آغاز تنش با اروپا
آیا تنش با اروپا برجام را به لبه پرتگاه نابودی سوق می‌دهد؟
آیا تنش با اروپا برجام را به لبه پرتگاه نابودی سوق می‌دهد؟
وب‌سایت پولیتیکو، روز پنج‌شنبه از نامه‌ای خبر داد که تهران به برخی کشورهای اروپایی ارسال کرده و در آن تاکید کرده اگر اتحادیه اروپا به‌دلیل برخوردها با معترضان در ایران دست به تحریم تهران بزند، ممکن است روابط دوجانبه ایران و اروپا ادامه پیدا نکند.
پولیتیکو نوشته این نامه برای برخی از سفرای اتحادیه اروپا ارسال شده است. به نوشته پولیتیکو در بخشی از این نامه آمده است:«اگر اروپا نکات ظریف وضعیت فعلی را در نظر نگیرد، عواقب آن جدی خواهد بود و روابط دوجانبه ممکن است دوام نیاورد. روایت تهران‌پسند با گزارش‌های متعددی که از ایران منتشر می‌شود، جدا شده است.» جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا روز چهارشنبه نامه مشابهی را از حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران دریافت کرد که توسط پولیتیکو نیز مشاهده شد. اتحادیه اروپا روز پنج‌شنبه اعلام کرده که در خصوص اعمال تحریم علیه ایران به توافق رسیده است و این تحریم‌ها قرار است اعمال شوند.
در نامه ارسالی به سفیران اتحادیه اروپا تاکید شده که اقدام علیه ایران «تأثیر زیانباری بر روابط ایران و اروپا» خواهد داشت. روابطی که در حال حاضر در «شکننده‌ترین حالت خود است». همچنین در این نامه در خصوص «رویکرد‌های کنونی اروپا در قبال ایران» ابراز تأسف شده و «جناح‌های جنگ‌افروز در ایالات متحده» به «برافروختن آتش درگیری» متهم شده‌اند. چندین دیپلمات اروپایی تایید کردند که این پیام را از سوی سفیر ایران دریافت کرده‌اند. دفتر بورل از اظهارنظر رسمی در خصوص این نامه خودداری کرده است. کمپین فشار علیه ایران در موقعیت حساسی در حال شکل‌گیری است. ناآرامی‌ها و اعتراضات در ایران وارد هفته چهارم خود شده است.
ایالات متحده آمریکا نیز طی هفته‌های گذشته با تحریم‌هایی که علیه برخی مقامات و نهادهای ایران اعمال کرد به اعتراضات در ایران واکنش نشان داد. پایتخت‌های کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز متعهد شده‌اند که بدون توجه به هر گونه فشار ایران، دستور کار خود را پیش ببرند. آنالنا بائربوک، وزیر خارجه آلمان نیز هفته گذشته، به هفته‌نامه آلمانی Bild am Sonntag گفت اتحادیه اروپا ممنوعیت‌های ورود برای برخی افراد و مقامات دولت ایران اعمال خواهد کرد. کاترین کولونا، وزیر امور خارجه فرانسه نیز به قانونگذاران فرانسوی گفت که «به‌رغم فشاری که ایران برای مداخله در مواضع ما اعمال می‌کند»، «هیچ مشکلی برای تصویب تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران» در روز دوشنبه نمی‌بیند. ایالات متحده هم از آخرین تلاش‌های اتحادیه اروپا در این خصوص حمایت کرد. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای گفت: «تهدید دولت‌های دیگر برای ابراز حمایت از اعتراضات مسالمت‌آمیز ایرانی‌ها از دید جامعه جهانی یا مهم‌تر از آن، به مردم ناراضی خودشان کمکی نخواهد کرد.»
در ادامه، ایران نیز به مجموعه این اقدامات واکنش نشان داده است. نامه غلامحسین دهقانی، سفیر ایران در اتحادیه اروپا به سفرای اتحادیه اروپا ارسال شده است. دهقانی در پیام خود اعلام کرده که براساس کالبدگشایی رسمی مرگ خانم مهسا امینی «نتیجه ضربه مغزی یا آسیب فیزیکی دیگری به بدن نبوده است». دهقانی از مقامات اتحادیه اروپا خواست تا روایت تهران را در این ماجرا در نظر بگیرند. او می‌نویسد: «ما از اروپا انتظار داریم که روابط دوجانبه را با همان حساسیت ما ارزیابی کند. در این راستا توجه به گزارش‌های رسمی دولت ایران نقش اساسی دارد.» او تاکید کرد که «پلیس ایران مجبور است تا با همه اشکال و مظاهر اغتشاش در خیابان‌های شهرهای مختلف ایران مبارزه کرده و مانع از بروز این رفتارها شده و اغتشاش‌گران را بازداشت کند.» دهقانی اقدامات اخیر اتحادیه اروپا را با مذاکرات هسته‌ای که با میانجی‌گری اتحادیه اروپا با هدف احیای توافق هسته‌ای سال 2015 انجام شد، مرتبط دانست. او در نامه‌اش نوشت: «در این برهه حساس، یک شانس واقعی برای احیای برجام پس از انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا وجود دارد؛ این موضوع بسیار مهم‌تر است.» گفت‌وگوهای هسته‌ای ایران در آستانه انتخابات آتی آمریکا که در ماه نوامبر برگزار می‌شود، به حالت تعلیق درآمده است.
نامه ارسالی به بورل هم که توسط حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نوشته شد، منعکس‌کننده بسیاری از همین نکات بود. در این نامه نیز تاکید شده که مقامات ایرانی هیچ مسئولیتی در مرگ امینی ندارند و استدلال شده که معترضان «الگویی از خشونت و ترور» را از خود نشان داده‌اند. در این نامه آمده است:«21 مامور نیروی انتظامی به شهادت رسیده و ده‌ها تن از آنان با سلاح گرم و سرد مجروح شده‌اند.» البته در نامه امیرعبداللهیان به مذاکرات هسته‌ای ایران اشاره نشده است. امیرعبداللهیان نوشته: «ما و اروپا ممکن است در بسیاری از موضوعات به طور خفیف یا شدید موافق یا مخالف هم باشیم، اما روابط ما همیشه یک خیابان دوطرفه است و من هر دوطرف را قویا از ورود به خیابان یک‌طرفه باز می‌دارم.»
نگرانی درباره سرانجام برجام
مقامات ایران هنوز در خصوص نامه ارسالی به دیپلمات‌های اروپایی واکنشی نشان نداده‌اند، اما اگر آنچه پولیتیکو روایت کرده درست باشد، اینطور به نظر می‌رسد که ایران در این شرایط خاص که کشور با اعتراضات و نارضایتی مواجه است، نگران سرنوشت برجام است؛ برجامی که البته خود دولت نیز در افتادن‌اش به ورطه اما و اگرها بی‌تقصیر نبوده است. از ابتدای روی کار آمدن دولت سیدابراهیم رئیسی، اگرچه شخص رئیس‌جمهوری و مقامات وزارت خارجه هیچ موضعی مبنی بر نظر منفی نسبت به احیای برجام اتخاذ نکرده‌اند، اما حتی به‌رغم تاکید رهبر انقلاب بر آغاز مذاکرات و فرسایشی نشدن آن، سیاستی را در پیش گرفته‌اند که در عرصه عمل مذاکرات را فرسایشی کرده و به ورطه بحران‌ها و موانع پیش‌بینی‌نشده و پیش‌بینی شده انداخته است. در ابتدای کار، علی باقری‌کنی مسئول مذاکرات هسته‌ای شد. اما تاخیر در آغاز مذاکرات که به وضوح از سوی طرف ایرانی انجام شد، موجب شد فضایی سرد بر مذاکرات حاکم شود. ایران در پاسخ به اعتراض طرف غربی در خصوص تعلل بیش از حد در ازسر‌گیری مذاکرات، لزوم بررسی و مشورت‌های بیشتر در تهران را عنوان و اعلام کرد که مذاکرات را در موعد مناسب آغاز خواهد کرد. بعد از آغاز مذاکرات نیز نخستین هدف تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران این بود که با مذاکره با طرف اروپایی سعی کند آمریکا را منزوی کرده و کشورهای اروپایی را از آمریکا جدا کند. این استراتژی اما در نهایت نتیجه نداد. کما اینکه امروز نتیجه آن استراتژی بیش از هر زمان دیگری قابل مشاهده است. اروپایی‌ها چه در آن زمان و چه در حال حاضر نشان داده‌اند که منافع‌شان بیش از آن با منافع آمریکا گره خورده است و بنابراین جدا کردن آنها از آمریکا در خصوص موضوعی نظیر برجام، شرط‌بندی روی اسب بازنده است.
در مرحله بعدی، ایران سعی کرد با سرعت دادن به برنامه هسته‌ای خود از این اقدام به عنوان اهرم فشاری در مذاکرات استفاده کند. طرف‌های غربی نیز به این اقدام ایران در شورای حکام آژانس پاسخ دادند و قطعنامه‌ای هشدارآمیز علیه ایران صادر کردند. ایران نیز در پاسخ، برخی دوربین‌های نظارتی آژانس را که به صورت داوطلبانه در تاسیسات هسته‌ای نصب‌شده بود، خاموش کرد و به برنامه هسته‌ای خود سرعت بیشتری بخشید. اما در نهایت این اهرم فشار نیز کارآمد نبود و تا لحظه تنظیم این گزارش، خواسته‌های اساسی ایران از سوی آمریکا پذیرفته نشده است. حالا و در شرایطی که نارضایتی‌های داخلی در ایران به فاز اعتراض تغییر یافته و برخی تهدیدات امنیتی نیز علیه ایران ایجاد شده، به نظر می‌رسد که سرنوشت برجام یکی از نگرانی‌ها در تهران باشد. چه اینکه ایران برای سروسامان دادن به اقتصاد خود در نهایت به برجام نیاز دارد.
بی‌توجهی صوری یا واقعی
در آن سوی ماجرا حداقل در ظاهر اینطور به نظر می‌رسد که اروپا و آمریکا خیلی برجام را اولویت خود نمی‌دانند. روز پنج‌شنبه هفته گذشته هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید احتمال احیای فوری توافق هسته‌ای با ایران را رد کرد. جان‌کربی، هماهنگ‌کننده ارتباطات راهبردی شورای امنیت ملی کاخ سفید روز پنج‌شنبه به خبرنگاران گفت: «اینطور نیست که نخواهیم اجرای مجدد برجام را ببینیم. ما خواهان احیای آن هستیم، اما در موقعیتی قرار نداریم که چنین رویدادی در آینده‌ای نزدیک اتفاق بیفتد.» کربی مدعی شد: «در این زمان ایرانیان با درخواست‌های غیرمنطقی بازگشته‌اند که خیلی از آنها هیچ ارتباطی به خود توافق ندارند.» علاوه بر این، سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا تاکید کرد که در حال حاضر تمرکز واشنگتن روی ناآرامی‌ها در ایران قرار دارد، نه مذاکرات احیای برجام. ند پرایس، سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا در نشست خبری که شامگاه چهارشنبه هفته گذشته برگزار شد در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه «آیا واشنگتن هنوز به مذاکرات برجامی با ایران ادامه می‌دهد؟» گفت که در حال حاضر این مذاکرات، تمرکز ایالات متحده نیست.
ند پرایس در ادامه گفت:«مقامات ایران به‌طور واضح نشان داده‌اند که آماده این توافق نیستند. به نظر می‌آید که حصول یک توافق، قریب‌الوقوع هم نخواهد بود. خواسته‌های ایران غیرواقع‌بینانه و فرابرجامی است و آنچه در طول هفته‌های گذشته شنیده و خوانده‌ایم نشان‌دهنده تغییر موضع مقامات ایران نبوده است.» ند پرایس همچنین با اشاره به ناآرامی‌های اخیر در برخی شهرهای ایران تاکید کرد که اکنون تمرکز واشنگتن روی اعتراضات در ایران قرار دارد و آنها از هر طریقی که بتوانند از آن حمایت می‌کنند. سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا با تکرار این ادعا که نیروهای امنیتی ایران با خشونت با افراد حاضر در ناآرامی‌ها برخورد می‌کنند، گفت که واشنگتن تلاش می‌کند تا عواقب و هزینه این عمل را بر مسئولان این وضعیت در ایران تحمیل کند.
رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران نیز در توئیت حساب کاربری خود نوشت:«واشنگتن به ارائه ابزارهای اطلاعاتی به مردم ایران متعهد است.» رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران روز پنج‌شنبه در توئیتی در واکنش به صحبت‌های وندی شرمن، معاون وزیر امورخارجه آمریکا در رابطه با حمایت از آنچه «دسترسی آزاد مردم در کشورهای تحت تحریم به اطلاعات» خواند، نوشت: «ما متعهد هستیم که اطمینان حاصل کنیم ابزارهای اطلاعاتی حیاتی در دسترس مردم ایران قرار می‌گیرند.» وندی شرمن روز پنج‌شنبه به‌طور مجازی با جمعی از نمایندگان شرکت‌های فن‌آوری آمریکایی دیدار کرد تا درباره آنچه «حمایت از دسترسی آزاد مردم در کشورهای تحت تحریم به اطلاعات» خواند، به‌ویژه ایران گفت‌وگو کند. در این جلسه که اغلب از شرکت‌های حوزه فن‌آوری بودند مقاماتی دیگر از وزارت امورخارجه و دفتر کنترل امور دارایی‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا (OFAC) نیز حضور داشتند. بنابر اعلام وزارت امورخارجه آمریکا، وندی شرمن در این جلسه با اشاره به مجوز عمومی D-2 تاکید کرد که صدور این مجوز با هدف تسهیل دسترسی ایمن مردم ایران به پلتفرم‌ها و خدمات آنلاین انجام گرفته است و فرصتی را برای شرکت‌های فعال در حوزه فن‌آوری ایجاد می‌کند تا ابزارهای ارتباطی را در اختیار مردم ایران قرار دهند.
البته ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در واکنش به مداخله سایر کشورها در امور داخلی ایران در مطلبی در صفحه اینستاگرام خود با بیان اینکه «اعتراض» و «اغتشاش» هم ماهیت متفاوتی دارند و هم نتایجی متفاوت، گفت: «در دگرگونی اوضاع و فراز و فرود زمانه، دولت و ملت ایران دوستان و دشمنان خود را بهتر می‌شناسد.» وی همچنین با اشاره به موضع‌گیری مقامات بعضی از کشورهای غربی در مورد تحولات این روزهای ایران و برخی از دخالت‌های آنها در امور داخلی کشورمان نوشت: «رفتار مداخله‌آمیز و حمایت آشکار برخی دولت‌های غربی از اغتشاشات اخیر در ایران و تداوم رفتارهای تحریک‌آمیز آنان اثبات کرد که آنها هر زمان فرصتی ببینند در اقدام مستقیم و غیرمستقیم علیه ثبات، امنیت و استقرار نظام و کشورمان تردید نخواهند کرد.»
واکنش‌ها به ایران و کنار گذاشتن موضوع برجام- حداقل تا اطلاع ثانوی- صرفا به آمریکا و اروپا محدود نشد. وزارت خارجه کانادا هم از اعمال تحریم‌های جدید علیه اشخاص و نهادهای ایرانی به بهانه‌های «حقوق بشری» خبر داد. وزارت خارجه کانادا روز پنج‌شنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد که به دلایل حقوق بشری، سه نهاد و ۱۷ شخص از جمله محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین ایران را در لیست تحریم‌های خود قرار داده است. ملانی جولی، وزیر خارجه کانادا در پی اعمال این تحریم‌ها گفت: «کانادا به حفاظت از حقوق بشر ادامه خواهد داد. ما با همبستگی در کنار ملت ایران ازجمله زنان و جوانان ایرانی، که شجاعانه خواستار آینده‌ای هستند که در آن به حقوق بشرشان به طور کامل احترام گذاشته شود، می‌ایستیم.» کانادا هفته گذشته نیز در اقدامی ضدایرانی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را «سازمان تروریستی» خوانده بود و نیمی از اعضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را از ورود به این کشور منع کرد. کانادا پیش از آن نیز تحریم‌هایی را علیه ۲۵ شخص و ۹ نهاد ایرانی اعمال کرده بود.
به‌طور کلی شرایط حداقل به لحاظ ظاهری در حال حرکت به سمت و سویی است که گویی مذاکرات هسته‌ای در خصوص احیای برجام در درجه اهمیت دوم قرار داده شده است. حالا باید دید که آیا این اشتراک مواضع در اروپا و آمریکا با هدف فشار بر ایران است تا بر سر برجام امتیاز دهد یا اینکه حقیقتا غرب از احیای برجام فاصله گرفته است.
کاتالیزور اوکراین
اگرچه اروپا دلیل اصلی اعمال تحریم‌ها علیه ایران را شیوه برخورد با نارضایتی‌های داخلی عنوان کرده، اما نباید از پارامتر اوکراین و استفاده روسیه از پهپادهای ایران غافل شد. به نظر می‌رسد که این مساله نیز در این میان به عنوان کاتالیزور عمل کرده است. البته ایران همواره طی ماه‌های گذشته اعلام کرده که در بحران اوکراین طرف هیچ‌یک از طرفین جنگ نمی‌ایستد و معتقد است که راه‌حل این بحران، توسل به ابزار نظامی نیست. اما اعلام مقامات اوکراینی مبنی بر اینکه روسیه از پهپادهای ایرانی در موج اخیر حملات هوایی خود به اوکراین استفاده کرده است، انگشت اتهام را به سمت ایران دراز کرد. ایران البته اعلام کرده است که هیچ سلاحی را به هدف استفاده در جنگ اوکراین در اختیار روسیه نگذاشته است. از شکل این موضع اینطور برمی‌آید که ایران صرفا فروش سلاح به روسیه را با اهداف تجاری و همکاری نظامی انجام داده نه با هدف استفاده از این پهپادها در جنگ اوکراین و این تصمیمی است که روس‌ها خود اتخاذ کرده‌اند. اما به نظر می‌رسد که این استدلال برای اروپا و آمریکا قابل قبول نیست.
روز گذشته سخنگوی وزارت خارجه فرانسه اعلام کرد که ارسال پهپادهای ایرانی به روسیه نقض قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل است. آنه کلر لجندر، سخنگوی وزارت خارجه فرانسه روز پنج‌شنبه در کنفرانس خبری هفتگی خود مدعی شد: «ما اطلاعات بسیار زیادی داریم که روسیه از پهپادهای ایرانی در بمباران اوکراین استفاده کرده و غیرنظامیان را مورد هدف قرار داده است.» وی در ادامه مدعی شد: «ارائه این‌چنینی پهپادهای ایرانی به روسیه نیز نقض قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل محسوب می‌شود.» ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه پیش‌تر در پاسخ به سوال خبرنگاران در خصوص اخبار منتشرشده در هفته‌های اخیر و نیز موضع برخی مقامات اوکراینی مبنی بر استفاده ارتش روسیه از پهپادهای ساخت ایران در جنگ اوکراین عنوان کرده بود: «جمهوری اسلامی ایران اخبار منتشرشده در خصوص تحویل پهپاد به روسیه به منظور استفاده در جنگ اوکراین را بی‌اساس دانسته و آن را تایید نمی‌کند. ما از ابتدای منازعه تاکنون، همواره سیاست اصولی و روشن خود را مبتنی بر بی‌طرفی فعال و مخالفت با جنگ و لزوم حل‌وفصل سیاسی اختلافات دوطرف، به دور از خشونت، اعلام کرده‌ایم.» در این موضع کنعانی، نکته‌ای نهفته است. کنعانی می‌گوید تحویل پهپاد به روسیه «به منظور استفاده در جنگ اوکراین بی‌اساس است». معنای دیگر این سخن می‌تواند این باشد که ایران اصل تحویل پهپاد به روسیه را پذیرفته است، اما اینکه روسیه از این پهپادها در حمله به اوکراین استفاده کند، موضوعی است که روس‌ها درباره‌اش تصمیم می‌گیرند نه ایران. نکته جالب این است که روس‌ها نیز در این خصوص سکوت کرده‌اند و موضوعی حاکی از رد یا تکذیب اصل موضوع مطرح نکرده‌اند.
اما در هر صورت خواسته یا ناخواسته، حالا نام ایران نیز در غائله و بحران اوکراین شنیده می‌شود. اوکراین هم البته به این اقدام ایران واکنش نشان داده و روابط‌اش با ایران را تا سطح کاردار کاهش داده و دانشجویان ایرانی را که در اوکراین تحصیل می‌کردند اخراج کرده است.
هفته‌هایی که در پیش است از بسیاری جهات برای ایران حیاتی محسوب می‌شوند. اگر جو موجود که تنش‌آلود است، در روابط ایران و اروپا ادامه یابد، با توجه به پارامترهایی نظیر انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره آمریکا و تحولات سریعی که در بحران اوکراین در جریان است، آینده برجام به عنوان یکی از مهمترین و حیاتی‌ترین پرونده‌های سیاست‌خارجی ایران در هاله‌ای از ابهام فرو می‌رود. باید دید که دولت سیدابراهیم رئیسی که همواره بر عزم خود بر احیای برجام تاکید کرده‌است، آیا موفق خواهد شد برجام را در این گرداب پرتلاطم سالم بیرون بکشد یا خیر.
