طغیــان مـالاریــا

گزارش هم‌میهن از نوع کشنده یک بیماری واگیردار در جنوب سیستان و بلوچستان

امسال 2هزار نفر در 3شهرستان مهرستان، سرباز و راسک به نوع کشنده مالاریا مبتلا شده‌اند

مالاریا، به جان اهالی جنوب استان سیستان و بلوچستان افتاده است. آخرین آمار حکایت از ابتلای دوهزار نفر تنها در سه‌شهرستان مهرستان، سرباز و راسک دارد اما بررسی‌های محلی نشان از بالاتر رفتن میزان ابتلا دارد؛ ابتلا به فالسی‌پاروم، نوع کشنده مالاریا. مسئولان استانی می‌گویند که تا این لحظه مورد مرگ در اثر این بیماری، ثبت نشده اما رئیس مرکز بهداشت دشتیاری نسبت به بحرانی‌شدن شرایط، هشدار می‌دهد و از تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور درخواست کمک کرده تا تجهیزات تشخیص ابتلا به این بیماری و وسایل‌نقلیه برای اعزام تیم‌های شناسایی بیماران در روستاهای دورافتاده و سخت‌مسیر تامین شود. او به هم‌میهن می‌گوید که میکروسکوپ‌ها 60-50ساله‌اند و وسایل جانبی تشخیصی بسیار گران شده‌اند. کیت‌های تشخیص سریع بیماری هم به‌دلیل تحریم‌ها پیدا نمی‌شوند.

تعداد مبتلایان مالاریا در سال‌های گذشته و خلاف آنچه به‌عنوان ایران بدون مالاریا اعلام شده بود، افزایشی بوده است. خردادماه امسال شهنام عرشی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت درباره رشد 40 برابری مالاریای کشنده در کشور هشدار داد. او گفت که درباره نوع کشنده و مقاوم به درمان مالاریا، افزایش تعداد مبتلایان امسال نسبت به سال قبل ۳۰ تا ۴۰برابر شده و این خطری است که تمام دستاوردهای ۷۰سال گذشته را در یکی، دو سال اخیر مورد حمله قرار می‌دهد. به گفته او، با افزایش موارد ابتلای بیماران به مالاریا طی سال 1402 نسبت به سال گذشته حدود پنج‌برابر و در یکی، دوماه اخیر نسبت به سال گذشته ۱۰برابر -یعنی هزاردرصد- افزایش موارد مبتلا وجود داشته است.

عبدالرضا میراولیایی، کارشناس اداره مدیریت بیماری‌های قابل‌انتقال از ناقلین وزارت بهداشت هم سال گذشته گفت که در سال ۱۴۰۰ موارد مبتلا به مالاریا ۱۰۱۲ نفر گزارش شده است و این تعداد در ۵ماه اول سال 1401، ۱۸۹۴نفر بوده است. در سال‌های گذشته استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و جنوب کرمان بیشترین موارد مالاریای بومی کشور را داشته‌اند و در مقابل استان‌های تهران، فارس، اصفهان، بوشهر و قم بیشترین موارد مالاریای وارده از خارج کشور را.

اوضاع در جهان هم چندان خوب نیست؛ اردیبهشت‌ماه امسال سازمان جهانی بهداشت (WHO) اعلام کرد ۶۱۹ هزار نفر بر اثر ابتلا به مالاریا که علائم آن در ۲۴۷ میلیون نفر در سراسر جهان و بیشتر در قاره آفریقا در سال ۲۰۲۱ مشاهده شده، جان خود را از دست داده‌اند. بنا بر داده‌های سازمان جهانی بهداشت، حدود نیمی از جمعیت جهان در معرض خطر ابتلا به مالاریا قرار دارند و در سال ۲۰۲۱ میلادی ۹۵ درصد موارد ابتلا و ۹۶ درصد از مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری در قاره آفریقا ثبت شده است. کودکان زیر پنج‌سال تقریباً ۸۰ درصد از کل موارد مرگ‌ومیرهای مالاریا در آفریقا را تشکیل می‌دهند. این گزارش نشان می‌دهد که حدود دودرصد موارد مالاریا در سراسر جهان در آسیای جنوب شرقی، 2/0درصد در قاره آمریکا، 5/2درصد در مدیترانه شرقی و 6/0درصد در کشورهای غربی اقیانوس آرام شناسایی شده است. تعداد کشورهای با کمتر از ۱۰ مورد ابتلا از چهارکشور در سال ۲۰۲۰ به ۲۵ کشور در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است.

سوخت‌بران و کولبران؛ قربانیان مالاریا

آنطور که بررسی‌های هم‌میهن نشان می‌دهد، سوخت‌بران و کولبران بیشترین آمار ابتلا به این بیماری را دارند؛ آنها که از مرزهای غیررسمی به پاکستان تردد دارند، آنجا توقف می‌کنند، پشه آنها را نیش می‌زند، به روستای‌شان بر می‌گردند و یکی، دو روز بعد با نشانه‌های ابتلا مواجه می‌شوند. مالاریا یک بیماری انگلی است که به‌صورت عفونت حاد با تب‌ولرز و کم‌خونی، بزرگی طحال و... تشخیص داده می‌شود. انگل مالاریا توسط یک تیره از پشه به‌نام آنوفل به انسان منتقل می‌شود.

فیض‌الرحمن رسولی‌زاده، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی ایرانشهر، قبلا آمار دوهزار ابتلا را در اوایل تیرماه اعلام کرده بود اما حالا می‌گوید که آمار دقیقی از موارد ابتلا ندارند و آخرین موارد هنوز جمع‌آوری نشده‌اند. با‌این‌حال تاکید می‌کند که تا این لحظه فوتی نداشته‌اند. او گفته بود که این آمار مربوط به سه‌ماه اول امسال است و بیشترین موارد هم در شهرستان‌های راسک، سرباز و مهرستان بوده است. بیشتر مبتلایان شناسایی‌شده افرادی‌اند که سابقه تردد به کشور پاکستان را داشته‌اند. بااین‌حال، این مسئول در دانشگاه علوم پزشکی ایرانشهر درباره اینکه برای مهار این بیماری در پاکستان چه اقدامی صورت گرفته است‌، به هم‌میهن می‌گوید که در حال رایزنی با وزارت بهداشت هستند تا بتوانند برای مهار بیماری در پاکستان اقدامی انجام دهند.

پشه‌های منتظر

آنها که به مرزها تردد زیادی دارند، قربانی این بیماری شده‌اند. مثل بلال 21ساله که سوخت‌بر است و می‌گوید حدود یک‌ماه پیش به مرز رفته، یک شب آنجا مانده و وقتی برگشته دوروز بعد، دچار نشانه‌های مالاریا شده است. او به هم‌میهن می‌گوید در شبی که آنجا اقامت داشته پشه‌ها او را نیش زده‌اند: «وقتی به مرز رسیدم، سر زمین خوابیدم، همان جا پشه‌ها نیشم زدند. دو روز بعد از برگشتنم، دچار حالت‌های سرگیجه شدیدی شدم، فکر نمی‌کردم مالاریا باشد. وقتی علائمم زیاد شد، به مرکز بهداشت رفتم. گفتم نکند مالاریا باشد. آن شخصی که در مرکز بود گفت، ما که مالاریا نداریم و یک‌بار آزمایش گرفت، منفی بود. یک‌بار دیگر گرفت و مشخص شد که مالاریای شدیدی دارم.» بلال حدود یک‌ماه درگیری سختی با این بیماری داشت. چندین‌بار به بیمارستان‌های ایرانشهر رفته بود تا درمان شود. حالا هم قرص‌های ضدمالاریا مصرف می‌کند. بااین‌همه می‌گوید که حدود یک میلیون تومان برای خرید داروها و سرم‌ هزینه کرده است؛ هزینه‌ای که تمام اهالی از پس آن بر نمی‌آیند. او اهل یکی از روستاهای سرباز است. در روستای‌شان حدود هشت نفر به مالاریا مبتلا شده‌اند که اغلب‌شان هم راننده یا شاگرد راننده هستند که به مرز رفت‌وآمد دارند.

یونس هم کارمند یکی از ارگان‌های دولتی است که به‌تازگی به این بیماری مبتلا شده. او حدود 10روز درگیر مالاریا شد و حالا می‌گوید که وضعیت‌اش بهتر شده بااین‌حال شب‌ها دچار تب و سردرد می‌شود. او ساکن روستای بابستکان سرباز است و می‌گوید که در آن منطقه فقط خودش مبتلا شده است: «شرایط کاری‌ام به‌گونه‌ای‌است که 20 روز در نزدیکی مرز هستم و 20 روز استراحت دارم. شرایط آنجا بسیار سخت است و پشه‌های زیادی دارد. سمت مرز، مالاریا بسیار شایع است. همان‌جا پشه‌ای من را نیش زد و وقتی برگشتم پس از مدتی، دچار تب‌ولرز شدم. وقتی به مرکز بهداشت سرباز مراجعه کردم، گفتند که مالاریاست.» او می‌گوید که برای درمان هزینه‌ای نکرده، شبکه بهداشت منطقه کارهای درمانی را انجام داده اما دوره سختی را گذرانده است: «در مرز که بودیم حدود 5-4 نفر با هم مبتلا شدیم. اغلب سوخت‌‌برها بودند که مبتلا شدند.» به گفته هاشمی، امسال تعداد بیشتری به این بیماری مبتلا شدند: «برای اولین‌بار است که به این بیماری مبتلا ‌شدم، اما آمار مبتلایان خیلی بالاست. دلیل آن هم شیوع بیماری در آن‌طرف مرز است، آب آنجا کثیف و گلی است. آلودگی زیاد دارد.»

خانواده‌های نصف‌شده میان دو مرز

تردد اهالی به مرزها بالاست، بخشی از آن کاری است و مربوط به شغل ساکنان است و برخی هم برای دیدار با خانواده. آنطور که محمودرضا ناصح، مدیرعامل مجمع خیرین سلامت جنوب سیستان و بلوچستان به هم‌میهن می‌گوید؛ بسیاری از اهالی، در آن‌طرف مرز خانواده دارند. وقتی مرزها را تقسیم می‌کردند خیلی از خانواده نصف شدند، برخی آن‌طرف مرز ماندند و برخی این‌طرف و همین مسئله منجر شد تا ترددها زیاد شود.» به گفته او، در کنار همه اینها بسیاری از اهالی پاکستان برای کار، کشاورزی و ... به این‌طرف مرز می‌آیند، از آن‌طرف هم سوخت‌بران به مرز می‌روند و همه اینها در کنار رعایت نکردن بهداشت، منجر به افزایش بیماری شده است. ناصح در کودکی مبتلا به این بیماری شده اما آنطور که گزارش‌ها نشان می‌دهد آمارها به‌شدت در حال افزایش است و حتی به‌نظر می‌رسد که 100برابر شده. ناصح از وضعیت مراکز بهداشت خبر دارد و می‌گوید که این مراکز بهداشت به‌ویژه مرکز بهداشت دشتیاری، نیاز مبرم به دستگاه ونتیلاتور و سایر دستگاه‌ها و تجهیزات درمانی و تشخیصی دارد.

افزایش 10برابری آمار ابتلا

دانیال رییسی، رئیس مرکز بهداشت شهرستان دشتیاری است؛ شهرستانی که تاکنون 150 مورد ابتلا داشته است و می‌گوید اگر اقدامات پیشگیری انجام نمی‌دادند، موارد ابتلا به 1500 می‌رسید. او هم روی کمبود تجهیزات تشخیصی دست می‌گذارد و به هم‌میهن می‌گوید تیم‌های شناسایی شهرستان به‌دلیل محدودیت‌هایی که در تامین تجهیزات و وسایل تردد وجود دارد، نمی‌توانند غربالگری‌ صددرصدی از ورودی‌ها داشته باشند، جز این هم برخی از مرزها غیررسمی است و از آنجا ترددهای زیادی صورت می‌گیرد. رییسی می‌گوید که تیم شناسایی در مرز ریمدان مستقر است و غربالگری‌ها را انجام می‌دهد، اما مسئله اصلی مرزهای غیررسمی است: «روی این مرزها کنترل قوی وجود ندارد، مسیرهایی که کولبران و سوخت‌بران تردد می‌کنند، بیراهه است و نمی‌توان ورود و خروج را نظارت کرد، بیشترین آمار ابتلا هم در میان این افراد است. آنها در مرز پاکستان توقف می‌کنند، همان‌جا پشه نیش‌شان می‌زند، بر می‌گردند و یکی، دو روز بعد تب می‌کنند.» براساس اعلام رئیس مرکز بهداشت دشتیاری، آمار ابتلای امسال 150 نفر بود که نسبت به سال قبل 10برابر و نسبت به سال قبل‌تر 100برابر شده است: «توسعه مرز ریمدان و فراهم‌شدن محیط‌زیست برای زندگی پشه ناقل مالاریا از دلایل افزایش ابتلا به این بیماری است. سال گذشته بارندگی‌ها زیاد بود که در پی آن رطوبت‌ هم بالا رفت. این شرایط، وضعیت خوبی برای زندگی پشه ناقل، فراهم می‌کند. بااین‌همه اما اصلی‌ترین علت طغیان این بیماری، افزایش ترددها به مرز پاکستان است چراکه میزان ترددها نسبت به سال گذشته دوبرابر شده است.» به گفته او، دشتیاری دهانه کشور است و با پاکستان مرز آبی و زمینی دارد. مشکل اصلی اما مرزهای حورباهو و کلانی است که مسیر مشخصی ندارند و جزو مرزهای غیررسمی به‌شمار می‌روند.

سهل‌انگاری در مبارزه با مالاریا

رییسی به نکته دیگری توجه می‌کند و آن هم سهل‌انگاری در مهار این بیماری است: «در سال‌های 96 و 97 کشور به حذف مالاریا نزدیک شد، بعد از آن بخش بهداشت و درمان دچار خوش‌خیالی شد که مالاریا را حذف کرده، همین موضوع سبب شد تا برنامه‌ها در این زمینه کند شود و آموزش‌های اولیه در سطح این مناطق کاهش یابد. مردم هم این تصور را کردند که دیگر مالاریا وجود ندارد و حساسیت‌ها و مراقبت‌های‌شان را کم کردند. همه اینها در شرایطی است که کشور پاکستان هیچ برنامه‌ای برای مبارزه با مالاریا ندارد. نه‌تنها مالاریا که برای هیچ بیماری واگیرداری برنامه ندارد.»

همین وضعیت سبب شد تا مسئولان بهداشتی استان ازجمله رییسی، نسبت به آینده شیوع این بیماری نگران شوند، به‌طوری‌که به گفته او، اگر اقدام جدی در زمینه مهار این بیماری صورت نگیرد، برای کل کشور چالش ایجاد می‌شود: «همین حالا هم بیماری از استان خارج شده است. اصلی‌ترین اقدام برای کنترل این بیماری شناسایی و درمان به‌موقع آن است. در منطقه کم‌برخورداری مانند شهرهای سیستان و بلوچستان امکانات کافی وجود ندارد. بیشتر افرادی که مبتلا به این بیماری می‌شوند از سطح زندگی ابتدایی هم برخودار نیستند. در این مناطق مردم از هوتک برای مصرف آب استفاده می‌کنند، هوتک‌ها منبع آب حیوانات و انسان هستند و بسیار آلوده‌اند. در برخی از مناطق مردم در کوه زندگی می‌کنند؛ جایی که برق و آب آشامیدنی ندارند.»

مشکلات و کمبودها اما تنها به این بخش محدود نمی‌شود: «کمبودها هم در زمینه سخت‌افزارهاست، هم تامین نیروی انسانی. ما در زمینه تشخیص این بیماری مشکل داریم، کیت‌های تشخیص سریع بیماری را به‌دلیل تحریم‌ها نداریم، سم‌پاشی وسیعی صورت نمی‌گیرد، تیم‌های شناسایی کم‌اند و تجهیرات کافی ندارند، همه اینها سبب می‌شود تا مثلا راننده‌ای که به مرز رفته و از شیراز، کرمان، تهران و... آمده، موقع برگشت بیماری را به شهرش ببرد و به این صورت جمعیت مبتلا بزرگ‌تر و بیشتر می‌شوند. روزانه 300 تا 400 راننده ماشین سنگین به مرز تردد می‌کنند و اگر آلوده شوند، بیماری را با خود منتقل می‌کند.»

به گفته او، چالش بعدی این است که در استان‌های دیگر، کادر درمان شناختی از مالاریا ندارند و بیمار ممکن است به اشتباه درمان شود، در این فاصله پشه‌ها آلوده‌تر می‌شوند و افراد بیشتری را مبتلا می‌کنند: «ما هم‌اکنون با چالش مالاریا مواجه‌ایم که اگر جلوی آن گرفته نشود، می‌تواند تبدیل به فاجعه شود هرچند همین الان هم به‌عنوان فاجعه می‌توان به آن نگاه کرد. باید ناوگان خودرویی به خوبی مجهز شود، پشه‌بند در اختیار خانواده‌ها قرار گیرد، محیط بهسازی شود، هوتک‌ها از بین برود و... ما حتی در این زمینه هم محدودیم. برای رساندن دارو به بیماران هم مشکلات بسیاری وجود دارد، چراکه مناطق صعب‌العبورند و نمی‌توان به بیماران رسید. بنابراین باید برای تردد تجهیزات خوبی در اختیار قرار دهند. ما فقط توانستیم 9دستگاه موتورسیکلت برای تردد تیم‌های شناسایی فراهم کنیم، درحالی‌که به 40 موتور نیاز داریم.»

مراکز بهداشت برای تشخیص این بیماری نیاز به میکروسکوپ دارند؛ به گفته رییسی، میکروسکوپ‌های موجود بسیار قدیمی شده‌اند و باید با مدل‌های جدیدتر جایگزین شوند، وسایل جانبی هم بسیار گران شده‌اند و توانایی خرید آنها وجود ندارد. اگر این امکانات در اختیار نباشد نمی‌توان بیماری را سریع تشخیص داد. او از تمام مسئولان بهداشتی کشور درخواست می‌کند تا برای مبارزه با بیماری‌های واگیر در این استان اقدام کنند: «تمام دانشگاه‌های علوم پزشکی باید به کمک ما بیایند تا جلوی پیشرفت این بیماری را بگیریم، 4مرز داریم که دو مرز غیررسمی است و باید کنترل شود.»

او نسبت به شیوع بیماری تب دانگ یا زرد هم اعلام نگرانی می‌کند؛ بیماری که از طریق پشه آئدس منتقل می‌شود و به گفته او، شرایط بحرانی‌تری نسبت به مالاریا ایجاد خواهد کرد: «اگر این بیماری وارد استان شود، واقعا فاجعه‌ای رخ می‌دهد. مالاریا را می‌توان درمان کرد اما تب زرد بسیار خطرناک است. هر دانشگاهی باید تیم‌هایی در این زمینه در نظر بگیرد و به منطقه بفرستد تا بتواند در زمینه پیشگیری اقدام کند.»

سرباز؛ 491 ابتلا

شهرستان سرباز وضعیت وخیم‌تری دارد و از آمار 2هزار نفری، حدود 500 ابتلا مربوط به این شهرستان است. جاوید صابرزهی، رئیس مرکز بهداشت شهرستان سرباز است و می‌گوید که شیوع این بیماری در شهرهای سرباز و راسک فوق‌العاده زیاد است؛ رانندگان زیادی به منطقه مرزی پیرکور رفت‌وآمد می‌کنند، آلوده می‌شوند و برمی‌گردند. دوره کمون این بیماری حدود 14روز است، یعنی بعد از طی این دوره نشانه‌های بیماری مشخص می‌شود: «به منطقه راسک، سرباز و دشتیاری بیشترین آمار ابتلا به مالاریا در سیستان و بلوچستان را دارند. فقط در شهرستان راسک بالای 1500 نفر و در سرباز حدود 491 نفر مبتلا شده‌اند. بیشتر هم راننده‌های مرزی‌اند که درگیر فالسی پاروم شده‌اند؛ یعنی شدیدترین نوع مالاریا. آمار ابتلا در مهرستان را ندارم اما در این دو منطقه بالای دو هزار نفر مبتلا شده‌اند.» به گفته او، فالسی‌پاروم، اگر به‌موقع درمان نشود، کبد را درگیر می‌کند، به مغز آسیب می‌رساند و منجر به مرگ بیمار می‌شود. سال گذشته موارد فوت ناشی از مالاریا در این منطقه ثبت شد اما امسال با توجه به شناسایی زودهنگام بیماران، مورد فوتی تا این لحظه گزارش نشده است. صابرزهی می‌گوید که از میان افراد مبتلاشده، حدود 13 نفر وضعیت وخیم پیدا کردند که به بیمارستان ایرانشهر منتقل و چندین روز بستری شده‌اند. اگر این افراد شناسایی نمی‌شدند قطعا جان‌شان را از دست می‌دادند. براساس اعلام رئیس مرکز بهداشت شهرستان سرباز، بیماران از گروه‌های سنی مختلفی هستند؛ برخی از آنها افراد 14 و 17 ساله هستند که به‌عنوان راننده به مناطق مرزی می‌روند، برمی‌گردند و بومی‌ها را آلوده می‌کنند.

تب و لرز شدید، مهم‌ترین نشانه ابتلا مالاریاست، گاهی هم 14روز نشانه‌ای ندارد و بیماری در حالت کمون یا پنهانش قرار می‌گیرد. براساس اعلام صابرزهی، کل سال گذشته 400 مورد ابتلا به این بیماری گزارش شد اما در سه‌ماه گذشته 400 مورد فقط در شهرستان سرباز ثبت شده است، پیک مالاریا امسال خیلی زودتر شروع شد، پیک بعدی هم در اول پاییز و در مهرماه رخ می‌دهد: «مالاریا بومی پاکستان است و همیشه هم این بیماری در آن کشور وجود دارد. سیستم بهداشتی داخلی تنها کاری که می‌تواند انجام دهد شناسایی به‌موقع بیماران و درمان آنهاست. برای پیشگیری امکانات ضعیف است، راه‌ها دور و سخت است و در این زمینه نیروی انسانی به‌اندازه کافی وجود ندارد. سال گذشته بسیاری از نیروها بازنشسته شدند و کسی هم جایگزین آنها نشد. قبلا سلامت‌یار جذب می‌شد، اما این افراد سن‌شان بالا رفته و دیگر کارایی ندارند.»

فقر بیماران

ماجرا اما تنها به نیروی انسانی محدود نمی‌شود، تجهیزاتی مانند ونتیلاتور و میکروسکوپ برای تشخیص و درمان بیماری هم کمبود شدیدی دارد. در کنار اینها، تیم‌های سلامت‌یار برای شناسایی بیماران نیاز به وسایل تردد ازجمله موتورسیکلت دارند وگرنه چطور می‌توانند بیماران را در مناطق دور شناسایی کنند. صابرزهی می‌گوید که وزارت بهداشت باید تجهیزات را در اختیار قرار دهد، همه اینها در شرایطی است که نظام بهداشتی در کشور پاکستان بسیار ضعیف است و هر اتفاقی در آنجا بیافتد تاثیر آن در سیستان و بلوچستان و به‌طور مشخص‌تر روستاهای مرزی دیده می‌شود: «ما برای انجام برخی اقدامات در مرز پاکستان اعلام آمادگی کرده‌ایم تا این چرخه قطع شود.»

فقر معضل شدیدتر و همیشگی ساکنان این مناطق است، راه‌های دور، بیماران را به مراکز درمانی نمی‌رساند. آنها زمانی مجبور به مراجعه می‌شوند که دیگر وضعیت‌شان وخیم است و در این فاصله پشه هم افراد بیشتری را نیش زده و آلوده کرده است. بنابراین فقر هم نقش مهمی در افزایش جمعیت بیماران دارد. صابرزهی هم به این نکته اشاره می‌کند و می‌گوید که اهمیت حضور سلامت‌یاران به همین دلیل است.