ریشه‌های خصومت

پس از گذشت ۷۵ سال از تاسیس اسرائیل در سرزمین‌های فلسطینی، ایران و اسرائیل ماه گذشته برای نخستین بار وارد رویارویی مستقیم نظامی شدند. حمله اسرائیل به کنسول‌گری ایران در دمشق و کشته‌شدن چندین نظامی ارشد ایرانی، دو هفته بعد با حمله موشکی و پهپادی ایران به دو پایگاه هوایی اسرائیل پاسخ داده شد.

یک هفته بعد حمله کوچکی به یک پایگاه هوایی در ایران انجام شد که رسانه‌ها آن را به‌عنوان پاسخ اسرائیل به عملیات نظامی ایران تلقی کردند. هرچند رویارویی نظامی مستقیم ایران و اسرائیل در سطح محدود باقی ماند، اما این زد و خورد حکایت از تحولات جدیدی در منطقه خاورمیانه و غرب آسیا داشت که نشان می‌داد سازوکار رقابت قدرت تهران و تل‌آویو در منطقه تغییر کرده‌است.

پاسخ به این سوال که آینده این منازعه به کجا می‌انجامد، نیازمند صبر و رصد تحولات آینده خواهد بود. اما به نظر می‌رسد که پاسخ این سوال که پیشینه این منازعه و خصومت چیست و از کجا پدید آمده‌است، به همان اندازه پیچیده و مشکل باشد.

حکومت‌های ایران و اسرائیل بیش از چهاردهه است که یکدیگر را تهدیدی برای موجودیت یکدیگر تلقی می‌کنند. حاکمان ایران درست از نخستین روزهای پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ صحبت از محو اسرائیل را مطرح کردند و اسرائیل نیز در طول ۴۵ سال گذشته از هیچ تلاشی برای خرابکاری، آسیب و فشار به ایران فروگذار نکرده‌است.

یک هفته پس از پیروزی انقلاب در ایران، نخستین مهمان خارجی حکومت جدید، یاسر عرفات، رهبر سازمان آزادی‌بخش فلسطین بود که با استقبال گسترده انقلابی‌ها به تهران سفر کرد و کلید سفارت پیشین اسرائیل در تهران را گرفت.

سازمان آزادی‌بخش فلسطین، تا پیش از انقلاب اسلامی از سوی حکومت شاه مطرود تلقی می‌شد، چراکه از یک سو در دوران جنگ سرد برخلاف ایران در جبهه شرق قرار داشت و در عین حال مولود اندیشه ناسیونالیسم عربی بود که حکومت شاه آن را یک رقیب خطرناک برای ایران می‌دانست. با این حال به‌رغم نگرانی‌های شاه نسبت به گروه‌های مسلح فلسطینی، روابط ایران و اسرائیل هم در دوران شاه علی‌رغم قرار گرفتن هر دو در بلوک غرب، همواره گرم و صمیمانه نبود.

شاه، اگرچه اسرائیل را به رسمیت شناخته‌بود و روابط بالفعل دیپلماتیک با حکومت اسرائیل برقرار کرد، اما در سال‌های پایانی حکومتش بارها از عملکرد اسرائیل انتقاد کرد. زمانی که سال ۱۹۴۸ ایران به عضویت کمیته ویژه تعیین تکلیف مسئله فلسطین در سازمان ملل متحد درآمد، تهران در کنار هند و یوگسلاوی سه کشوری بودند که با تقسیم فلسطین به دو کشور یهودی و عربی مخالفت کردند.

شاید برای بسیاری از مخالفان حکومت جمهوری اسلامی و حامیان اسرائیل، پاسخ ساده در مورد عامل خصومت میان ایران و اسرائیل به ایدئولوژی و ماهیت جمهوری اسلامی بازگردد. برخی ادعا می‌کنند که در منطقه خاورمیانه بزرگ، ایران، اسرائیل و ترکیه سه قدرتی هستند که به صورت طبیعی در محاصره تهدید پان‌عربیسم، متحد یکدیگر محسوب می‌شوند.

گروهی دیگر هم ایران، اسرائیل و ارمنستان را در محاصره پان‌عربیسم و پان‌ترکیسم متحد طبیعی یکدیگر می‌دانند. اما بسیاری از کارشناسان هستند که چنین تحلیل‌هایی را ساده‌انگارانه تلقی می‌کنند و معتقدند که چنین اتحادهایی به لحاظ عملی امکان‌پذیر نیست و تعارض منافع طرف‌ها بارها ثابت شده‌است.

«هم‌میهن» برای بررسی عوامل و پیشینه خصومت میان ایران و اسرائیل، فراتر از نسبت دادن آن به ماهیت و ایدئولوژی جمهوری اسلامی، از تعدادی از کارشناسان نظرخواهی کرده‌است.

رحمن قهرمان‌پور، تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل که کتاب «هویت و سیاست خارجی در ایران و خاورمیانه» را در همین موضوع به رشته تحریر درآورده‌است، خصومت ایران و اسرائیل را نتیجه مفهوم «سیاست هویت» می‌داند.

مجید تفرشی، پژوهشگر تاریخ در یادداشت خود پیشینه تاریخ معاصر روابط ایران و اسرائیل را بررسی کرده‌است و تصریح می‌کند که به‌رغم این تلقی که خصومت ایران و اسرائیل محصول انقلاب در ایران است، اما پیش از انقلاب هم بدبینی و نگرانی نسبت به اسرائیل در میان حاکمان وقت ایران به صورت جدی وجود داشته‌است.

علم صالح، استاد دانشگاه ملی استرالیا، مسئله خصومت ایران و اسرائیل را نتیجه رقابت قدرت و ژئوپلیتیک منطقه می‌داند.

در ادامه یادداشت این سه کارشناس را در مورد ریشه‌های خصومت ایران و اسرائیل مطالعه می‌کنید.