بهای بی‌طرفی فعال
تبعات استفاده روسیه از پهپادهای ساخت ایران در جنگ با اوکراین چیست؟
تبعات استفاده روسیه از پهپادهای ساخت ایران در جنگ با اوکراین چیست؟
در اعتراض به آنچه «فروش پهپاد به دشمن» خوانده شده، اوکراین سطح روابط دیپلماتیک با ایران را به کاردار کاهش داده و دانشجو‌های ایرانی در اوکراین هم از این کشور اخراج شده‌اند. دو هفته پیش وزارت خارجه اوکراین در بیانیه‌ای اعلام کرده بود: «تامین تسلیحات روسیه برای عملیات نظامی این کشور در جنگ علیه اوکراین اقدامی غیردوستانه است که ضربه‌ای جدی به روابط اوکراین و ایران وارد می‌کند». حالا ولادیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین هم وارد عمل شده و رسما این بیانیه را تایید کرده است. او گفته روسیه مراکز و زیرساخت‌های انرژی اوکراین را در سرتاسر این کشور هدف گرفته و در این حملات از پهپادهای ساخت ایران هم استفاده کرده است. موضع رسمی ایران در جنگ با اوکراین «بی‌طرفی فعال» است. از نظر ایران فعال به معنای تلاش برای حل مسالمت‌آمیز اختلافات بین روسیه و اوکراین است، اما از منظر بین‌المللی، این فعالیت ایران بیشتر جنبه حمایتی از روسیه داشته است. روزنامه هم‌میهن در این گزارش مواضع رسمی دو کشور و جامعه بین‌الملل در خصوص دخالت در جنگ روسیه علیه اوکراین را مورد بررسی قرار داده و نتیجه سیاست ایران در قبال اوکراین را واکاوی کرده است.
موضع رسمی ایران چیست؟
صبح ۲۴ فوریه، ابراهیم رئیسی اولین مقام عالی‌رتبه در جهان بود که بلافاصله بعد از انتشار تصاویر آغاز جنگ روسیه در اوکراین تلفن را برداشت و بر همپیمانی خود با همتای روسی خود تاکید کرد. او در تماس تلفنی با پوتین اعلام کرد: «توسعه حضور ناتو در منطقه یک تهدید جدی برای امنیت و ثبات و استقلال کشورهاست.»
خبر فروش پهپاد ایران به روسیه اولین‌بار توسط مشاور امنیت ملی کاخ سفید اعلام شد. اوایل جولای، جیک سالیوان در جمع خبرنگاران اعلام کرد: «اطلاعاتی به دست آمریکا رسیده که نشان می‌دهد ایران قرار است چندصد پهپاد در اختیار روسیه قرار دهد و برای استفاده از این پهپادها هم مستشارانی را در اختیار نیرو‌های این کشور بگذارد و حتی مراحل اولیه آموزش استفاده از این پهپادها هم از اوایل جولای آغاز شده است.»
دولت ایران برای مدت بیش از سه هفته هیچ موضعی در مورد این خبر نگرفت تا اینکه خبر بمباران بخش‌هایی از اوکراین با پهپادهای ایرانی و تصاویر این پهپادها از جانب اوکراین منتشر شد. تصاویری که توسط یک افسر اوکراینی در توئیتر منتشر شد نشان می‌داد که یکی از پهپادهای شاهد-۱۳۶ ایران توسط نیرو‌های اوکراینی در خاک این کشور ساقط شده است. پس از آن نیروی هوایی اوکراین اعلام کرد که موفق شده پنج پهپاد ساخت ایران را ساقط کند، اما دو پهپاد انتحاری به دو مدرسه در کریفی‌ریه، زادگاه آقای زلنسکی، اصابت کردند. در این مرحله وزارت خارجه ایران وارد عمل شد و اعلام کرد ایران هیچ پهپادی «برای استفاده در جنگ اوکراین» به روسیه نفروخته است. ناصر کنعانی، یازدهم مهر در جمع خبرنگاران گفت که «ایران اخبار منتشرشده درباره تحویل پهپاد به روسیه به‌منظور استفاده در جنگ اوکراین را بی‌اساس دانسته و آن را تایید نمی‌کند.»
او افزود: ایران «این اخبار را تایید نمی‌کند» و از آغاز جنگ روسیه در اوکراین، همواره سیاست اصولی و روشن خود را مبتنی بر «بی‌طرفی فعال» و مخالفت با جنگ و لزوم حل‌وفصل سیاسی اختلافات دو طرف، به دور از خشونت، اعلام کرده است. کنعانی در توضیح مفهوم «بی‌طرف فعال» گفته، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در ماه‌های گذشته در تماس و دیدار‌های متعدد با همتایان روس و اوکراینی، «آمادگی ایران برای کمک به حل مسالمت‌آمیز اختلافات را اعلام کرده است.» هفته گذشته حسین امیرعبداللهیان هم موضع رسمی بعدی ایران را اعلام کرد. وزیر خارجه در تماس تلفنی با همتای فنلاندی خود گفت: «هیچگونه تسلیحاتی به روسیه «برای استفاده در جنگ اوکراین» ارسال نکرده و نخواهیم کرد.»
روز گذشته ناصر کنعانی، بار دیگر در پاسخ به سوال خبرنگاران در مورد خبر استفاده از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین با بیان اینکه «ما در این زمینه به طور واضح پاسخ داده‌ایم و اتهامات را در این زمینه نپذیرفتیم و نخواهیم پذیرفت» گفت: «موضع جمهوری اسلامی در این زمینه کاملا روشن و واضح است. ما یک طرف جنگ در اوکراین نیستیم، مناسبات ما با هر دو طرف درگیری یعنی روسیه و اوکراین در چارچوب منافع و مصالح مشترک بوده و ادامه پیدا کرده و همکاری‌های ما مبانی قانونی و رسمی داشته است.» حسین امیرعبداللهیان نیز روز یکشنبه در دیدار با پاول یابلونسکی، معاون وزیر خارجه لهستان بار دیگر بر موضع ایران تاکید کرد و گفت، ایران به هیچ عنوان «سلاح برای به‌کارگیری در جنگ اوکراین» در اختیار هیچ طرفی قرار نداده و موضع اصولی ایران، مخالفت با تسلیح هر یک از طرفین این جنگ و با هدف توقف جنگ است.
انتخاب واژگان از سوی نهاد‌ها و مقامات رسمی ایران در تکذیب خبر استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین نشان می‌دهد آن‌ها حقیقت را می‌گویند، اما به نظر می‌رسد که این، همه حقیقت نیست. کنعانی و امیرعبداللهیان در واکنش‌هایشان به این خبر اصرار دارند تاکید کنند که ایران «هیچ پهپادی با هدف استفاده در جنگ اوکراین» به روسیه نداده است، اما اصل موضوع را نیز تکذیب نمی‌کنند و صراحتا اعلام نمی‌کنند که ایران به روسیه پهپادی نداده است. بنابراین خط میانی این اعلام مواضع می‌تواند این باشد که ایران به روسیه پهپاد فروخته است، اما هدفش از این فروش تجارت بوده و قصد نیت‌خوانی طرف تجاری خود را نداشته است.
۲۸ شهریورماه روزنامه کیهان با انتشار گزارشی از وال‌استریت‌ژورنال، موفقیت پهپادهای ایرانی در جنگ با اوکراین را جشن گرفت. این روزنامه در سرمقاله خود نوشت: «آمریکایی‌ها تا چند سال قبل، توانمندی‌های موشکی و پهپادی ایران را انکار می‌کردند و تصویرسازی فتوشاپی می‌نامیدند! آن‌ها همچنین ادعا کرده بودند ایران را تحریم تسلیحاتی می‌کنند تا نتواند تسلیحات وارد کند، اما اکنون چالش‌شان صادرات تسلیحات پیشرفته ایرانی است که یک قلم آن (پهپادها) طبق گزارش پنتاگون برتری هوایی ۷۰ساله آمریکا پس از جنگ جهانی دوم را به چالش کشیده است.»
موضع جهان چیست؟
ظاهراً جهان با عینک ایران به تحولات جنگ روسیه و اوکراین نگاه نمی‌کند. شواهد و قراین درباره استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ با اوکراین در کنار موضع‌گیری رسمی مقامات اوکراینی در این خصوص واکنش رسانه‌های جریان اصلی و مقامات کشور‌ها را به دنبال داشته است. روزنامه آمریکایی وال‌استریت ژورنال ۲۷ شهریورماه در گزارشی به نقل از فرماندهان اوکراینی نوشت: «روسیه برای نخستین بار از زمان آغاز جنگ، از تسلیحاتی خارجی استفاده کرده و با به‌کارگیری پهپادهای ایرانی خسارات جدی به نیرو‌های اوکراینی وارد کرده است.»
نشریه پولیتیکو در گزارشی پهپادهای ایرانی را مشکل بزرگ اوکراین در جنگ با روسیه خواند و نوشت در جبهه شمال شرق، سربازان اوکراینی با استفاده از خودرو‌های غیرجنگی سعی می‌کردند از خودشان دفاع کنند، چون ارتش اوکراین فاقد تانک‌های مدرن است. این خودرو‌ها که فاقد گارد جنگی است در برابر حملات پهپادی آسیب‌پذیر است. این رسانه در گزارش خود نوشته کی‌یف سعی داشت مناطقی را که از دست داده تا زمستان پس بگیرد، اما الان با مشکل جدیدی مواجه شده است.
مقامات و نهاد‌های رسمی روسیه تاکنون هیچ واکنشی به این خبر نشان نداده‌اند، اما شبکه روسی «روسیه ۲۴» با نمایش تصاویری که احتمالا به جنگ اوکراین تعلق داشت، گزارشی درباره تکنولوژی پیشرفته پهپادهای ایرانی منتشر کرده است. این رسانه روس درباره پهپادهای ایرانی گفته به گونه‌ای طراحی شده‌اند که ردیابی آن‌ها در رادار عملاً غیرممکن یا حداقل به شکل باورنکردنی سخت است؛ در این گزارش به پهپادهای شاهد-۱۳۶ و مهاجر-۶ اشاره می‌شود که عرصه را برای آخرین مدل از رادار‌های ناتو تنگ کرده‌اند. این گزارش به صورت تلویحی استفاده پهپادهای ساخت ایران در جنگ اوکراین را تأیید کرده است.
هزینه-فایده
اول مهرماه دولت اوکراین اعتبارنامه منوچهر مرادی، سفیر ایران در کی‌یف را به اتهام تامین پهپاد برای نیرو‌های روسیه لغو کرد و سطح روابط با ایران را به کاردار کاهش داد. به گفته منابع آگاه، اوکراین اعلام کرده تعداد دیپلمات‌های ایرانی در نمایندگی ایران در کی‌یف هم باید به کمتر از پنج نفر کاهش پیدا کند. این در حالی است که ایران تقریبا دو برابر این تعداد دیپلمات در نمایندگی خود داشته است. روز دوشنبه نیز رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرتی ایران، از تعلیق و توقف موقت صدور ویزا برای اتباع ایرانی، از سوی برخی کشور‌های اروپایی و حوزه شینگن خبر داد. هرچند دلیل این تعلیق ممکن است بالارفتن ریسک پناهندگی اتباع ایرانی در جریان ناآرامی‌های اخیر در کشور باشد، اما واکنش شدید کشور‌های اتحادیه اروپا به حمله روسیه به اوکراین هم در این تصمیم بی‌تاثیر نیست.
اتحادیه اروپا از هفته اول آغاز درگیری در اوکراین، دستیابی نسبتاً آسان شهروندان روسیه به ویزای شینگن را به حالت تعلیق درآورد. بسیاری از کشور‌های اروپایی از جمله کشور‌های بالتیک و لهستان به‌طور کامل در‌های خود را به روی شهروندان روسیه بسته‌اند. اگرچه در عرصه سیاست خارجی، بی‌طرفی ایران در یک جنگ بین‌المللی زیر سوال رفته، اما دوستی بی‌دریغ ایران با روسیه در جنگ با اوکراین بی‌فایده هم نبوده است. هرچند هنوز تکلیف توافق بلندمدت ۲۰ساله با روسیه مشخص نیست، اما سفر پوتین به تهران در خلال جنگ، مزایای اقتصادی قابل توجهی برای تهران داشته است. اواسط ماه جولای ایران از امضای یک تفاهم‌نامه بزرگ نفتی به ارزش ۴۰ میلیارد دلار با شرکت گازپروم روسیه خبر داد. از سوی دیگر بعد از سال‌ها کش و قوس برای تکمیل حلقه گمشده کریدور شمال-جنوب، روس‌ها اعلام آمادگی کرده‌اند که در تامین اعتبار لازم برای راه‌آهن رشت-آستارا به ارزش ۸۰۰ میلیون یورو وارد عمل شوند. توافق‌هایی هم بین دو کشور برای تولید مشترک خودرو منعقد شده که می‌تواند از جمله مزایای اقتصادی ناشی از دوستی بی‌دریغ ایران با روس‌ها در جنگ با اوکراین باشد.
