سلاح آبی اسرائیل در رود اردن

اسرائیل چگونه منابع آبی رود اردن را به نفع خود و به ضرر اردن و فلسطین مصرف می‌کند

زو رابین

پژوهشگر مهمان اندیشکده نیولاینز

سامر لتوزی

استاد علم و فناوری دانشگاه اردن

ده‌ها سال است که سازمان ملل متحد و سایر نهادهای بین‌المللی درباره رودخانه اردن به‌گونه‌ای بحث می‌کردند که گویی رود اردن دو بخش دارد که عبارتند از رود اردن علیا و رود اردن سفلی. دراینجا فقط بحث معادل‌سازی معنایی نیست بلکه اینگونه بحث‌ها در طول ده‌ها سال گذشته موجب شده که رود اردن عملا به دو قسمت تقسیم شود و همین امر موجب شده که تقسیم ناعادلانه آب بین اردن و اسرائیل صورت گرفته و اسرائیل سهم قابل‌توجهی از آب این رودخانه را در اختیار بگیرد. از آنجایی که تغییرات اقلیمی موجب شد که اردن بسیار شدیدتر از گذشته دچار بحران کمبود آب شود، حالا دیپلمات‌ها و دوستداران محیط زیست در اردن این بحث را مطرح کرده‌اند که نهادهای بین‌المللی باید تقسیم مصنوعی آب‌های بالادست و پایین‌دست رود اردن را کنار گذاشته و در میزان سهم اردن و اسرائیل در آب رود اردن تجدیدنظر کنند و این کار مشخصاً باید با از میان بردن هژمونی اسرائیل بر بالادست رود اردن، آغاز شود.

تقسیم رود اردن به دو بخش بالا و پایین منجر به بروز مشکلات متعددی در منطقه شده است. اسرائیل بیشتر برداشت‌های آبی خود را از بخش‌های بالادست رودخانه انجام می‌دهد. اگرچه این آب رود اردن در ادامه از اردن، سرزمین‌های فلسطینی و اسرائیل عبور می‌کند و به‌عنوان مرزی بین اردن و همسایگانش در شرق عمل می‌کند، اما توافق بین اردن و اسرائیل در درجه اول بر تقسیم آب‌ بخش‌های پایین‌دست رودخانه تمرکز دارد و در عین حال برداشت‌های آبی اسرائیل از بالادست رودخانه را نادیده می‌گیرد. این تقسیم بین بالا و پایین، پیامدهایی برای طرح‌هایی که از احیای رودخانه حمایت می‌کنند نیز دارد. به‌عنوان مثال، در توافقنامه‌ای که در کنفرانس COP27 تحت عنوان نشست سران کنوانسیون چارچوب‌های سازمان ملل متحد در مورد تغییرات اقلیمی امضا شد، اسرائیل و اردن با مشارکت در پاکسازی بخش‌های پایین‌دست رودخانه موافقت کردند. چنین ابتکاری تنها در صورتی مؤثر واقع خواهد شد که رودخانه نه به‌عنوان «بالا» و «پایین»، بلکه به‌عنوان یک کل واحد بار دیگر مفهوم‌سازی شود.

ایالات متحده آمریکا برای مدت‌های طولانی در مذاکرات انجام‌شده بر سر استفاده از منابع آبی در منطقه شامات و پیشبرد معاهده صلح اسرائیل و اردن که در سال 1994 امضا شد و چارچوب قانونی تقسیم آب بین دو طرف نقش داشته است. پس از امضای توافق صلح سرد بین اردن و اسرائیل که مشخصه بسیاری از روابط طرفین در آینده بوده است، امان و تل‌آویو همکاری بیشتری را در مورد توافقنامه‌های تقسیم آب و تلاش‌‌های مرتبط با حفظ محیط‌زیست، ذیل حمایت ایالات متحده آغاز کرده‌اند. این تلاش‌ها از سال 2021 با اعلام مبادله آب و انرژی آغاز شده است. این همکاری‌ها نشان‌دهنده تغییرات عمده در رویکرد منطقه به سمت تامین آب است. این تغییرات فرصتی را به پیش روی دیپلمات‌های آمریکایی قرار داده تا روند دیپلماسی بین اردن و اسرائیل را تسهیل کنند.

اردن کشوری است با بیشترین میزان تنش آبی. جمعیت این کشور رو به رشد است و برای تامین آب کافی این جمعیت رو به رشد به شدت مشکل دارد؛ اردنی که از سال 2011 بیش از 760 هزار پناهجوی سوری را پذیرفته است و تقریباً به همین تعداد پناهنده سوری ثبت‌نام‌نشده در اردن زندگی می‌کنند. رشد جمعیت اردن به 11 میلیون نفر، هزینه تقاضا برای آب در 20 سال گذشته را سالانه 600 میلیون دلار افزایش داده است. در حالی که سیاست‌گذاران در اسرائیل و ایالات متحده تاکنون بحران آب در اردن را نادیده گرفته‌اند اما اگر شرایط زیست‌محیطی در اردن به همین شکل کنونی پیش برود، نادیده گرفتن وضعیت می‌تواند آن را به یک بحران تبدیل کند. اگر چارچوب تخصیص آب رود اردن به شیوه‌های عادلانه و پایدار تعیین نشود، ثبات و امنیت اردن به خطر افتاده و این امکان وجود دارد که بر سر دسترسی به آب رود اردن، درگیری‌هایی به وقوع بپیوندد.

تاریخ و وضعیت کنونی

بخش پایینی رود اردن از دریاچه طبریه یا جلیله شروع می‌شود و در ادامه به رودخانه یرموک که از اردن می‌گذرد، می‌پیوندد. سپس این رودخانه وارد دره اردن می‌شود و در ادامه به مرزی تبدیل می‌شود که اردن را از اسرائیل و سرزمین‌های فلسطینی جدا می‌کند و به بحرالمیت یا دریای مرده می‌ریزد. طی سال‌های اخیر، بخش‌های پایین‌دست رودخانه اردن شاهد کاهش شدید میزان جریان آب بوده‌ است. تخمین‌ها از ورود سالانه آب رود اردن به دریای مرده در حال حاضر بین 20 تا 200 میلیون مترمکعب حکایت دارد درحالی‌که این میزان در دهه 1950 میلادی، حدود یک میلیارد و 300 میلیون مترمکعب بوده است. دو دلیل عمده موجب کاهش شدید نرخ جریان آب است. نخست تغییرات اقلیمی و اثرات منفی‌اش بر میزان آب رود اردن و دوم برداشت‌های آبی اسرائیل از نقاطی از رود اردن قبل از اینکه این رود به بخش پایین‌دست خود منحرف شود. برداشت‌های اسرائیل از آب بالادست در حوضه آبریز رود اردن عمدتاً از سرچشمه‌های شمالی رود اردن، از جمله آب‌های منطقه بلندی‌های جولان تحت اشغال اسرائیل، که دولت ترامپ در سال 2019 آن را به عنوان بخشی از اسرائیل به رسمیت شناخت، انجام می‌شود. معاهده صلح سال 1994 بین اسرائیل و اردن بخش پایینی باقی‌مانده از رود اردن را بین دو کشور تقسیم می‌کند و سرزمین‌های فلسطینی به‌طور کامل از این ترتیب خارج شده‌اند. این معاهده تلویحاً با تمرکز بر دسترسی اردن به آب‌های پایین‌دست، رودخانه را به دو بخش بالایی و پایینی تقسیم می‌کند. به این ترتیب اردن طبق این معاهده و به‌طور عملی هیچ حقی در استفاده از آب بخش بالادست رود اردن ندارد و اینگونه است که پادشاهی اردن در طول سی سال گذشته یک ناامنی مداوم در بخش منافع آب را تجربه کرده است. در این معاهده یک استاندارد دوگانه دیگر نیز وجود دارد و آن اینکه در آن ذکر شده اسرائیل حق برداشت بخشی از آب رودخانه یرموک را نیز دارد. یرموک آبراهی است که از اردن و سوریه گذشته و به رود اردن می‌رسد.

توافق صلح بین اسرائیل و اردن و دیپلماسی مستمر آب بین دو طرف تا حدودی مانع از بالا گرفتن مناقشه بر سر آب بین دو طرف شد اما نتوانست در حفظ پایدار سهم آب از بخش‌های پایینی رود اردن که به‌طور مستقیم بر جوامع اردنی و فلسطینی تأثیر می‌گذارد، کاری از پیش ببرد. شدت جریان آب، به‌ویژه در بخش پایینی رودخانه اردن، از زمان شروع ساخت پروژه‌های زیرساختی و بزرگ آبی در دهه 1960 به شدت کاهش یافته است. 30 سال از امضای معاهده صلح بین اسرائیل و اردن می‌گذرد و اردن بیش از 760 هزار پناهجوی سوری را پذیرفته و جمعیتش افزایش یافته است. در نتیجه، تقاضای اردن برای آب افزایش یافته و این کشور مجبور شده این آب را از اسرائیل خریداری کند. بنابراین تا اطلاع ثانوی دست اردن زیر ساتور اسرائیل است. علاوه بر این، محققان محیط زیست شواهدی از یک واقعیت در حال تغییر را دریافته‌اند که مذاکره مجدد اسرائیل و اردن بر سر نحوه استفاده از آب را ضروری می‌کند. محققان دریافته‌اند که پیمان صلح بین اسرائیل و اردن که موجب تسهیل دسترسی اردن و اسرائیل به آب رود اردن شده، روند تخریب این رودخانه را تسریع کرده است. دسترسی کافی به آب برای ثبات و امنیت اردن ضروری است. جمعیت شهری در اردن، آبی به مراتب کمتر از مقدار سرانه توصیه‌شده توسط سازمان بهداشت جهانی جهت حفظ بهداشت و سلامت، مصرف می‌کند. خانواده‌ها اغلب برای اینکه آبی بیشتر از میزان جیره‌بندی دولت در اختیار داشته باشند، به فروشندگان بخش خصوصی مراجعه می‌کنند و مجبورند آب را به قیمت سرسام‌آور خریداری کنند. این مسئله فشار اقتصادی بر خانواده‌های کم‌درآمد اردن را افزایش داده است.

تقسیم رود اردن به بخش‌های بالادست و پایین‌دست در بین نهادهای بین‌المللی از جمله کمیسیون اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل برای غرب آسیا تثبیت شده است. این تقسیم مفهومی موجب شده وقتی چنین نهاد‌هایی که وابسته به سازمان ملل متحد هستند کیفیت آب رودخانه را مطالعه می‌کنند، منابع آلودگی و انحراف جریان آب پنهان شود. معاهده صلح اسرائیل و اردن تصریح می‌کند که هر دو کشور باید «در محدوده صلاحیت خود از آب‌های مشترک رود اردن، رودخانه یرموک و آب‌های زیرزمینی مشترک در برابر هرگونه آلودگی، آسیب یا برداشت غیرمجاز محافظت کنند.» کمیسیون اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل برای غرب آسیا در گزارش سال 2013 خود درباره رودخانه اردن «علیا» و «سفلی» اعلام کرد که «جریان رودخانه اردن علیا به دریاچه طبریه تقریباً طبیعی است.» با این حال، این نهاد بین‌المللی به اندازه کافی به این موضوع نپرداخته که برداشت‌های بالادست اسرائیل بر کیفیت و کمیت آب پایین‌دست تأثیر می‌گذارد و منجر به کمبود شدید آب در اردن و سرزمین‌های فلسطینی می‌شود. دلیل این بی‌توجهی در این گزارش این است که رود اردن عملاً به دو بخش بالادست و پایین‌دست تقسیم شده است.

درحالی‌که تشخیص وخامت جریان آب بخش پایینی رودخانه اردن بدون توجه به کل حوضه آبریز این رودخانه غیرممکن است. در نتیجه احداث سدها، کانال‌ها و پروژه‌های آبی چندین کشور و همچنین تغییرات اقلیمی، آب بخش پایین‌دست رود اردن به شدت آلوده شده است. سازمان منطقه‌ای EcoPeace خاورمیانه تخمین می‌زند که از میزان 3/1 میلیارد مترمکعب آبی که به‌طور تاریخی سالانه به بخش پایینی رودخانه اردن می‌ریخت، تقریباً 96درصد توسط مقامات منحرف شده است. در بخش پایین‌دست رودخانه اردن، تنها فاضلاب، روان‌‌آب‌های کشاورزی و آب شور است که مانع از خشک شدن کامل رودخانه شده است.

این جزئیات در پس‌زمینه مناقشه اسرائیل و فلسطین نیز اهمیت می‌یابد. در حال حاضر، اسرائیل تقریباً تمام دسترسی‌ها و توزیع آب در کرانه باختری را تحت کنترل خود دارد و این مسئله‌ای است که فلسطینی‌ها هرگز آن را نپذیرفته و همچنان با آن مبارزه می‌کنند. هیلل شوال، کارشناس اسرائیلی برای حل این مشکل و اصلاح روابط اسرائیل و فلسطین بر سر آب، سیستم مدیریت مشترک آب را پیشنهاد کرده است که فقط بخش پایینی رودخانه اردن را پوشش می‌دهد. اگر این مدیریت تنها محدود به بخش پایینی رود اردن باشد، فلسطینی‌ها تنها سهم کوچکی از 20 میلیون مترمکعب آبی را به دست خواهند آورد که به‌طور سالانه به دریاچه طبریه می‌ریزد. این 20 میلیون مترمکعب کمتر از 3 درصد آبی است که اسرائیل به‌طور متوسط هر سال از بخش بالایی رودخانه اردن و دریاچه طبریه برداشت می‌کند. اسرائیل به‌طور متوسط سالانه 700 میلیون مترمکعب آب برداشت می‌کند. این رویکرد نیز شبیه پیمان صلح اسرائیل با اردن است و تنها بر بخش پایین‌دست رودخانه تمرکز دارد. در واقع اسرائیل هم در رابطه با اردن و هم در رابطه با فلسطینی‌ها، بخش بالادست رود اردن را در اختیار داشته و دو طرف دیگر را در تنش آبی قرار داده است.

واقعیت این است که ترتیبات کنونی دیپلماسی آب بین اردن و اسرائیل در حفاظت از اکوسیستم تاریخی رود اردن شکست خورده است. هزینه‌های این شکست نیز به‌طور ویژه‌ بر دوش فلسطینی‌ها و اردنی‌ها است. در اردن، جوامع کم‌درآمد و پناهندگان با هزینه‌های زیادی برای تامین آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این جوامع مشمول جیره‌بندی آب هستند. در آن سوی رودخانه در کرانه باختری، بسیاری از روستاها آب ندارند و حیوانات از تشنگی می‌میرند. در درازمدت، فقدان آب پاکیزه می‌تواند باعث بی‌ثباتی و تهدید معیشت و به خطر افتادن رفاه اقتصادی جوامع در منطقه شود.

در همین حال، فناوری‌های آبی اسرائیل، به‌ویژه نمک‌زدایی، موجب می‌شود که اسرائیل بتواند آب مازادی را که به دست می‌آورد، به اردن بفروشد. به این ترتیب اسرائیل خود را در وضعیت امنیت آبی قرار داده و ناامنی آبی را به اردن تحمیل کرده است. این داینامیک‌ها به کشورهای ساحلی رود اردن و نهادهای بین‌المللی ثابت می‌کند که پیوست آبی پیمان صلح اسرائیل و اردن باید مورد مذاکره مجدد قرار گیرد.

علاوه بر تقسیم‌بندی رود اردن به بالادست و پایین‌دست، معایب دیگری نیز در توافقات دیپلماتیک پیرامون رود اردن وجود دارد. به‌عنوان مثال، پیوست آبی پیمان صلح اسرائیل و اردن به اسرائیل حق دریافت مقدار معینی آب از رودخانه یرموک را می‌دهد و تصریح می‌کند که اردن «بقیه جریان آب رود یرموک» را دریافت می‌کند. از آنجایی که تغییرات اقلیمی به کم شدن منابع آب در منطقه منجر شده، بنابراین سهم اردن از رودخانه یرموک کاهش یافته است.

البته مذاکره مجدد در مورد حقوق آبی اردن باید به موازات بهبود زیرساخت‌های آبی اردن انجام شود. این کشور حدود 50 درصد از آبی که به سیستم‌های شهری عرضه می‌شود را به دلیل نشت، خطاهای اندازه‌گیری و سرقت از دست می‌دهد. علاوه بر این، پادشاهی اردن دارای ضعف‌های بزرگی در برنامه‌های بهره‌وری و بازیافت آب است که سازمان ملل متحد برای رفع این ضعف‌ها وارد عمل شده است. در آینده، کارشناسان آب اسرائیل باید از همتایان اردنی خود برای تقویت زیرساخت‌های آبی اردن و حمایت از همسایگان خود در حفاظت از رودخانه اردن حمایت کنند. مشکل دیگر این است که فلسطینی‌ها به وضوح از راه‌حل‌های مرتبط با مدیریت مشترک منابع آب حذف شده‌اند. اگر قرار باشد در آینده یک کشور فلسطینی شکل بگیرد، رود اردن یکی از مرزهای این کشور خواهد بود و بنابراین فلسطینی‌ها نیز باید در مذاکرات مربوط به منابع آبی رود اردن دخیل باشند.

ترجمه: آریا صدیقی