راوی‌ شوخ‌طبع دردها

احمد عربانی، ازجمله مهم‌ترین کارتونیست‌های مطبوعاتی پس از انقلاب است. او خالق خاطره‌انگیزترین جلدهای مجلات «گل‌آقا» است که حافظه تصویری چندین نسل از ایرانیان را شکل داده‌ است.

عربانی فعالیت حرفه‌ای خود را به‌عنوان کاریکاتوریست از سال ۱۳۴۷ با مجله «توفیق» آغاز کرد و تا امروز طی بیش از نیم‌قرن فعالیت هنری، با بسیاری از مجلات و روزنامه‌های مطرح ایرانی همکاری کرده است. انتشار کتاب مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی به‌‌همت نشر مدام بهانه‌ای شد تا هفتصدوچهل‌ودومین شب از شب‌های «بخارا» به تجلیل از احمد عربانی اختصاص پیدا کند.

«شب احمد عربانی» عصر یکشنبه، ششم خردادماه با سخنرانی یونس شکرخواه، نادره رضایی، مجید کاشانی، عباس یاری، هادی حیدری و علی دهباشی در تالار فردسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. این مراسم با رونمایی از کتاب مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی همراه بود.

روایتگر تصویری تاریخ روزگار ما

علی دهباشی، آغازکننده این مراسم در سخنانی کوتاه به ‌علت گردهم‌آیی هنرمندان و اهالی فرهنگ‌وهنر در «شب احمد عربانی» اشاره کرد و از این گفت که به مناسبت انتشار مجموعه آثار کارتون و کاریکاتورهای عربانی به یاری هادی حیدری و به همت نشر «مدام» گردهم آمده‌اند.

در ادامه غلامرضا کیانی‌رشید، از اعضای تحریریه «توفیق» و «گل‌آقا»، شعری را که برای احمد عربانی سروده بود پشت تریبون خواند. سپس کلیپی از گفت‌وگوی احمد عربانی با هادی حیدری پخش شد که در آن عربانی به‌شکلی مختصر به بیان فرازهایی از زندگی حرفه‌ای‌اش پرداخت.

هادی حیدری، کاریکاتوریست شناخته‌شده و تدوینگر کتاب مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی، سخنران بعدی این مراسم بود که ضمن اشاره به فرارسیدن روز تحقق یکی از آرزوهای دیرینه‌اش؛ روز انتشار مجموعه آثار کارتون و کاریکاتورهای احمد عربانی، با ذکر خاطره‌ای افزود: «تابستان ۱۳۷۰، روزی که پای کیوسکی مطبوعاتی نزدیک میدان بهارستان ایستاده بودم در همان نگاه اول، جلد یک مجله میخکوبم کرد؛ این نخستین خاطره‌ من از کارتونی به‌نام احمد عربانی است که هیچ‌گاه فراموشش نمی‌کنم. کارتونی با چنان مهارت و استادی‌ای که مرا پایبند خود کرد و پایین آن طرح امضایی به چشمم آمد که نمی‌دانستم چگونه بخوانمش. من آن‌زمان دانش‌آموزی ۱۴ ساله بودم و آن کاریکاتور، طرح جلدی از مجله گل‌آقا.»

حیدری ادامه داد: «آثار عربانی مرا شیفته کاریکاتور کرد. من به عشق جواد علیزاده با آن قلم ویژه، جوان‌پسند و منحصر‌به‌فرد با این هنر آشنا شده بودم و قلم سحرانگیز احمد عربانی بود که این نوجوان تشنه آموختن را به خود علاقه‌مند کرد. کار من در نوجوانی این شده بود که آثار علیزاده و عربانی را مقابل چشمانم بگذارم و به تقلید از آن‌ها بپردازم. نوجوانی که نمی‌دانست خود روزی وارد مجله «گل‌آقا» خواهد شد. آن روز در دی‌ماه ۱۳۷۳و در ۱۷ سالگی پیش آمد و این‌گونه بهار حرفه‌ای من آغاز شد. امروز روز تجلیل از احمد عربانی است؛ هنرمندی که بیش از ۵۰ سال از عمر خود را هزینه خلق آثاری جهت ارتقای هنر کاریکاتور ایران کرد و به‌رغم همه ناملایمات و شرایط مساعد برای مهاجرت، با عزت‌نفس در کشورش ماند و تاریخ‌ساز شد.»

حیدری با مطرح‌کردن این سوال که چرا تجلیل از احمد عربانی حائز اهیمت است، افزود: «عربانی روحانی‌زاده‌ای است که کاریکاتور خط‌قرمزی جدی در فضای خانه‌شان محسوب می‌شد و همین پدیدآمدن هنرمندی خودآموخته در اندازه‌های او را بیش‌ازپیش ارزشمند می‌سازد. او ذاتاً روایتگر است و این روایتگری را می‌توان در تمام زوایای کارش مشاهده کرد. او روایتگر تصویری تاریخ روزگار ماست و با روایت‌ شوخ‌طبعانه دردها، خاطره تصویری چندین نسل از ایرانیان را رقم زده است. بزرگداشت احمد عربانی سپاسگزاری از نسلی طلایی در تاریخ کاریکاتور ایران است و هدف از آن مقابله با یکی از تهدیدهایی که امروزه جامعه ما در مقابل خود می‌بیند. تهدیدی تحت عنوان پدیده گسست نسل‌ها که مقابله با آن یکی از انگیزه‌های ما برای به‌ثمر رساندن انتشار مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی بود تا حلقه واسطی با نسل پس از خود باشیم.»

هنرمندی که باید به احترامش کلاه از سر برداشت

سخنران بعدی این مراسم یونس شکرخواه، روزنامه‌نگار، پژوهشگر،‌ مترجم دانش ارتباطات و استاد دانشگاه بود. او با اشاره به فقر موجود در حوزه ادبیات در زمینه کارتون و کاریکاتور افزود: «متاسفانه در کشور ما ارتباطی میان جریان کاریکاتور و کارتونیست‌های ایرانی با دیگر حوزه‌های ارتباطی وجود ندارد. این درحالی‌است که باید از خود پرسید چرا این هنر این‌قدر، از زمان غارنشینی تا عصر اینترنت عمر کرده است؟ و برای پاسخ دادن به آن به ویژگی‌هایی اشاره کرد که کمتر به آن پرداخته شده است و فقط به ابتکار خالق در کسری از ثانیه متولد می‌شود. ضمن این‌که باید از خود پرسید چرا سانسور و سانسورچیان همواره بیش از هر هنر دیگری نگران حاصل کار کارتونیست‌ها بوده‌اند؟ چون ‌آن‌ها رمانی با فرضاً چهار جمله کاربردی نمی‌نویسند، بلکه چهار جمله کاربردی را یکی می‌کنند و همان را در برابر نظر ما می‌گذارند. عربانی ازجمله هنرمندانی است که همواره باید به احترام‌شان کلاه از سر برداشت و من مراسم امروز را نمونه‌ای از این قدرشناسی می‌دانم.» 

نمونه زنده شخصیتی چندوجهی

عباس یاری، روزنامه‌نگار و از مدیران مجله «فیلم» دیگر سخنران این مراسم بود. او با قرارگرفتن پشت تریبون با اشاره به غم از دست رفتن نیلوفر امرایی، مترجم ادبیات حوزه کودک و نوجوان و روزنامه‌نگار گفت: «احمد عربانی انسانی چندوجهی است و فقط کاریکاتوریستی قوی‌دست نیست. شاید شما صدای عربانی را نشنیده باشید یا فیلم «تبر»ش را ندیده باشید یا از برنامه‌هایی که در چندین و چند نوبت در مورد شخصیت‌های سیاسی دنیا اجرا کرده است، بی‌خبر باشید. برای همین می‌گویم وقتی از شخصیتی چندوجهی حرف می‌زنیم نمونه زنده آن احمد عربانی است. من شهادت می‌دهم که عربانی انسانی بسیار شیرین و شبیه همان کاریکاتورهایی است که از او دیده‌اید.»

مجید کاشانی، طراح و گرافیست و مدیر هنری نشر «مدام» دیگر سخنران این مراسم بود. او با قرار گرفتن پشت تریبون از این گفت که برای طراحی گرافیک کتاب مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی چه کرده و چگونه از کاراکتر «شاغلام» الهام گرفته است.

پایان‌بخش مراسم؛ طنازی‌های کاریکاتوریست سرشناس  

احمد عربانی، آخرین سخنران شبی بود که مجله بخارا به بهانه انتشار کتاب مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی برگزار کرد. عربانی که سخنان خود را با قطعه‌ای آوازی آغاز کرد، نخست از سال‌هایی که به کلاس زنده‌یاد اسماعیل مهرتاش می‌رفت گفت، همچنین از دیدارش با زنده‌یاد محمدرضا شجریان در آن کلاس‌ها.

او همچنین به خاطره‌ای از برگزاری اپرتی با موضوع رسوم قدیمی چهارشنبه‌سوری برای تلویزیون اشاره کرد و این‌که شجریان نیز در آن اپرت آواز خوانده بود.

عربانی با ذکر خاطره‌ای دیگر از انتشار مجله «طنز ورزشی» در سال‌های اوایل انقلاب، سال‌هایی که کار روزنامه‌ها و مجله‌ها کساد شده بود گفت و این‌که هیچ‌کدام از شماره‌های آن مجله فروش نرفت.

او که با طنز و شوخ‌طبعی به اداره جلسه می‌پرداخت از دوران فترت مطبوعات در اوایل انقلاب ۱۳۵۷ و ظهور مجله «گل‌آقا» توسط زنده‌یاد کیومرث صابریِ فومنی گفت و آن را چون جرقه‌ای خواند که سرآغاز یک سونامی مثبت شد. سونامی پذیرش نقد و انتقادات از سوی مسئولان و فروریختن ترس آن‌ها از این‌که نقد موجب ایجاد اختلال خواهد شد.

او همچنین از این گفت که صابریِ فومنی بسیار تاکید داشت چون مجله «گل‌آقا» به میان خانواده‌ها می‌رود کسی اجازه ندارد کاریکاتوری خلاف ادب در آن بکشد و مطلبی نشر دهد که حاوی بدآموزی باشد.

او همچنین اشاره کرد، باتوجه به این‌که هم در مجله «توفیق» بوده است و هم در مجله «گل‌آقا»، تفاوت عمده‌ای که لمس کرده این بوده است که صابریِ فومنی تاکید داشته است کسی را «زشت» نکشند. پایان‌بخش این مراسم رونمایی از کتاب مجموعه آثار کارتون و کاریکاتور احمد عربانی بود.