مقام‌های ایران و اروپا نخستین دور مذاکرات را در دولت چهاردهم با بدبینی آغاز کردند
شروع ناامیدانه
بعید است طرف ایرانی بدون گرفتن امتیازهای قابل توجه برای رفع تحریم‌ها حاضر به پذیرش خواسته‌های غرب باشد و چنین امتیازهایی از طرف غرب، نیازمند همکاری و مشارکت کامل آمریکا در مذاکرات است.
نخستین دور گفت‌وگوهای ایران و اتحادیه اروپا؛ و ایران و سه قدرت اروپایی، روز پنج‌شنبه هفته گذشته پس از نزدیک به دو سال توقف بار دیگر از سر گرفته‌شد. این گفت‌وگوها با حضور مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی و کاظم غریب‌آبادی معاون حقوقی و بین‌الملل وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ریاست مشترک هیئت ایرانی را برعهده داشتند.
روز پنج‌شنبه دور نخست مذاکرات با نماینده اتحادیه اروپا، انریکه مورا، دبیرکل سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد و دور دوم مذاکرات روز جمعه با معاونان وزرای خارجه بریتانیا، آلمان و فرانسه ادامه پیدا کرد. پیش از آغاز این مذاکرات سیدعباس عراقچی، وزیر امورخارجه جمهوری اسلامی ایران تهدید کرد که اگر غرب به سمت اجرای مجدد قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد برود «احتمالاً گفتمان داخلی ایران به سمت در اختیار داشتن سلاح‌های هسته‌ای» گرایش پیدا خواهد کرد.
عراقچی مذاکرات دوروزه در ژنو را یک نشست «تبادل‌نظر (Brain Storming)» و نه مذاکره توصیف کرد که با این هدف انجام می‌شود که دو طرف ببینند «آیا واقعاً راهی برای خروج از وضعیت فعلی وجود دارد یا خیر.»
طرف‌های مذاکره به دلایل مختلف هیچ‌یک چندان امیدوارانه در مورد موفقیت این مذاکرات سخن نمی‌گفتند. مجموعه اقدام‌های اخیر اتحادیه اروپا علیه ایران، از جمله بسته‌های تحریمی علیه شرکت‌های هوانوردی و دریانوردی غیرنظامی ایران، تصویب قطعنامه در شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌رغم اعلام آمادگی ایران برای همکاری‌های داوطلبانه از جمله ثابت نگه داشتن میزان ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی، اتهام‌زنی‌های مکرر غرب به ایران در خصوص حمایت از روسیه در جنگ اوکراین به‌رغم تکذیب‌های مکرر مقام‌های ایرانی در خصوص فروش موشک بالستیک به روسیه، غیبت ایالات متحده آمریکا به عنوان اعمال‌کننده اصلی تحریم‌های ثانویه علیه ایران که باعث ممانعت از تجارت دیگر کشورهای جهان با ایران شده‌است و نامشخص بودن سیاست دولت بعدی آمریکا در قبال ایران از جمله مواردی هستند که باعث ابهام در مورد سرنوشت این مذاکرات شده‌اند.
افزایش تنش برای کاهش تنش
دو طرف تلاش کرده‌اند که حداکثر فشارهای ممکن را پیش از آغاز دور جدید مذاکرات بر یکدیگر وارد کنند تا با دستی پرتر سر میز مذاکره بنشینند. اتحادیه اروپا از زمان شروع به کار دولت چهاردهم با شعار بهبود روابط با غرب، چندین بسته تحریمی جدید علیه ایران تصویب کرده‌است که از جمله شامل تحریم خطوط هوانوردی و دریانوردی غیرنظامی ایران می‌شود و به‌رغم اعلام آمادگی ایران برای همکاری بیشتر با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پیش‌نویس قطعنامه محکومیت ایران را در شورای حکام آژانس تصویب کرد.
در برابر مقام‌های ایرانی نیز برای چندمین بار تهدید کرده‌اند که افزایش فشارها و بی‌نتیجه ماندن مذاکرات ممکن است باعث تغییر دکترین هسته‌ای ایران شود و همچنین تاکید می‌کنند که در حال برنامه‌ریزی برای یک حمله سخت به اسرائیل در پاسخ به اقدام نظامی اخیر اسرائیل علیه ایران هستند.
مشخص نیست این تهدیدها از سوی دو طرف تا چه اندازه بتواند در به نتیجه رسیدن مذاکرات موثر باشد. براساس قاعده دو طرف مذاکره‌کنند نخستین امتیازهایی که برای معامله در اختیار یکدیگر قرار می‌دهند، عقب‌نشینی از تازه‌ترین تهدیدها است، درحالی‌که مسائل میان ایران و غرب بسیار عمیق‌تر از اتفاق‌های اخیر است.
ایران خواستار رفع تحریم‌های گسترده غرب، از جمله توقف اجرای تحریم‌های ثانویه ایالات متحده آمریکا است و اروپا و غرب هم خواسته‌های متعددی از ایران دارند که از جمله آنها می‌توان به توقف حمایت از روسیه در جنگ اوکراین، بازگشت به تعهدات هسته‌ای در برجام، توقف حمایت از گروه‌های متحد در منطقه و کمک به پایان جنگ اسرائیل در غزه و لبنان اشاره کرد.
تمام این اختلاف‌نظرها همزمان با انتخاب مجدد دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید آمریکا است که در دور نخست ریاست‌جمهوری خود سیاست فشار حداکثری و خروج از توافق با ایران را در پیش گرفته‌بود. بعید است طرف ایرانی بدون گرفتن امتیازهای قابل توجه برای رفع تحریم‌ها حاضر به پذیرش خواسته‌های غرب باشد و چنین امتیازهایی از طرف غرب، نیازمند همکاری و مشارکت کامل آمریکا در مذاکرات است.
حسین موسویان، استاد دانشگاه پرینستون و مذاکره‌کننده هسته‌ای پیشین ایران در مقاله جدیدی که برای بولتن دانشمندان هسته‌ای آمریکا نوشته‌است، تاکید می‌کند: «آغاز مذاکرات جدید بین ایران و سه کشور اروپایی گامی مثبت و ضروری است، اما همانطور که من بیش از دو دهه است بر آن تأکید کرده‌ام، در غیاب ایالات متحده، هیچ توافقی ممکن نخواهد بود. تنها راه خروج از بحران فعلی بستگی به نحوه تعامل ایالات متحده و ایران در دوران ریاست‌جمهوری ترامپ دارد.
اگر ترامپ به سیاست قبلی خود یعنی «فشار حداکثری» بازگردد و رویارویی‌های نظامی اسرائیل و ایران ادامه یابد، احتمالاً ایران از مرز خواهد گذشت و از آستانه توانمندی هسته‌ای به سمت ساخت سلاح‌های هسته‌ای حرکت خواهد کرد اما ترامپ همچنین فرصتی طلایی دارد؛ نه‌تنها برای حل بحران هسته‌ای بلکه برای پایان دادن به ۴۰ سال دشمنی میان غرب و ایران و حل بحران منطقه‌ای فعلی.»
مذاکره‌ای فراتر از اختلاف‌های هسته‌ای
ایران و طرف‌های اروپایی برای نخستین بار در ۶ سالی که از خروج آمریکا از برجام می‌گذرد، اعلام کرده‌اند که مذاکرات جدیدشان فراتر از مسائل هسته‌ای و در «طیف وسیعی از مسائل» است. تا پیش از این ایران تاکید داشت که تا پیش از حل مسئله برجام و بازگشت همه طرف‌ها به تعهدات برجامی، حاضر به مذاکرات در مسائل دیگر با غرب نیست اما به نظر می‌رسد که این موضع کنار گذاشته‌شده‌است و ایران آمادگی دارد در خصوص طیف وسیع‌تری از مسائل مورد نظر طرفین، از جمله جنگ اوکراین و مسائل جاری منطقه و جنگ غزه و لبنان نیز با غرب گفت‌وگو کند.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، پیش از آغاز مذاکرات در جمع خبرنگاران در لیسبون تاکید کرد که به نتیجه مذاکرات چندان خوش‌بین نیست و گفت: «نسبت به این دیدار خوش‌بین نیستم چراکه مطمئن نیستم ایران با طرف درستی صحبت می‌کند یا نه. به نظر می‌رسد کشورهای اروپایی به‌ویژه بریتانیا، آلمان و فرانسه سیاست تقابل را انتخاب کرده‌اند.»
کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجه در گزارشی از دیدار خود با انریکه مورا، معاون نماینده عالی سیاست خارجی اتحادیه اروپا نوشت: «اروپا در موضوع هسته‌ای ایران از بازیگری تاثیرگذار فاصله گرفته است. با انریکه مورا گفت‌وگوی صریحی در مورد طیفی از موضوعات و همچنین چشم‌انداز مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌ها در پرتو تحولات جدید داشتیم. به مورا گفته شد اتحادیه اروپا باید دست از رفتار خودبینانه و غیرمسئولانه خود در قبال موضوعات و چالش‌های این قاره و مسائل بین‌المللی بردارد.
اروپا نباید مشکلات و اشتباهات خودش، از جمله در رابطه با منازعه اوکراین را با درگیر کردن دیگران فرافکنی کند. اروپا با رفتار همدستانه‌ای که به‌ویژه سه کشور مهم آن در قبال نسل‌کشی در غزه داشته‌اند، اکنون هیچ جایگاه اخلاقی برای نصیحت‌کردن دیگران در مورد حقوق بشر ندارد. اروپا در موضوع هسته‌ای ایران نیز به دلیل عدم برخورداری از روحیه مسئولیت‌پذیری و اعتمادبه‌نفس لازم، مدت‌هاست از بازیگری تاثیرگذار فاصله گرفته است. اروپا نیازمند خودبازیابی است.»
در برابر انریکه مورا نیز از گفت‌وگوهای صریح با مقام‌های ایرانی سخن گفت و نوشت: «گفت‌وگوی صریحی با مجید تخت‌روانچی، معاون سیاسی وزیر خارجه و کاظم غریب‌آبادی، معاون حقوقی وزیر خارجه ایران داشتم، در خصوص حمایت نظامی ایران از روسیه که باید متوقف شود، مسئله هسته‌ای که به راه‌حل دیپلماتیک نیاز دارد، تنش‌های منطقه (که مهم است از سوی همه طرفین از تشدید تنش‌ها اجتناب شود) و مسائل حقوق بشری.»
سیاست پلیس خوب، پلیس بد
به نظر می‌رسد که در آستانه دور جدید مذاکرات با غرب، ایران سیاست پلیس خوب و پلیس بد را برای پیشبرد مذاکرات در پیش گرفته‌است. از یک طرف سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران تهدیدهایی در رابطه با تغییر گفتمان هسته‌ای در ایران و آمادگی ایران برای انتقام سخت از اسرائیل مطرح می‌کند و در برابر افرادی مانند علی لاریجانی، به‌عنوان یک مقام ارشد مورد اعتماد رهبری از آمادگی ایران برای مذاکره، حتی با آمریکای تحت رهبری دونالد ترامپ سخن می‌گوید.
سیاست تهدید از سوی ایران با انتقادهایی در داخل کشور مواجه شده‌است. حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در واکنش به اظهارات اخیر سیدعباس عراقچی در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «اروپا را به ساخت بمب تهدید نکنید. آنها سه سال است با تهدید بمب هسته‌ای روسیه زندگی می‌کنند. شما فقط حداقل امکان دیپلماسی با ترامپ را به سود ادعاهای نتانیاهو از بین می‌برید. در چهار سال آینده طرف اصلی مناقشه ایران، آمریکا است.»
گفت‌وگوها ادامه پیدا می‌کند
مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی ایران پس از دور جدید گفت‌وگوها با معاونان وزرای خارجه سه قدرت اروپایی، تاکید کرد که طرف‌ها بر ادامه گفت‌وگوها تاکید کرده‌اند. کاظم غریب‌آبادی روز جمعه پس از گفت‌وگو با مقام‌های اروپایی تصریح کرد: «یک دور دیگر از گفت‌وگوهای صریح با مدیران سیاسی فرانسه، آلمان و بریتانیا برگزار شد.
در این گفت‌وگوها، تحولات اخیر دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی، به‌ویژه مسائل مرتبط با هسته‌ای و رفع تحریم‌ها، مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت.» وی افزود: «ما قویاً متعهد به پیگیری منافع مردم خود هستیم و ترجیح ما مسیر گفت‌وگو و تعامل است. توافق شد که در آینده نزدیک، گفت‌وگوهای دیپلماتیک ادامه یابد.»
