میانجی روسی/بررسی سفر سرگئی لاوروف به تهران و مذاکرات او با مقامات ایران
با توجه به اقدام ترامپ مبنی بر دور زدن اتحادیه اروپا و رویکردی که در قبال اوکراین اتخاذ کرد و همچنین نشستن پای میز مذاکره مستقیم با روس‌ها در ریاض، این نگرانی به وجود آمده است که مسکو در قبال ایران چه خواهد کرد.
وزیر خارجه روسیه، روز گذشته برای سفری یک‌روزه و رایزنی با مقامات کشورمان وارد تهران شد. سرگئی لاوروف ظهر سه‌شنبه به محل وزارت امور خارجه کشورمان رفت و مورد استقبال سیدعباس عراقچی، رئیس دستگاه دیپلماسی قرار گرفت. این نخستین سفر لاوروف به تهران در دوران جدید است. او پیش از این آبان ۱۴۰۲ به تهران سفر کرده بود. وزیر خارجه روسیه علاوه بر دیدار با همتای ایرانی خود، با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان نیز دیدار و گفت‌وگو کرد. پس از سفر امیر قطر و وزیر خارجه عمان این سومین سفر مقامات مهم سیاسی به ایران در هفته‌های اخیر است.
از آنکارا به تهران
لاوروف از آنکارا به تهران آمد. با توجه به تحولات منطقه و آغاز به کار دونالد ترامپ در واشنگتن، روس‌ها روزهای شلوغی را از لحاظ دیپلماتیک می‌گذرانند. از یک سو پرونده اوکراین روی میز است و امکان دارد پس از سه سال درگیری نظامی، این منازعه به‌زودی با مداخله ترامپ به نفع آنان به پایان برسد. از سوی دیگر، با توجه به آنچه در دمشق رخ داد و متحد قدیمی آنان در سوریه سقوط کرد، روس‌ها تلاش می‌کنند نفوذ قدیمی خود را در سوریه از دست ندهند و پایگاه طرطوس که از زمان شوروی آن را در اختیار داشتند، همچنان در نظام انتقالی و آینده سوریه نیز حفظ کنند.
بخشی از پرونده‌های بین‌المللی روسیه به ایران نیز مربوط است. اتحادیه اروپا ایران را متهم می‌کند که با ارسال تسلیحات به روسیه، در تجاوز مسکو به اوکراین مشارکت کرده است؛ ادعایی که مقامات کشورمان بارها به آن پاسخ داده‌اند. اما این ادعا که بر ارسال موشک‌های بالستیک و پهپادهای انتحاری شاهد ۱۳۶ متمرکز است، تاثیر زیادی بر تیرگی روابط میان ایران و اروپا داشته است.
پایان این جنگ چه مثبت و چه منفی، به ایران ارتباط پیدا می‌کند. پرونده سوریه نیز میان ایران و روسیه مشترک است. موضوعاتی مانند دالان زنگزور، بحران در قفقاز، فلسطین، مسئله اسرائیل، دریای خزر، افغانستان و مسائل خلیج‌فارس نیز میان دو کشور مطرح است.
علاوه بر اینکه به‌تازگی توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه از سوی رؤسای جمهوری دو کشور امضا شده، مسکو یکی از طرف‌های توافق و مذاکرات هسته‌ای ایران طی سال‌های قبل نیز بوده است. با توجه به اقدام ترامپ مبنی بر دور زدن اتحادیه اروپا و رویکردی که در قبال اوکراین اتخاذ کرد و همچنین نشستن پای میز مذاکره مستقیم با روس‌ها در ریاض، این نگرانی به وجود آمده است که مسکو در قبال ایران چه خواهد کرد.
نشست مشترک با عراقچی
وزرای خارجه ایران و روسیه علاوه بر جلسه مشترک با حضور هیئت دیپلماتیک دو کشور، جلسه‌ای خصوصی نیز داشتند که جزئیاتی از آن منتشر نشده است. عراقچی و لاوروف در پایان دیدار و رایزنی دوجانبه به جمع خبرنگاران آمدند و در یک نشست مطبوعاتی مشترک شرکت کردند. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان گفت: «رایزنی‌های ایران و روسیه به صورت مستمر در حوزه‌های مختلف جریان دارد. امروز گفت‌وگوهای مفصل، خوب و سازنده‌ای داشتیم و موضوعات مختلف را مرور کردیم. نشست کمیسیون مشترک اقتصادی دو کشور در ماه آوریل برگزار خواهد شد. در خصوص روابط دوجانبه، همکاری‌های اقتصادی ما به سرعت پیش می‌رود.»
او اضافه کرد: «در این دیدار علاوه بر مسائل دوجانبه، در مورد مسائل منطقه‌ای از جمله موضوع فلسطین، لبنان و سوریه نیز رایزنی و گفت‌وگو کردیم.»
عراقچی با محکوم کردن جنایت‌های رژیم صهیونیستی علیه مردم لبنان و فلسطین گفت: «طرح کوچ اجباری مردم غزه مورد بحث واقع شد. این طرح کاملاً محکوم است. موضع متحدی از سوی کشورهای منطقه علیه این طرح غیرقابل قبول اتخاذ شده و در همین چهارچوب به‌زودی اجلاس وزرای امور خارجه سازمان همکاری اسلامی در این زمینه به درخواست ایران برگزار می‌شود.»
رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان با اشاره به گفت‌وگو با همتای روس خود در ارتباط با موضوع سوریه گفت: «موضع ما در مورد بحث سوریه به یکدیگر نزدیک است و ما خواهان ثبات، آرامش و حفظ وحدت سرزمینی و تمامیت ارضی و پیشرفت سوریه بر اساس خواست مردم این کشور هستیم. ما از ایجاد صلح و ثبات در این کشور پشتیبانی می‌کنیم.»
او ادامه داد: «موضع ایران در ارتباط با موضوع لبنان روشن است و ما از دولت و مردم لبنان حمایت می‌کنیم، ما بر موضوع بازسازی لبنان، ادامه آتش‌بس در این کشور و ضرورت خروج کامل رژیم صهیونیستی از سرزمین‌های اشغال‌شده در جنوب لبنان و سایر مناطق اشغالی از جمله سوریه و فلسطین تاکید داریم.»
عراقچی در بخش دیگری از سخنان خود، بر ادامه حمایت ایران از محور مقاومت تاکید کرد و یادآور شد که این حمایت از سوی کشورمان ادامه پیدا خواهد کرد. وزیر امور خارجه با بیان اینکه «در جریان دیدار امروز با لاوروف در ارتباط با موضوع هسته‌ای نیز رایزنی و گفت‌وگو داشتیم»، گفت: «در این ارتباط امروز مشورت‌های نزدیک داشتیم و تیم‌های حقوقی سیاسی و کارشناسی ما با یکدیگر در تماس مستمر هستند. ما به این تماس‌ها ادامه می‌دهیم. در مورد گفت‌وگوهایی که با سه کشور اروپایی روز گذشته در ژنو داشتیم، با آقای لاوروف و همکاران‌شان امروز صحبت کردیم و در مورد این گفت‌وگو به آنها توضیح دادیم. در مورد موضوع هسته‌ای، با همکاری و هماهنگی دوستان خود در چین و روسیه حرکت می‌کنیم و مواضع خود را هماهنگ می‌کنیم. در خصوص مذاکرات هسته‌ای، موضع ما بسیار روشن است. ما تحت فشار، تهدید و تحریم مذاکره نخواهیم کرد و هیچ امکان مذاکره مستقیم بین ما و آمریکا در موضوع هسته‌ای تا زمانی که فشار حداکثری به این شکل خود اعمال خواهد شد، وجود نخواهد داشت.»
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه نیز ضمن تشکر از میزبانی طرف ایرانی، با اشاره به دیدارهای پوتین و پزشکیان علاوه بر امضای توافقنامه میان دو کشور، ابراز امیدواری کرد که کمیسیون همکاری اقتصادی – تجاری هر چه سریع‌تر تشکیل شود. این دیپلمات ارشد روس گفت: «به‌رغم فشارهای غیرقانونی تحریمی، تجارت بین دو کشور پویایی مثبتی دارد. در سال گذشته مبادلات تجاری بیش از ۱۳ درصد افزایش پیدا کرده و امیدواریم که این روند ادمه یابد. به همکاری با ایران در زمینه اقتصادی ادامه می‌دهیم و به دنبال ارتقای تبادلات تجاری بین دو کشور هستیم. ما در حال تلاش برای کاهش تاثیرات منفی تحریم‌ها بر اقتصادمان هستیم.»
لاوروف در ادامه گفت: ابراز خرسندی کردیم از اینکه اقداماتی که لازم بود قبل از شروع احداث راه‌آهن رشت-آستارا انجام شود، توسط دوستان ایرانی در دست اقدام است و امیدواریم احداث این راه‌آهن آغاز شود و برای انجام این هدف، وام دولتی صادراتی روسیه ارائه شود و یک قدم مهمی برای راه‌انداری کریدور شمال-جنوب خواهد بود. او در ادامه گفت: ما مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای را بررسی کردیم. روسیه و ایران در پی آن هستند که مناقشات در جهان بر اساس منشور ملل متحد و برابری حاکمیت دولت‌ها حل‌وفصل شود.
وزیر خارجه روسیه تصریح کرد: «ما به غیرقابل قبول بودن اعمال تحریم‌های یکجانبه اشاره کردیم و در همین راستا اقدامات هدفمند به منظور به حداقل رساندن تاثیر منفی این محدودیت‌ها بر اقتصاد دو کشور را بررسی کردیم. ما سطح فوق‌العاده‌ای از گفت‌وگوهای سیاسی با ایران داریم. درباره هماهنگی همکاری‌های دو کشور در سازمان ملل رایزنی کردیم و بر افزایش همکاری‌ها در بریکس و شانگهای توافق کردیم که کشور ایران عضویت کامل این دو سازمان را به دست آورده است.»
او در ادامه گفت: «به وضعیت اوکراین نیز پرداختیم. از موضع متعادل ایران درباره موضوع اوکراین قدردانی کردم. وزیر خارجه ایران را در جریان ارزیابی‌های خود از آخرین تماس‌ها با آمریکایی‌ها در مورد اوکراین قرار دادیم.»
وزیر خارجه روسیه همچنین گفت: «ما درباره وضعیت پیرامون برجام به‌صورت مفصل صحبت کردیم. ما معتقد هستیم ظرفیت دیپلماسی هنوز وجود دارد و باید از این ظرفیت بدون تهدید، بهانه و توسل به زور استفاده کرد. ما در پیدا کردن راه‌حل برای این بحران کمک خواهیم کرد. لازم به یادآوری است که این بحران توسط ایران ایجاد نشده است.»
رای ممتنع ایران به قطعنامه علیه روسیه
روز دوشنبه ۲۴ فوریه، در سومین سال آغاز جنگ اوکراین دو قطعنامه در مجمع عمومی سازمان ملل به تصویب رسید که هر دوی آنها با رای ممتنع ایران مواجه شد. پیش‌نویس یکی از قطعنامه‌ها توسط آمریکا ارائه شده بود که اشاره‌ای به حفظ تمامیت ارضی اوکراین نداشت و اشاره‌ای نیز به متجاوز بودن روسیه نمی‌کرد.
قطعنامه دیگر نیز از سوی اوکراین و کشورهای اروپایی ارائه شده بود. آمریکا، اسرائیل، بلاروس، کره شمالی و سودان به این قطعنامه رای منفی دادند. رای ایران، عربستان و چین نیز ممتنع بود. پیش‌نویس قطعنامه پیشنهادی آمریکا به اندازه‌ای از سوی کشورهای اروپایی اصلاحیه خورد که آمریکا به آن رای ممتنع داد اما در نهایت این قطعنامه در شورای امنیت بدون وتوی اعضای دائم به تصویب رسید.
نباید به جریان ضدایرانی فرصت داد
الهه کولایی، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه تهران درباره جایگاه ایران در رابطه میان روسیه و آمریکا به هم‌میهن گفت: «رابطه ایران و آمریکا در سال‌های پس از انقلاب، همواره یکی از موضوع‌های مطرح در روابط روسیه با آمریکا، چه در دوره شوروی و چه در دوران پس از فروپاشی آن بوده است. به خوبی مشخص است که این شرایط برای کشورهای بسیاری در پیرامون ما و حتی دوردست‌ها، فرصت‌های بسیاری ایجاد کرده و دچار فرازونشیب بسیاری بوده است. در شرایط فعلی با به قدرت رسیدن ترامپ در آمریکا، ویژگی‌های شخصی او، تجربه دوره اول ریاست‌جمهوری و نیز سیاست‌هایی که در پیش گرفته، این مسئله همچنان جایگاه ویژه‌ای دارد.»
او تاکید کرد: «دیدار وزرای امور خارجه روسیه و آمریکا و نیز دیدار لاوروف با فیدان وزیر امور خارجه ترکیه و سفر دیروز او به ایران، نشان از دیپلماسی پرتحرک روسیه در فضای جدید نظام بین‌الملل دارد. دیدار لاوروف از تهران و ملاقات با مسئولان کشور نشان‌دهنده جایگاه مورد اشاره ایران و ادامه آن در روابط روسیه و آمریکا است. در ارتباط با هدف دو کشور برای پایان دادن به جنگ اوکراین و آثار و پیامدهای آن در روابط روسیه با ایران، ملاحظات و بحث‌های زیادی مطرح می‌شود که قابل بررسی و توجه است. فرازونشیبی که در روابط ایران و روسیه، به تبع شرایط روابط روسیه با آمریکا در سال‌های گذشته وجود داشته است، باید مسئولان کشور را، متوجه شرایط مهم کنونی و چشم‌اندازهای پیش رو کند. بر اساس قاعده حاکم بر نظام بین‌الملل، حرکت همه کشورها در جهت تامین منافع خودشان است. به همین دلیل نمی‌توان از هیچ کشوری انتظار داشت که در تنظیم رفتار خود جز منافع خود به موضوع دیگری بیندیشند. با در نظر گرفتن چشم‌انداز رابطه روسیه و آمریکا و نیازهای دو کشور به این رابطه و البته ملاحظات آمریکا برای گسترش حضور خود در بازارهای پرسود روسی به‌ویژه در حوزه انرژی، می‌توان انتظار داشت که این دیدارها تاثیر مستقیم بر جهت‌گیری‌های روسیه نسبت به ایران داشته باشد.»
این پژوهشگر حوزه روسیه یادآور شد: «این به معنای آن نیست که روسیه به خاطر آمریکا بر جمهوری اسلامی اعمال فشار می‌کند، یا در دفاع از مواضع جمهوری اسلامی به آمریکا فشار می‌آورد، بلکه مانند دیگر کشورهای جهان، منافع خود را دنبال می‌کند. این مسئله‌ای است که مسئولان کشور ما نیز باید به آن توجه کنند و به سمت گشودن مسیرهای مذاکره بروند. نباید این فرصت را به دیگران داد که از شرایط، موقعیت ایران و وزن ژئوپلیتیکی آن به سود خود بهره‌برداری کنند. این یک قاعده در نظام بین‌الملل است که انکار و نادیده گرفتن آن بر اساس رویکردهای ایدئولوژیک و رویاگرایانه، تنها به منافع ایران و ایرانیان زیان وارد و آن را به ابزاری برای تامین منافع دیگران از جمله روسیه تبدیل می‌کند.»
کولایی افزود: «تحولات پس از به قدرت رسیدن ترامپ در آمریکا به ما می‌گوید که باید هر چه زودتر از فرصت ایجادشده بهره بگیریم و اجازه ندهیم دولت اسرائیل بتواند سیاست‌های خودش را با تحریک و بهره‌گیری از قدرت آمریکا پیش ببرد. این نشانه‌ها برای پذیرش ضرورت تغییر اساسی در جهت‌گیری‌های سیاست خارجی کشور، متناسب با نیازهای کنونی مردم ایران و ضرورت‌هایی که امروز جامعه ایرانی در شرایط تعطیلی‌های خسارت‌بار و پشت سر هم، آن را به خوبی احساس می‌کند، کافی است.»
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در توضیح سیاست آمریکا نسبت به ایران گفت: «آنچه در روابط کنونی آمریکا با ایران در حال شکل‌گیری است، اجرای سیاست چماق و هویج است. یادآور توصیه روزولت به مقام‌های آمریکایی است که چماق بزرگ را بردارید اما آرام سخن بگویید! همزمان با اعمال فشار ابزارهای تطمیع و تشویق سیاست‌های خود را پیش ببرید. اگر به روش‌ها و رویکرد ترامپ در چند هفته اخیر در تنظیم رابطه با پاناما یا در ارتباط با موضوع گرینلند دقت کنیم، متوجه می‌شویم که باید دو سطح سخن گفتن و اجرای سیاست را از هم جدا کنیم. به نظر می‌رسد که آمریکای ترامپ هدفش ایجاد ارتباط با جمهوری اسلامی ایران در جایگاه یک تاجر است. شرایط ژئواکونومیک ایران در غرب آسیا، اهمیت بازارهای ایران، منابع طبیعی و سرمایه‌های عظیم انسانی عواملی است که انگیزه‌های لازم برای تغییر رابطه چند دهه گذشته را از سوی آمریکای ترامپ به وجود آورده است. بنابراین برخلاف فشارهای جریان‌های ضدایرانی، این گرایش در آمریکا در شرایط فعلی وجود دارد. نمی‌توان تصور کرد این وضعیت با توجه به شخصیت ترامپ خیلی تداوم پیدا کند و ماندگار باشد.»
کولایی اضافه کرد: «فشار جریان‌های ضدایرانی به‌ویژه لابی‌های اسرائیل در آمریکا، برای حل مسئله ایران به سود آنان در ادامه شرایط کنونی، واقعیتی غیرقابل چشم‌پوشی است. نمی‌توان آن را فقط یک تهدید سیاسی دانست. بلکه باید به‌عنوان گزینه‌ای قابل بررسی به آن پرداخت. دیدگاه‌های ترامپ فرصتی برای ایران به وجود آورده است که باید از آن به درستی استفاده شود، تا شرایط برای مردم، موقعیت و جایگاه منطقه ایران تحولی اساسی پیدا کند. ایران آنچنان ظرفیتی دارد که در چنین وضعیتی، روسیه هم می‌تواند منافع خود را در یک ایران آباد و با ثبات دنبال کند، نه کشوری که با ورشکستگی و بحران‌های غیرقابل کنترل روبه‌رو باشد. چنین کشوری ممکن است، منافع برخی از کشورها را تامین کند، اما بدون شک یک ایران آباد و با ثبات و در شرایط تعامل سازنده با جهان، می‌تواند همزمان با روسیه و آمریکا منافع مشترکی را دنبال کند. همان‌گونه که در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی، یعنی در دوره جنگ سرد شاهد تنظیم رابطه سودمند ایران با شوروی کمونیست بودیم، در همان حال که رابطه‌ای استوار با آمریکا نیز جریان داشت. توجه به سیاست‌های ترکیه و عربستان سعودی در این زمینه قابل بهره‌برداری است.»
معامله پوتین و ترامپ معطوف به جنگ اوکراین است
شعیب بهمن، کارشناس مسائل روسیه در تحلیل جایگاه ایران در تحولات اخیر روابط آمریکا و روسیه به هم‌میهن گفت: «این نزدیکی پوتین و ترامپ که مطرح شده بیشتر معطوف به جنگ اوکراین است. به هر حال ترامپ پیش از آنکه به ریاست‌جمهوری برسد اعلام کرده بود که مایل است به جنگ اوکراین پایان بخشد؛ آن‌هم به دلیل اینکه منابع آمریکایی‌ها در این جنگ هدر می‌رود و در واقع این جنگ آورده قابل توجهی برای آمریکا ندارد. بنابراین یکی از اهداف مهم ترامپ این است که از هدررفت منابع آمریکایی در جنگ اوکراین جلوگیری کند. صرف اینکه ترامپ می‌خواهد به این جنگ پایان بخشد به معنای بهبود روابط آمریکا و روسیه نیست بلکه آمریکا می‌خواهد جلوی ضرری که متحمل شده را بگیرد.»
بهمن ادامه داد: «باید به این نکته توجه کنیم که بین آمریکا و روسیه مسائل متنوع و راهبردی استراتژیک وجود دارد که حتی حل و فصل مسئله مهمی مانند جنگ اوکراین نمی‌تواند به معنای بهبود روابط در تمام مسائل در تمام سطوح باشد. بنابراین ساده‌اندیشانه است که تصور کنیم حتی اگر توافقی بین روسیه و آمریکا در مورد اوکراین صورت گیرد، در واقع به معنای بهبود تمام و کمال روابط روسیه و آمریکا است و دو کشور از این پس با نگاه جدیدی به روابط خود و تمام حوزه روابط بین‌الملل نگاه خواهند کرد. ممکن است موضوعات مختلفی بین دو کشور مطرح شود، اما اینکه این موضوعات چقدر می‌تواند در دستور کار قرار گرفته و به سرانجام برسد، با تردیدهای جدی روبه‌رو است؛ از جمله مسئله ایران. جدای نگاهی که روس‌ها و آمریکایی‌ها دارند مسئله مهم، «ایران» است. قاعدتاً هیچ کشوری از جمله آمریکا و روسیه بدون حضور ایران توانایی تصمیم‌گیری در مورد مسئله هسته‌ای را نخواهد داشت. کمااینکه تا به حال هم نداشتیم و در تمام سال‌های مذاکره همیشه با حضور ایران اتفاق افتاده و نه بدون حضور ایران. در شرایط فعلی نیز مسئله ایران موضوع برجسته‌ای نیست. از سوی دیگر باید به هر حال به روابط ایران و روسیه و عوامل تاثیرگذار در این رابطه توجه کنیم؛ به‌ویژه اینکه هر دو کشور خواهان توسعه و گسترش این مناسبات هستند.»
بهمن در ارزیابی این موضوع که «روس‌ها برای تامین منافع خود با آمریکایی‌ها همراهی کنند» تاکید کرد: «در اینکه روس‌ها هم شبیه آمریکایی‌ها تمایل ندارند هیچ کشوری در دنیا از جمله ایران به تسلیحات هسته‌ای دست پیدا کند، هیچ تردیدی وجود ندارد. این استثنا مختص به ایران هم نیست. کشورهای دارای تسلیحات اتمی، تمایل ندارند هیچ کشور دیگری به جمع آنها اضافه شود. در این مورد هیچ استثنایی وجود ندارد. این نکته مهمی است که باید در نظر داشته باشیم. البته شرایط نسبت به دوره گذشته تفاوت بسیاری دارد؛ اولاً روس‌ها این اطمینان را داده‌اند که ایران دنبال تسلیحات هسته‌ای نیست. ثانیاً روس‌ها عمیقاً باور و اعتقاد دارند که مقصر برهم‌خوردن برجام، آمریکایی‌ها بودند و نه ایران. کما اینکه در برهه‌ای که ترامپ از برجام خارج شد، روس‌ها به شدت این اقدام را محکوم و به صراحت هم اعلام کردند که از تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران نه‌تنها حمایت نمی‌کنند بلکه روابط خود را گسترش می‌دهند.
در کنار تمام این مسائل تحولاتی که در یک دهه گذشته در روابط ایران و روسیه رخ داده و همچنین تحولات روابط روسیه با غرب را اگر در کنار همدیگر قرار دهیم، با شرایط کاملاً متفاوتی نسبت به آن برهه مواجه هستیم که روس‌ها هم به قطعنامه‌های ضدایرانی شورای امنیت رای می‌دادند. در حال حاضر روابط دوجانبه ایران – روسیه، شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی و درک روس‌ها نسبت به مسئله نسبت به آن برهه زمانی کاملاً متفاوت است. به همین دلیل بعید است که چنین اتفاق یا چنین سناریویی که برخی پیش‌بینی می‌کنند، بیفتد.»
عکس: مجید عسگری پور -WANA/Reuters
