بسته می‌شود. این کانال بر کلیه خریدهای مربوط به برنامه هسته‌ای و برخی از کالاهای تجاری ایران نظارت دارد.

سال ۱۴۰۹ (ژانویه ۲۰۳۱) پایان برخی از محدودیت‌های غنی‌سازی نظیر غنی‌سازی اورانیوم در تاسیسات فردو است.

سال ۱۴۱۴ (ژانویه ۲۰۳۶) پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر روند تولید سانتریفیوژ است.

سال ۱۴۱۹ (ژانویه ۲۰۴۱) پایان نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر معادن و کارخانه‌های اورانیوم ایران است.

زندانیان اروپایی اوین

یکی دیگر از موضوعات مورد مناقشه میان ایران و کشورهای اتحادیه اروپا، حضور اتباع این کشورها در زندان‌ ایران است؛ براساس آخرین اخبار منتشرشده در خبرگزاری یورونیوز در خصوص زندانیان اروپایی در ایران، به نظر می‌رسد اکنون ۱۲ نفر از اتباع اتحادیه اروپا با اتهاماتی همچون «اخلال در امنیت ملی»، «تبلیغ علیه نظام» و «جاسوسی» در ایران زندانی هستند و احمدرضا جلالی، دارای تابعیت ایرانی-سوئدی متهم به جاسوسی در انتظار اعدام است. حبیب فرج‌الله‌چعب، مشهور به حبیب اسیود دیگر شهروند ایرانی سوئدی بود که اوایل اردیبهشت اعدام شد. جمشید شارمهد زندانی ایرانی-آلمانی نیز در انتظار اجرای حکم اعدام است.

در تازه‌ترین تبادل زندانی میان ایران و یک کشور اروپایی، در خردادماه سال جاری اولیویه ونده کاستیل، امدادگر بلژیکی و اسدالله اسدی، دیپلمات ایرانی در چهارچوب طرح تبادل زندانیان بین دو کشور آزاد شدند. در همان روز، دو فرد با تابعیت ایرانی- اتریشی نیز تهران را به مقصد وین ترک کردند. پیش‌تر نیز نازنین زاغری و انوشه آشوری، دو زندانی ایرانی- انگلیسی پس از پرداخت بدهی ۴۰۰ میلیون پوندی لندن به تهران در فروردین ۱۴۰۱ آزاد شده بودند. امروز اما با توجه به روند رو به افزایش سطح تنش در روابط ایران و غرب، افق روشنی در مقابل موضوع زندانیان این اتحادیه در ایران وجود ندارد؛ دلیلی که موجب شد تا کاخ سفید تلاش کند تا ۵ زندانی خود را در اولین فرصت و حتی به قیمت آزادی ۶ میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه‌شده ایران در کره‌جنوبی و به تبع آن تحت فشار قرار گرفتن از سوی جمهوری‌خواهان در آستانه آغاز تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری، از ایران خارج کند.

«گزارش نتیجه‌گیری گسترده» و تعهدات اکتبری ایران

تحول مهم دیگر در ماه اکتبر و در چهارچوب توافق هسته‌ای، مربوط به روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. اجرای مفاد برجام درحالی در شرایط کنونی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است و سه کشور اروپایی طرف آن از تعهد به اجرای یکی از مهمترین بندهای آن سرباز زده‌اند که در روزهای آینده رخداد دیگری در تقویم برجام پیش روست؛ روزی که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موظف است تا گزارش خاصی را در خصوص برجام به طرفین این توافق ارائه دهد؛ براساس متن برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ مدیرکل وظیفه دارد علاوه بر وظیفه تهیه گزارش‌های روتین، دو گزارش خاص تحت عنوان «گزارش نتیجه‌گیری گسترده» یا broader conclusion ارائه کند. توافق هسته‌‎ای برجام در تیرماه ۹۴ امضا شد و روز اجرا یعنی ژانویه 2016 (دی‌ماه ۹۴) تعیین شده بود. اولین «گزارش نتیجه‌گیری گسترده» در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ منتشر شد که بر پایه آن تحریم‌های هسته‌‎ای لغو یا تعلیق شد.

بر همین اساس، گزارش خاص دوم نیز باید تا قبل از تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ یعنی روزی که طبق مفاد برجام، تحریم‌های مربوط به تسلیحات موشکی ایران برداشته می‌شود، منتشر شود. براساس برجام، انتشار این گزارش تعهدی را نیز برای ایران به همراه خواهد داشت و آن تصویب پروتکل الحاقی در مجلس شورای اسلامی است.

در برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) و در بخش «شفافیت و اقدامات» در ماده ۱۳ از متن اصلی، تصریح شده است که «ایران، منطبق با اختیارات مربوط به رئیس‌جمهور و مجلس وفق ماده ۱۷ (ب) پروتکل الحاقی به موافقت‌نامه جامع پادمان خود، این پروتکل را به صورت موقتی اجرا و اقدام به تصویب آن در چهارچوب زمانی پیش‌بینی‌شده در پیوست ۵ کرده و کد 1/3 اصلاحی ترتیبات فرعی بر موافقت‌نامه پادمان خود را به‌طور کامل اجرا خواهد کرد.» همچنین در بخش «برنامه اجرایی» در بند ۳۴ متن اصلی برجام آمده است: «ایران و گروه 1+5 تعهدات خود وفق برجام را براساس توالی مشخص شده در پیوست ۵ اجرا خواهند کرد که طبق بند «د» روز انتقالی، هشت سال پس از روز توافق خواهد بود، یا تاریخی که مدیرکل آژانس گزارشی ارائه کند مبنی بر اینکه آژانس به نتیجه‌گیری گسترده‌تر خود مبنی بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی می‌ماند، هرکدام زودتر باشد.»

معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یا همان ان.پی.تی (Non-Proliferation Treaty) اول جولای سال ۱۹۶۸ در اوج جنگ سرد، برای امضا آماده شد و در این تاریخ آمریکا و انگلیس و ۵۹ کشور دیگر آن را امضا کردند. چین در ۹ مارس سال ۱۹۹۲ و فرانسه در ۳ اوت ۱۹۹۲ به عضویت این معاهده درآمدند. خسارات ناشی از انفجار بمب‌های اتمی آمریکا در هیروشیما و ناکازاکی ژاپن و تولید مقادیر زیادی پلوتونیم حاصل از سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای و تلاش‌ها به‌منظور ممانعت از استفاده‌های غیرصلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای به شکل‌گیری معاهده NPT با یک مقدمه و ۱۱ ماده انجامید.

در پی تأسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، ایران از جمله اولین کشورهایی بود که در همان سال تأسیس، به پیمان NPT پیوست. لایحه این پیمان ابتدا توسط کمیسیون امور خارجه ایران تأیید و در دی‌ماه ۱۳۴۸ پیمان مزبور به تصویب مجلس شورای ملی و مجلس سنا رسید و به دولت ابلاغ شد و پس از آن بود که سازمان انرژی اتمی ایران در سال ۱۹۷۴ (۱۳۵۳) تأسیس شد.

پروتکل الحاقی به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای ۲+۹۳ سندی است که به‌منظور تقویت کارایی سیستم پادمان در راستای مشارکت در اهداف منع گسترش هسته‌ای جهانی، برای کشورهایی که دارای موافقت‌نامه پادمان با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هستند، طراحی شده‌است. کشورهای عضو آژانس باید این پروتکل را به عنوان «ضمیمه توافق جامع پادمان» می‌پذیرفتند. ایران نیز در سال ۱۳۸۲ و در جریان حضور هم‌زمان وزاری امور خارجه بریتانیا، فرانسه و آلمان در تهران موسوم به «مذاکرات سعدآباد»، در اقدامی که هدف آن اعتمادسازی با کشورهای اروپایی بود، تصمیم گرفت «به‌طور داوطلبانه» پروتکل الحاقی را امضا و اجرا کند. این اجرای داوطلبانه اما در اسفند ۱۳۹۳ و در پی تصویب «قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران» متوقف شد.

کاظم غریب‌آبادی، سفیر و نماینده وقت جمهوری اسلامی ایران نزد سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین و نماینده دائم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در همان ماه، نامه توقف اجرای اقدامات داوطلبانه ایران تحت برجام از تاریخ ۲۳ فوریه ۲۰۲۱ برابر با ۵ اسفندماه را به رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تحویل داد.

غروب روابط ایران و تروئیکای اروپایی

با گذشت یک سال از آخرین دور مذاکرات هسته‌ای ایران و نماینده اتحادیه اروپا و افزایش روزافزون تنش میان تهران و غرب در پی فروش پهپاد به روسیه و آغاز نارضایتی‌های داخلی و ادعاهای حقوق بشری، شاید بتوان اکتبر و عدم تعهد سه کشور اروپایی به بند غروب برجام را نقطه غروب روابط ایران و اتحادیه اروپا بدانیم. درحالی‌که هماهنگ‌کننده برجام و سه کشور اروپایی عضو آن تعهدی به بند غروب در چهارچوب برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ ندارند، ایران معتقد است تحریم‌های موشک‌های بالستیک‌اش در ماه آینده لغو خواهد شد، تنها یک نتیجه خواهد داشت و آن فروش این تسلیحات از سوی تهران و واکنش متقابل اروپا و آمریکا خواهد بود. اقدامی که دو طرف را در چرخه عمل و عکس‌العمل قرار داده و در نهایت روابط طرفین را به نقطه اشتعال و غیرقابل بازگشت می‌رساند.