غائله موز چند میلیون دلاری

همین چند روز پیش بود که در دنیای هنرهای تجمسی، فروش موزی به قیمت 6/2 میلیون دلار انگشت حیرت به دهان همه برد. زمانی که در سال 2019 موزی که با چسب به دیوار نصب شده بود به قیمت 120 هزار دلار فروخته شد، فضای مجازی پر شد از بحث و جدل‌هایی که دنیای هنر دارد به کجا می‌رود. ابتدا واکنش‌ها طنزآمیز و حتی تحقیرآمیز بود، اما حالا دوباره همان هنرمند خالق این به‌اصطلاح اثر هنری، موز دیگری را با همان ویژگی‌ها به دیوار زده و بیش از شش میلیون دلار کاسب شده است. 

این اثر که با عنوان «کمدین» در حراج ساتبی فروخته شد، اثر مائوریتسیو کاتلان هنرمند ایتالیایی است. با وجود فروش حدود 1600 اثر هنری امپرسیونیستی، مدرن و معاصر توسط حراجی‌ها در هفته‌ی گذشته، تنها لحظه هیجان‌انگیز فروش یک موز 6/2 میلیون دلاری بود. اثر هنری مفهومی «کمدین» کاتلان، حداقل 300 نفر را به اتاق فروش ساتبیز کشاند تا شاهد پیروزی پوچ آن باشند؛ تبدیل شدن به گران‌ترین میوه جهان در مجموعه‌ای از فروش‌ها که در آن چندین اثر هنری سنتی دیگر حتی موفق به بردن هیچ مزایده‌ای نشدند. 

سان که شبکه‌ی بلاک چین ترون را تأسیس کرده، این تکه به‌اصطلاح هنری را خرید و بعد از حراج قسم خورد که موز را بخورد و بعد از بردن این مزایده گفت: «این فقط یک اثر هنری نیست بلکه پدیده‌ای فرهنگی است که دنیاهای هنر، میم‌ها و جامعه‌ی رمز ارز را به هم پیوند می‌دهد.» حرف جالب‌تری که این خریدار زده این است که این قطعه باعث الهام تفکر بیشتر و بحث‌هایی در آینده‌ خواهد شد که بخشی از تاریخ خواهد شد. با این‌حساب باید منتظر تاریخ ماند تا دید که چه بحث‌هایی از دل این اثر هنری بیرون می‌آید. 

خریدار واقعاً چه خرید

مائوریتسیو کاتلان، هنرمند مفهومی و خالق این اثر که به‌خاطر کارهای طنز و بحث‌برانگیز شهرت دارد، در سال 2019 برای اولین‌بار موزی را با همین مشخصات در نمایشگاه هنری آرت بازل ساحل میامی به دیوار زد و بحث‌های زیادی برانگیخت. او در گالری پروتین سه نسخه از اثر موز خود را به نمایش گذاشت که از 120 هزار تا 150 هزار دلار فروخته شدند، بعد از آن بود که فکر کرد کار خوبی است که به همین راحتی یک موز را به اسم هنر، غالب جماعت عاشق هنرهای انتزاعی کند؛ این شد که دوباره همین موز را به دیوار چسباند و این‌بار بیش از شش میلیون دلار فروخت.

البته او بعد از آن نمایشگاه تفسیرهای خودش را از این کار داشت و گفته بود: «برای من اثر کمدین یک جوک نیست، این یک تفسیر صادقانه‌ی تأملی است در مورد آنچه ما برایش ارزش قائلیم. در نمایشگاه‌های هنری، سرعت و تجارت حاکم است بنابراین من آن را این‌گونه دیدم؛ اگر مجبور بودم در یک نمایشگاه باشم، می‌توانم یک موز بفروشم مانند دیگران که نقاشی‌هایشان را می‌فروشند. من می‌توانستم در سیستم بازی کنم، اما با قوانین خودم.»

این قطعه برای مدتی مورد بحث دنیای هنر بود؛ به‌طوری‌که برخی از منتقدان آن را تفسیری درخشان در مورد مصرف‌گرایی و خود هنر نام نهادند و برخی دیگر گفتند، این اثر یکی از بدترین آثاری بود که در نمایشگاه آن‌سال به نمایش گذاشته شد.

اما برنده‌ی مناقصه‌ی اخیر واقعاً در حراج چه چیزی خرید؟ جاستین سان، یک میوه کپک‌زده یا حتی یک میوه مومیایی‌شده دریافت نکرد، بلکه یک موز تازه، یک رول نوار چسب گرفت و دستورالعمل‌های گسترده برای نمایش اثر و گواهی اصالت دریافت نکرد.

این اثرب سیار شبیه به ان‌اف‌تی است، چیزی که می‌خرید اثر واقعی و فیزیکی نیست که توسط دستان هنرمند ساخته شده است، بلکه ایده‌ی اثر هنری است - که درنهایت، هنر مفهومی در مورد آن است. درواقع به‌نظر می‌رسد که خریدار فقط پول یک ایده‌ را داده و چیزی در دست ندارد. 

گاهی یک موز فقط یک موز نیست

در اولین نمایش «کمدین» در سال 2019 یکی از همتایان کاتلان، هنرمند پرفورمنس گرجی، دیوید داتونا، ارزش غذایی در این اثر یافت. او در ساحل آرت بازل میامی، موز 120 هزار دلاری را از روی دیوار برداشت و خورد و در مداخله‌ای هنری آن را هنرمند گرسنه نامید. البته بعدش معلوم شد که این حرکت او به‌نوعی حرکتی اعتراضی بوده است و او در مصاحبه‌ای با گاردین پس از این اقدام، از فروش اثر با این همه پول انتقاد کرد، اما درباره‌ی کاتلان گفت: «فکر می‌کنم او یک نابغه است. هنر درباره‌ی کمدی، سرگرمی، تراژدی و درباره‌ی احساسات است. او این کار را خیلی خوب بازی کرد، من عاشق موز اندی وارهول هستم، اما فکر می‌کنم کاتلان موز را در سطح دیگری قرار داده است.»

همین اندی وارهول، هنرمند پاپ آمریکایی بود که اولین‌بار از موز در اثرش استفاده کرد، او که از وسایل معمولی خانه ازجمله موز آثاری خلق می‌کرد. وارهول از این موتیف برای جلد نمادین آلبوم «ولوت آندرگراوند و نیکو» در سال 1967 استفاده کرد و برچسبی از پوست موز زرد ایجاد کرد که پوست آن را جدا کرد تا میوه‌ای صورتی عجیب در زیر آن نمایان شود.

با این حال برخلاف موز کاتلان که قیمت بالای فروش آن به‌دلیل کمیاب بودن آن تعیین می‌شود، وارهول قصد داشت هنر خود را طوری طراحی کند که به‌راحتی بی‌پایان بازتولید و برای مخاطبان انبوه جذاب باشد. 

در سبک اصیل وارهول، او برای آن تصویر موز معروف حق کپی‌رایت تعیین نکرد و به هنرمندان دیگر اجازه داد آزادانه از آن استفاده کنند. یکی از هنرمندان برجسته‌ی آلمانی توماس باومگارتل است که از سال 1986 تفسیر خود از موز وارهول را روی بیش از چهارهزار موزه و گالری در سراسر جهان نقاشی کرده است و میوه زرد را به نمادی از هنر تبدیل کرده است. حتی یک ویدئو اینستالیشن در لهستان با نام «هنر مصری» ساخته 1973 ناتالیا ال.‌ال بخشی از آثار به نمایش درآمده در موزه‌ی ملی این کشور بود، اما تبدیل به اثری برای نشان دادن اعتراض در این کشور شد و حالا در 2024 دوباره تصویر موز به سرتیتر اخبار تجسمی تبدیل شده است. 

اما فروش یک موز روی دیوار که نمی‌توان هیچ جور از آن برداشت هنری کرد یا پیامی خاص از آن برداشت کرد که بتوان به هنر نسبتش داد، این سوال را به ذهن مخاطبان هنری می‌آورد که این خریدار که با پرداخت مبلغی چشمگیر فکر می‌کند صاحب اثری هنری شده است، حتی نمی‌تواند آن را به دیوار خانه‌اش آویزان کند و همین‌جاست که مرز میان هنر و ابتذال بسیار باریک می‌شود و هر فردی که در این چرخه نقش دارند، از هنرمند، گالری‌دار، مجموعه‌دار و خریدار و حتی مخاطب در این ابتذال شریک است.

حالا دنیای هنر شده جولانگاه عاشقان هنرهای مفهومی که هر اثری را می‌توانند در قالب اثر هنری به مردم غالب کنند و نکته این‌جاست که گالری‌های معروف دنیا در این کار همدست این هنرمندان و هنر عوام‌فریبانه هستند.