شروعی دوباره برای ایرانیکا/تورج دریایی سرویراستار جدید دانشنامه ایرانیکا، اعلام کرد که مدخل‌ها و مقالات منتشرشده این دانشنامه در اختیار عموم قرار گرفته است
شب ۱۸ فروردین‌ماه، تورج دریایی سرویراستار جدید دانشنامه ایرانیکا در صفحه شخصی‌اش در شبکه ایکس اعلام کرد که پس از یک‌سال کار روی تارنمای این پروژه، اکنون می‌توانید به آن سر بزنید.
شب 18 فروردین‌ماه، تورج دریایی سرویراستار جدید دانشنامه ایرانیکا در صفحه شخصی‌اش در شبکه ایکس اعلام کرد که پس از یک‌سال کار روی تارنمای این پروژه، اکنون می‌توانید به آن سر بزنید. ماجرای نوشتن و جمع‌آوری دانشنامه ایرانیکا، از آن پروژه‌های تاریخی ایران است که راه سختی که طی کرده، در حد و اندازه اهمیت خود پروژه، جالب توجه است. حالا نزدیک به 60 سال از زمانی که احسان یارشاطر تصمیم گرفت این پروژه تاریخی را آغاز کند، می‌گذرد؛ پروژه‌ای که بعد از این شش دهه هنوز به نیمه راه پیش‌بینی‌شده‌اش هم نرسیده. اما اهمیت راه‌اندازی دوباره سایت دانشنامه ایرانیکا و مسیری که این پروژه تاریخی مهم طی کرده، در چیست؟
از ایده تا اجرا
سال‌های پیش احسان یارشاطر در مصاحبه‌ای تعریف کرده بود که وقتی ویرایش دوم «دانشنامه اسلام» از سوی محققان و اسلام‌شناسان توسط انتشارات ای‌جی‌بریل در دهه 1950 شروع شد، برای او سوالی پیش آمده بود که چرا بخش مربوط به ایرانشناسی این دانشنامه در آن حدی که انتظار می‌رود، مفصل نیست. بعد از این یارشاطر که خود محقق و استاد دانشگاه بود تلاش کرد تا «دانشنامه اسلام» را به زبان فارسی ترجمه کند. این کار او را به نوشتن دانشنامه‌ای با نام ایران و اسلام ترغیب کرد که کارش نیمه‌تمام ماند. اما همه این افکار و تصمیم‌گیری‌ها درنهایت باعث شد که برای تألیف دانشنامه‌ای جامع درباره تاریخ ایران قدم در مسیری بگذارد که هنوز هم ادامه دارد.
کار تدوین دانشنامه مدنظر احسان یارشاطر از سال 1347 شروع شد. او برای نوشتن این دانشنامه با حمایت و ایده‌پردازی سیدحسین تقی‌زاده توانست امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت را مجاب کند که بودجه دو میلیون دلاری را برای این کار در نظر بگیرد. نام این دایرة‌المعارف «دانشنامه ایرانیکا» گذاشته شد و محققان تاریخی به سردبیری یارشاطر از سال 1347 تا 1357 در ایران مشغول تألیف آن بودند. او اصرار داشت این دانشنامه به زبان انگلیسی باشد تا همه دنیا بتوانند با تاریخ و تمدن ایران آشنا شوند. اما پس از انقلاب، بودجه این دانشنامه قطع شد.
تلاش در غربت
احسان یارشاطر در تلاش برای از سرگیری کار تحقیق و پژوهش «دانشنامه ایرانیکا» در آمریکا بود. پس از مدتی او توانست موافقت بنیاد علوم انسانی آمریکا را جلب کند تا بخشی از تامین هزینه این پروژه را برعهده بگیرد. از سوی دیگر او که خودش توانسته بود به کرسی استادی دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک آمریکا برسد، با رایزنی آنها و بخش ایرانشناسی این دانشگاه، بالاخره کار تدوین این دانشنامه را از سرگرفت. سرانجام در سال 1982 مصادف با 1361، پس از نزدیک به 13 سال پرفرازونشیب، اولین جلد از دانشنامه ایرانیکا منتشر شد.
جلد اول در ابتدا به شکل جزوه منتشر شد و پس از سه سال در قالب یک کتاب صحافی‌شده و در هشت دفتر عرضه شد. پنج جلد اول دانشنامه هرکدام دارای هشت دفتر بودند، ولی از جلد ششم به‌بعد، هر جلد دارای شش دفتر است که هر چهار ماه یک دفتر و هر ۱۸ ماه یک جلد از دانشنامه انتشار می‌یابد. پیش‌بینی‌ای که یارشاطر برای این پروژه کرده بود، حدود 45 جلد بود. کار تدوین به مدت 10 سال در دانشگاه کلمبیا در حال پیگیری بود.
اما از اواخر دهه 60، دانشگاه کلمبیا و بنیاد علوم انسانی ادامه تامین هزینه مالی را منوط به عهده‌دار شدن بخشی از هزینه‌ها از داخل ایران کردند. اتفاقی که هیچ‌وقت نیفتاد. یارشاطر توانست با توافق جوامع بین‌المللی، جمع‌آوری کمک از ایرانی‌های خارج از کشور، همچنین جلب همکاری بالغ بر 1600 پژوهشگر و 40 ویراستار، 15 جلد از این دانشنامه را منتشر کند. در ایران هم انتشارات امیرکبیر چند جلد از جزوات این دانشنامه را به فارسی ترجمه و منتشر کرد.
مرگ بنیان‌گذار و حواشی آن
تا سال 2018 سردبیری «دانشنامه ایرانیکا» برعهده احسان یارشاطر بود. او بنیاد دانشنامه ایرانیکا را هم تاسیس کرده بود. اما با مرگ او دعوای حقوقی میان دانشگاه کلمبیا و بنیاد دانشنامه ایرانیکا سرگرفت. دانشگاه کلمیبا خواهان دریافت حق انتشار کامل این دانشنامه شد، اما ورثه یارشاطر و بنیادی که تاسیس کرده بود با این موضوع مخالف بودند. دانشگاه در شکایتش ادعای بنیاد را رد کرد و از طرف دیگر بنیاد دانشنامه ایرانیکا هم در سپتامبر ۲۰۱۹ شکایتی علیه التون دنیل، رئیس مرکز ایرانشناسی دانشگاه کلمبیا و انتشارات بریل به دادگاه تقدیم کرد.
این بنیاد دانشگاه را متهم به محروم کردن آن از دسترسی به اسناد و دارایی‌های آن که در محدوده این دانشگاه قرار دارد، کرده است. همه این مسائل کار تدوین دانشنامه را برای مدتی مختل کرد. در این دوران التون دنیل، مورخ و ایرانشناس آمریکایی و یکی از اعضای بنیاد دانشنامه ایرانیکا، جانشین احسان یارشاطر شده بود و سردبیری این مجموعه را برعهده داشت.
شروعی دوباره
دعواهای حقوقی و تقریباً رهاشدگی دانشنامه ایرانیکا تا سال 2024، تاسف بزرگی را بر دل کسانی گذاشته بود که می‌دانستند این دانشنامه چه اتفاق بزرگ و جامعی در معرفی ایران و تاریخ آن به جهان است. اما بالاخره با تلاش‌های دکتر تورج دریایی، استاد دانشگاه ارواین کالیفرنیا و رئیس مرکز ایرانشناسی ساموئل مارتین جردن در این دانشگاه، حق انتشار این دانشنامه از دانشگاه کلمبیا به دانشگاه ارواین کالفرنیا منتقل شد. پس از این انتقال براساس انتخاب هیئت‌امنای دانشنامه ایرانیکا، دریایی خود سرویراستاری این دانشنامه را برعهده گرفت. این تغییر بزرگ، شروعی دوباره برای این پروژه مهم تاریخی محسوب می‌شود.
در این مدت با تمام فرازونشیب‌ها، 17 هزار مدخل دانشنامه ایرانیکا نوشته شده که به‌صورت آنلاین و در 15 جلد کتاب منتشر شده است. اما شاید یکی از موانع بزرگ برقراری ارتباط پژوهشگران سراسر دنیا با این دانشنامه، ضعف سایتی بود که برای این دانشنامه تعبیه شده بود. تا پیش از این 9 هزار مقاله علاوه بر برخی مدخل‌ها در سایت منتشر شده بود.
اما این تارنما با ضعف‌های بزرگی روبه‌رو بود که امکان استفاده پژوهشگران و علاقه‌مندان از دانشنامه را به‌صورت آنلاین، محدود می‌کرد. تورج دریایی در اولین روزهای شروع به کارش در مصاحبه‌ای اعلام کرده بود، تلاش می‌کند سایت دانشنامه ایرانیکا به یک سایت مدرن تبدیل شود تا با برقراری امکانات چند رسانه‌ای مانند اضافه‌کردن فیلم و صدا، به کاربران و پژوهشگران کمک بیشتری شود. او همچنین از اضافه‌شدن هوش مصنوعی و ترجمه راحت‌تر مقالات در سایت خبر داده بود.
حالا با گذشت حدوداً یک‌ماه از شروع به‌کار تورج دریایی به‌عنوان سرویراستار جدید این دانشنامه، او اعلام کرده که بعد از یک‌سال تلاش، سایت دانشنامه ایرانیکا به‌روز شده و علاقمندان می‌توانند با مراجعه به آدرس www.iranicaonline.org از مدخل‌ها و مقالات این سایت استفاده کنند. طبقه‌بندی موضوعی در سایت ایرانیکا براساس دو فاکتور انجام شده. کاربران هم می‌توانند براساس حروف الفبا به مدخل‌ها و مقالاتی که می‌خواهند دست پیدا کنند، هم می‌توانند براساس موضوع آنها را بازیابی کنند.
