هزار و یک شب ایران و آژانس
داستان دنبالهدار چالشهای تهران و نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای سرانجامی دارد؟
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشست عادی خود را در ماه مارس روز دوشنبه از ساعت ۱۰:۳۰ به وقت اروپای مرکزی آغاز کرد که تا روز ۸ مارس ادامه خواهد داشت؛ دو دستور کار مهم این نشست، راستی‌آزمایی و نظارت در ایران در پرتو قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد (۲۰۱۵) و توافقنامه پادمان NPT با کشورمان اعلام شده بود.
نشست پیشین شورای حکام در ماه نوامبر ۲۰۲۳ برگزار و به شدت تحت تاثیر موضوع لغو مجوز فعالیت ۸ بازرس این نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای ایران در شهریورماه قرار داشت. در آن مقطع، مدیرکل آژانس اعلام کرده بود که ایران مجوز فعالیت چند تن از بازرسان منصوب‌شده از سوی آژانس برای این کشور را لغو کرده است؛ بازرسانی که فعالیت آنها در ایران ممنوع اعلام شده بود اتباع کشورهای فرانسه و آلمان بودند که کشورهای آنها در جریان نشست ماه سپتامبر شورای حکام با همراهی آمریکا، بیانیه شدیداللحنی را علیه جمهوری اسلامی ایران صادر کرده بودند. براساس تصمیم ایران این هشت نفر که دارای روادید چند بار سفر به ایران بودند و هر لحظه می‌توانستند برای انجام بازرسی‌های معمول آژانس به ایران بیایند، از این پس لغو انتصاب De-designation شده و دیگر نمی‌توانند به ایران سفر و اقدام به بازرسی کنند؛ در واقع به‌نوعی مجوز فعالیت آنها لغو شده است. رافائل گروسی همچنین در بیانیه‌ای در واکنش به اقدام تهران اعلام کرد: «این بازرسان از جمله باتجربه‌ترین کارشناسان آژانس با دانش منحصربه‌فرد در فناوری غنی‌سازی هستند. آنها فعالیت‌های راستی‌آزمایی ضروری در تأسیسات غنی‌سازی ایران که تحت پادمان‌های آژانس هستند، انجام داده‌اند و با تصمیم ایران، به‌صورت مؤثر یک‌سوم از باتجربه‌ترین گروه بازرسان آژانس که برای ایران تعیین شده‌اند، حذف شدند».
مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی‌اتمی در نشست شورای حکام ماه نوامبر خود در خصوص میزان اورانیوم غنی‌شده ایران گفت:«انباشت اورانیوم غنی‌شده توسط ایران تا ۵ درصد، تا ۲۰ درصد و تا ۶۰ درصد، اورانیوم با خلوص بالا، همگی از زمان دیدارمان در سپتامبر افزایش یافته است و افزایش انباشت اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی با همان سرعتی که در جلسه پیشین شورای حکام گزارش کرده بودم، انجام می‌شود.» وی افزود: «متاسفانه هیچ پیشرفتی در زمینه اجرای بیانیه مشترک امضاشده با تهران در ۴ مارس انجام نشده است». گروسی در خصوص پرونده پادمانی ایران در آژانس در خصوص مکان باقیمانده نیز گفت: «ایران همچنین هنوز توضیحات موثق فنی را درباره وجود ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در ورامین و تور قوزآباد ارائه نکرده و به آژانس اطلاعات لازم را درباره محل(محل‌های) مواد هسته‌ای یا تجهیزات آلوده نداده است. افزون بر این، هنوز مسئله ناهمخوانی در ارزیابی توازن مواد هسته‌ای را در تاسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان و اجرای کد اصلاحی ۳/۱ را که یکی از وظایف قانونی آن است، برطرف نکرده است». وی تاکید کرد: «افزون بر این، من، جداً، درباره اجرای بیانیه مشترک ۴ مارس ۲۰۲۳ نگرانم که با وقفه روبه‌رو شده است. مسیر پیشرفت باید شامل اجرای صادقانه و توأم با همکاری تعهداتی باشد که بر سر آن توافق کرده‌ایم.»؛ «من همچنان برکناری یک‌باره چندین بازرس خبره آژانس از سوی ایران را محکوم می‌کنم. موضع ایران بی‌سابقه و مغایر با همکاری لازم و مورد انتظار برای تسهیل اجرای مؤثر تعهدات پادمانی آن و روحیه همکاری توافق‌شده در بیانیه مشترک ۴ مارس است».
گروسی در روز نخست نشست چه گفت؟
گزارش ماه مارس مدیرکل که پیش از نشست این ماه شورای حکام به نمایندگی‌های کشورهای عضو ارسال شده بود و رافائل گروسی نیز به جزئیات آن در سخنرانی خود در روز نخست و در نشست خبری پس از آن پرداخت نیز مسائلی مشابه گزارش ماه نوامبر را در برگرفته است، هرچند مدعی است تهران ذخایر اورانیوم ۶۰ درصد خود را با رقیق‌سازی، کاهش داده است. برخی رسانه‌ها نیز روز دوشنبه هفته گذشته مدعی رویت این گزارش شده و بخش‌هایی از آن را منتشر کرده بودند؛ رویترز در گزارش ۲۶ فوریه خود می‌نویسد: «ذخایر اورانیوم ۶۰ درصد غنی‌شده ایران در مقایسه با سه ماه پیش 8/6 کیلوگرم کاهش یافته و به 5/121 کیلوگرم رسیده است. بنا بر این گزارش ایران 8/31 کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد را برای تولید 9/97 کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی، رقیق کرده است. مجموع ذخایر اورانیوم غنی‌سازی شده ایران با 7/1038 کیلوگرم افزایش از زمان گزارش قبلی که در ماه نوامبر منتشر شد، به 5/5525 کیلوگرم رسیده است». همچنین در بخشی از گزارش جدید آژانس آمده است که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران به ۲۷ برابر بیشتر از حد توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی موسوم به «برجام» رسیده است. وال استریت ژورنال نیز در گزارش خود نوشت: «اگرچه ایران هنوز مواد کافی برای تولید سه بمب هسته‌ای را دارد اما با رقیق‌کردن بخشی از اورانیوم ۶۰ درصدی خود طی هفته‌های اخیر، برای نخستین بار از سال ۲۰۲۱ که اقدام به غنی‌سازی ۶۰ درصدی کرد، ذخایر اورانیوم با غنای بالا را کاهش داده است». آسوشیتدپرس نیز در گزارش خود پس از رویت گزارش گروسی، نوشت: «ایران ذخایر کل اورانیوم خود را افزایش داده است و بازرسان مجرب آژانس را از نظارت بر برنامه هسته‌ای خود منع کرده است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنین در دومین گزارش محرمانه‌ای که در اختیار کشورهای عضو قرار گرفت، گفت که تهران هیچ پیشرفتی در توضیح وجود ذرات اورانیوم در دو مکان، نداشته است». در بخش دیگری از این گزارش آمده است: «طبق تعریف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، حدود ۴۲ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده تا ۶۰ درصد، مقداری است که از نظر تئوری برای ساخت یک سلاح اتمی کافی است. خلوص ۶۰ درصد تنها یک گام کوتاه و فنی با سطوح ۹۰ درصدی تسلیحات است». این خبرگزاری همچنین به نقل از آژانس مدعی است که بین ژوئن تا نوامبر سال گذشته، ایران سرعت غنی‌سازی را به ۳ کیلوگرم در ماه کاهش داد اما سپس این میزان را دوباره به ۹ کیلوگرم در پایان سال افزایش داد. آسوشیتدپرس در بخش مرتبط با گزارش پادمانی مرتبط با پرونده دو مکان ادعایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز نوشت: «دولت ایران به درخواست ناظر هسته‌ای در خصوص منشأ و مکان فعلی ذرات اورانیوم یافت‌شده در دو مکان که تهران نتوانسته به‌عنوان سایت‌های هسته‌ای بالقوه اعلام کند، به نام‌های ورامین و تورقوزآباد، پاسخی نداده است». این گزارش همچنین می‌گوید که آژانس مدعی است تاکنون هیچ پیشرفتی در نصب مجدد تجهیزات نظارتی، از جمله دوربین‌هایی که در ژوئن ۲۰۲۲ برداشته شده‌اند، صورت نگرفته است و از این زمان، تنها داده‌های ثبت‌شده مربوط به دوربین‌های کارگاه سانتریفیوژ در اصفهان در ماه مه ۲۰۲۳ است که البته ایران امکان دسترسی به این داده‌ها را به آژانس نداده است. در گزارش مدیرکل آژانس بار دیگر بر مسئله لغو مجوز فعالیت ۸ تن از بازرسان منصوب‌شده از سوی آژانس برای ایران اشاره شده و آمده است: «تهران در موضع خود تجدیدنظر نکرده است و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از این تصمیم عمیقاً متاسف است. مدیرکل همچنان به شدت به محکومیت لغو ناگهانی مجوز فعالیت چند بازرس باتجربه آژانس ادامه می‌دهد». موضوع مرتبط با لغو عضویت چندتن از بازرسان آژانس در حالی به‌صورت مکرر در سخنان مدیرکل آژانس و گزارش‌های این نهاد ناظر مطرح می‌شود که تهران پس از این اقدام، برای ۱۴ بازرس جدید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مجوز فعالیت صادر کرده است که در بیان مدیرکل به آن اشاره‌ای نشده است. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، روز دوشنبه در جریان نخستین روز نشست شورای حکام نیز تاکید کرد که «هیچ پیشرفتی در حل‌وفصل مسائل پادمانی باقیمانده حاصل نشده است». وی افزود:«ایران توضیحات فنی موثقی درباره وجود ذرات اورانیوم با منشأ انسانی در ورامین و تور قوزآباد به آژانس ارائه نکرده و درباره محل (یا محل‌های) مواد هسته‌ای یا تجهیزات آلوده (به مواد هسته‌ای) اطلاعی نداده است.» گروسی همچنین درباره فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت آژانس در ایران ذیل قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل گفت: «افزایش ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران ادامه دارد، اگرچه، سطح اورانیوم غنی‌شده بیش از ۶۰ درصد، کمی افت داشته است. آژانس تداوم اشراف خود بر تولید و موجودی سانتریفیوژها، روتورها و بیلوزها، آب سنگین و کنسانتره فلز اورانیوم را از دست داده است. سه سال از زمانی می‌گذرد که ایران اجرای مشروط پروتکل الحاقی خود را متوقف کرده است. از این رو، سه سال نیز از زمانی که آژانس از دسترسی تکمیلی در ایران برخوردار بوده است، می‌گذرد». مدیرکل نهاد ناظر بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران در خصوص اختلاف میان تهران و آژانس مربوط به ناهمخوانی توازن مواد هسته‌ای در تاسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان ضمن بیان اینکه براساس جدیدترین گزارش، آژانس بر این باور است که ناهمخوانی در توازن مواد هسته‌ای در این تاسیسات برطرف شده است، گفت: «این نشان می‌دهد مقدار اورانیوم موجود در پسماند جامد ارسال‌شده از آزمایشگاه «جابربن حیان» به تاسیسات فرآوری اورانیوم اصفهان برای تجزیه، کمتر از مقدار اعلام‌شده از سوی ایران در سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۴ بوده است. این بخش جدید، مستلزم بررسی‌های بیشتر آژانس است». گروسی در رابطه با کد اصلاحی 3/1 نیز گفت: «ایران باید کد اصلاحی 3/1 خود را نیز که تعهد قانونی آن است، اجرا کند. مسائل باقیمانده پادمانی از تعهدات ایران ذیل موافقتنامه جامع پادمان‌ها نشأت می‌گیرد و باید حل‌وفصل شود تا آژانس در موقعیتی قرار بگیرد که بتواند تضمین بدهد برنامه هسته‌ای ایران، منحصراً، صلح‌آمیز است».
پرونده‌سازی جدید آقای مدیرکل
از زمان شکل‌گیری پرونده هسته‌ای ایران، موضوعات مختلف به دستاویزی برای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که تحت فشار قدرت‌هایی همچون ایالات متحده قرار دارد، تبدیل شده است تا پرونده جدیدی را علیه جمهوری اسلامی ایران باز کنند. اطلاعات و ادعاهای ارائه‌شده در کنفرانس مطبوعاتی اعضای سازمان مجاهدین خلق موسوم به شورای ملی مقاومت ایران در واشنگتن در سال ۲۰۰۲ که موجب شد تا از ژوئن ۲۰۰۳ رسیدگی به برنامه هسته‌ای ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، خارج از فرایند عادی نظارت پادمانی آغاز شود و موضوعاتی همچون لپ‌تاب به‌سرقت‌رفته که پرونده PMD یا ابعاد نظامی برنامه هسته‌ای را گشود تا سرقت اسناد هسته‌ای ایران و پرونده پادمانی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در ۳۰ آوریل ۲۰۱۸ ادعا کرد اسرائیل انبوهی از اسناد هسته‌ای ایران را از کشور خارج کرده است و آن پرونده‌ها نیز مبنای تشکیل پرونده پادمانی شدند که تا امروز ادامه دارد، اقداماتی بودند که طرف ثالثی موجب گشایش پرونده جدید علیه جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شده است. تلاش و اراده نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای ایران برای ساخت پرونده‌های جدید علیه تهران تا جایی پیش رفته است که این بار سخنان رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی ایران در برنامه‌ای غیرتخصصی به دستاویزی برای ابراز نگرانی رافائل گروسی تبدیل شده است؛ مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز ۱۹ فوریه در سخنانی در خصوص برنامه هسته‌ای ایران گفت: «ایران به غنی‌سازی اورانیوم بسیار فراتر از نیاز به استفاده تجاری هسته‌ای به‌رغم فشار سازمان ملل برای توقف آن ادامه می‌دهد». گروسی خطاب به مقام‌های ایرانی اظهار داشت: «لطفاً به من هم اطلاع بدهید که چه چیزهایی در اختیار دارید.» نکته قابل‌توجه در این سخنان مدیرکل آژانس اما آن بخشی بود که گروسی گفت: «لفاظی نگران‌کننده‌ای وجود دارد، شاید شنیده باشید که مقامات بلندپایه ایران می‌گویند اخیراً همه عناصر لازم برای یک سلاح هسته‌ای را دارند». این سخنان که مشخص بود در واکنش به مصاحبه تلویزیونی علی‌اکبر صالحی بیان شده، به آن قسمت از سخنان رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی ایران اشاره دارد که وی در پاسخ به این سوال که «ما توانایی ساخت بمب اتمی را داریم؟» گفت: «ما همه آستانه‌های علم و فناوری هسته‌ای را داریم. من یک مثال بزنم؛ یک خودرو شاسی می‌خواهد، موتور می‌خواهد، فرمان می‌خواهد، جعبه دنده می‌خواهد. حالا شما بپرس جعبه دنده ساختی؟ می‌گویم بله، موتور ساختی؟ البته هر کدام برای کار خودشان». سخنان صالحی در حالی به موضوع بیان نگرانی مدیرکل آژانس تبدیل شده است که ایران بارها ضمن تاکید بر توانایی بالای دانشمندان و تجهیزات هسته‌ای خود اعلام کرده است که اراده‌ای برای ساخت بمب اتم ندارد. محمد اسلامی پیش‌تر در برنامه تلویزیونی دیگری در پاسخ به این سوال که «آیا زمان آن نرسیده که ایران هم سلاح اتمی داشته باشد؟» گفته بود: «جمهوری اسلامی ایران راهبرد بازدارندگی فعال دارد و داشتن سلاح کشتارجمعی هرگز در دکترین دفاعی ایران جایگاه نداشته و ندارد. فتوای مقام معظم رهبری هم هست که حرام می‌دانند». رافائل گروسی البته در توضیح نگرانی خود نیز تاکید کرد که این نگرانی بیشتر به دلیل شرایط فعلی خاورمیانه است که اشاره‌ای به تنش‌ها بر سر جنگ اسرائیل با حماس تحت حمایت ایران در غزه است. وی افزود: «به نظر می‌رسد که ما از هم دور می‌شویم... ایران می‌گوید آنها از غرب مشوق‌هایی دریافت نمی‌کنند، اما من درک این منطق را بسیار پیچیده می‌دانم زیرا آنها باید با ما همکاری کنند... و این همکاری هرگز نباید مشروط به انگیزه‌های اقتصادی یا موارد دیگر باشد». مدیرکل آژانس در نشست خبری روز دوشنبه خود نیز بار دیگر در پاسخ به سوالی در خصوص حرکت ایران به سمت تولید تسلیحات هسته‌ای، بدون اشاره به نام رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی گفت: «نشانه‌ای از اینکه ایران به سمت تسلیحات هسته‌ای برود نداریم اما حرف‌هایی می‌شنویم و سوالاتی درباره‌اش مطرح می‌کنیم. در عین حال ایران تنها کشوری است که تسلیحات هسته‌ای ندارد اما اورانیوم ۶۰ درصدی غنی می‌کند».
درخواست برای سفر به تهران
رافائل گروسی در مصاحبه اخیر خود در خصوص برنامه هسته‌ای ایران، هشدار داد که ایران به روند غنی‌سازی اورانیوم بسیار فراتر از نیاز تجاری، ادامه می‌دهد و گفت که قصد دارد در همین رابطه به‌زودی به تهران سفر کند؛ درخواستی که رئیس سازمان انرژی اتمی ایران با توجه به «تراکم برنامه‌ها» عملی شدن این دیدار را بعید دانست. محمد اسلامی گفت: «تعاملات ایران با آژانس در یک روال طبیعی ادامه دارد و گفت‌وگوها در جهت رفع ابهامات و توسعه همکاری‌ها انجام می‌شود. آقای گروسی اظهار تمایل کردند برای سفر به ایران. در دستور کار ایشان هست و در برنامه ما هم قرار دارد که زمانی که تنظیماتی صورت بگیرد، انجام خواهد شد». رئیس سازمان انرژی اتمی گفت که در اردیبهشت‌ماه سال آینده، اولین کنفرانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای را برگزار می‌کنیم و کشورهای مختلف جهان برای حضور ابراز آمادگی کرده‌اند چراکه سال ۱۴۰۳، پنجاهمین سالگرد تاسیس سازمان انرژی اتمی است و این رویداد مهمانان زیادی خواهد داشت و از ایشان هم دعوت شده که در آن کنفرانس سخنرانی کنند. در کنفرانس‌ها عناصر علمی و تحقیقاتی می‌آیند. ما از ۱۳۰ محقق و افراد برجسته هسته‌ای دعوت کرده‌ایم. تا هفته پیش که من پیگیری کردم، بیش از ۳۰ درصد مهمانان اعلام حضور کردند. بقیه هم در دست پیگیری است. گروسی در حالی برای گفت‌وگو با مقام‌های ایرانی، خواستار سفر به تهران شده است که شنیده‌ها از سفرهای مکرر ماسیمو آپارو، معاون وی به تهران خبر دارد. معاون مدیرکل آژانس کمتر از یک ماه قبل بار دیگر برای دیدار و تبادل نظر با معاون سازمان انرژی اتمی، در ایران حضور داشت. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار بود پیش از سفر به تهران به مسکو برود تا با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار و درباره ایران و خاورمیانه و اوکراین گفت‌وگو کند. گروسی در این خصوص گفت: «روسیه نقشی در قبال ایران دارد. این کشور در گذشته به‌عنوان یک کشور عضو برجام ایفای نقش کرده است و در شرایط کنونی که برجام کاملاً از هم پاشیده است، چیزی باید این خلأ را پر کند». گروسی آخرین بار، ۱۲ اسفندماه سال گذشته به منظور انجام سفری دوروزه به تهران آمد و در نتیجه‌ی این سفر، دو طرف بر بیانیه‌ای سه‌بندی توافق کردند که بر مبنای آن، در خصوص مسائل پادمانی باقیمانده مربوط به سه مکان، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و ارائه اطلاعات و دسترسی بیشتر به منظور رسیدگی به مسائل پادمانی باقیمانده اعلام کرد. براساس همین توافق بود که پرونده یکی دیگر از مکان‌های مورد ادعای آژانس، یعنی آباده (مریوان) در خردادماه ۱۴۰۲ بسته شد. مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست خبری مشترک با محمد اسلامی در جریان سفر سال گذشته خود به تهران در پاسخ به این سوال که آیا از این سفر رضایت داشتید؟ گفت: «همیشه از دیدار با اسلامی استقبال می‌کنم و رضایت‌بخش است، ولی بحث ما بحث رضایت نیست، بلکه ضرورت است. می‌خواهیم گفت‌وگوی جدی و سیستماتیک با ایران داشته باشیم. البته از سفر قبلی من به ایران مدت زیادی گذشته و وقفه طولانی شده بود و مسائلی بود که باید با یکدیگر صحبت کنیم و خوشحالم این اتفاق رخ داد و به ایران آمدم و این فرصت برای من فراهم شد که در خصوص این مسائل گفت‌وگو کنم. هنوز کار ما تمام نشده است. هم‌اکنون که اینجا حضور داریم همکاران ما در حال کار هستند که مسائل را حل‌وفصل کنند. البته قرار است با دیگر مقامات جمهوری اسلامی ایران دیدار داشته باشم و در پایان روز می‌توانم قضاوت بهتری درباره رضایت خود بیان کنم. ولی جو حاکم یک جو کاری و مبتنی بر صداقت و همکاری است و این برای من مهم است و می‌توانم بگویم که کار و همکاری با ایران
ادامه دارد». تهران بر این امر تاکید دارد که حضور مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران تنها نباید برای مباحث تبلیغاتی و خبری صورت بگیرد و چنانچه اراده‌ای از سوی نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای، در جهت کاهش مباحث فیمابین و البته بسته شدن پرونده پادمانی وجود دارد، سازمان انرژی اتمی از سفر مقام‌های آژانس به تهران استقبال خواهد کرد. در همین راستا نیز خروجی نشست نوامبر شورای حکام که از امروز در وین آغاز می‌شود، می‌تواند نقش قابل‌توجهی در میزبانی تهران از آقای مدیرکل داشته باشد.
