حامی یا شریک فرهنگ؟
سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران پس از ۱۱ روز در تاریخ ۲۹ اردیبهشتماه ۱۴۰۳ به پایان رسید، اما حواشی‌اش نه. حاشیه‌هایی که ازجمله آن‌ها می‌توان به شبهاتی درخصوص دریافت ۳ درصد از فروش خالص ناشران و کتاب‌فروشان فعال در بخش مجازی نمایشگاه سی‌وپنجم اشاره کرد. مسئله‌ای که با انتشار «قرارداد حق‌العمل‌کاری فروش کتاب ناشران/ کتاب‌فروشی در بخش مجازی سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» در فضای مجازی مورد توجه قرار گرفت.
قراردادی که در «ماده ۳: مبلغ قرارداد» آن چنین آمده است: «از کل مبلغ فروش خالص کتب آمر (انتشارات/ کتاب‌فروشی)، ۳ درصد به‌عنوان حق‌الزحمه حق‌العمل‌کار (خانه کتاب و ادبیات ایران) به‌عنوان خدمات و مالیات بر ارزش افزوده کسر و ۹۷ درصد فروش طی چند مرحله عیناً به حساب معرفی‌شده آمر توسط حق‌العمل‌کار واریز می‌گردد.»
درصدی تحت عنوان کارمزد که علی رمضانی، مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات و قائم‌مقام سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در گفت‌وگو با ایرنا کسر آن را منطقی قلمداد کرده است.
او کسر این عدد را به‌واسطه استفاده ناشران و کتاب‌فروشان در بخش مجازی از «منابع سخت‌افزاری، منابع نرم‌افزاری، مرکز پاسخگویی و تماس‌ها و یارانه پست» دانسته است.
هرچند ابراهیم کریمی، رئیس اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران در گفت‌وگو با «هم‌میهن» این اقدام را عملی نادرست دانست و با اشاره به اینکه ناشران در موقعیت‌های گوناگون نیازمند حمایت‌اند اضافه کرد، کسر این عدد از فروش خالص ناشران و کتاب‌فروشان فعال در بخش مجازی نمایشگاه سی‌وپنجم درست مخالف رویکرد حمایتی مورد نیاز است. او همچنین افزود، اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران روز دوشنبه ۳۱ اردیبهشتماه با برگزاری جلسه هیئت‌مدیره نسبت به این موضوع نیز واکنش نشان خواهد داد.
توجیه نشدن ناشران از کسر ۳ درصد فروش
۳ درصد از فروش خالص فعالان در بخش مجازی نمایشگاه کتاب نخستین‌بار اردیبهشتماه ۱۴۰۱ از سوی علی رمضانی، قائم‌مقام سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اعلام شد.
او ضمن اعلام این خبر برای ایجاد آن‌چه «شرایط برابر میان ناشران در نمایشگاه حضوری و مجازی» خواند اشاره کرد، اجرای مجازی نمایشگاه هم هزینه‌هایی دربردارد.
رمضانی همچنین ۳۰ اردیبهشتماه ۱۴۰۳ در گفت‌وگو با ایرنا با بیان اینکه این مسئله، مسئله جدیدی نیست، افزود، کسر مبلغ مذکور در دوره اول نمایشگاه مجازی برای ناشران (۱۳۹۹) اعمال نشد، برای کتاب‌فروشان هم به‌واسطه دور اول حضورشان در سال گذشته (۱۴۰۲) اعمال نشد و از دوره سی‌وپنجم برای هر دو اعمال شده است.
او همچنین این مطلب را مطلب جدید و ناگفته‌ای ندانست. این درحالی‌است که در همان نخستین دوره کسر صورت‌گرفته از ناشران (۱۴۰۱) فعالان این عرصه ازجمله محمدعلی جعفریه، مدیر انتشارات ثالث به این موضوع اعتراض کرد و آن را کار نادرستی خواند. همچنین کاظم آرمانپور، مدیر نشر جهش نیز به عدم‌توجیه ناشران در این زمینه اشاره کرد و پرداخت آن را از سر اجبار دانست.
امیدواری به تغییر رفتار برای برطرف‌شدن یک شائبه
عباس عبدی، تحلیلگر و فعال سیاسی ازجمله کسانی است که به این موضوع واکنش نشان داد و در گفت‌وگو با «هم‌میهن» گفت: «این ماجرا را باید از دو زاویه حقوقی و سیاستی مورد توجه قرار داد. از منظر حقوقی اگر از ابتدا اعلام کرده بودند که حضور در بخش مجازی مترادف با چنین کسری از فروش است و نحوه پرداخت آن هم تقسیط می‌شود، در این صورت ایرادی به کار ارشاد وارد نیست و ناشران حقی برای اعتراض ندارند. ولی اگر چنین شروطی قید نشده است، ارشاد حقی برای انجام این کار ندارد. زیرا بدون قید پیشینی چنین شرایطی، طبیعی است که مثل خدمات مشابه فرض بر رایگان بودن چنین خدماتی برای کمک به شکل‌گیری بهتر نمایشگاه کتاب است.»
عبدی ادامه داد: «مشکل اصلی ارشاد از منظر سیاستی است. به‌طور قطع انجام این خدمات هزینه دارد ولی برای توسعه برنامه‌های فرهنگی و کتاب‌خوانی طبیعی است که دولت و وزارت ارشاد بخشی از هزینه‌ها را متقبل شوند و به‌نوعی به ناشران یارانه غیرمستقیم پرداخت کنند. این اقدام ارشاد مغایر با چنین وظیفه‌ای است به‌ویژه در زمانی که ناشران و صنعت نشر از هر سو تحت فشار هستند؛ چه از نظر قدرت خرید مردم که دولت آن را تضعیف کرده، چه از نظر سیاست‌های ممیزی کتاب و معطلی صدور مجوز یا حذف کتاب از سبد هزینه‌های خانوار. با این حساب روشن است که ناشران در وضعیتی نیستند که مستقیم با سیاست‌های نادرست در صنعت نشر به مقابله حتی حقوقی برخیزند و خوانندگان و نویسندگان باید به کمک آنان بشتابند، بلکه صنعت نشر جانی دوباره بیابد.»
او در پایان افزود: «گرفتن چنین پول‌هایی و نیز بازپرداخت قسطی، این شائبه را ایجاد می‌کند که این سیاست احتمالاً با هدف منافع شخصی اتخاذ شده است زیرا دولت که نمی‌تواند چنین دخل و تصرفاتی در پول کند حتماً این کار به دوستان واگذار شده و چون زورشان به ناشران می‌رسد، اطمینان داشته‌اند که کسی جرأت پیگیری و شکایت هم ندارد. امیدواریم که با تغییر رفتار ثابت کنند که این شائبه نادرست است.»
هم پیاز را خوردیم و هم چوب را
حسین پایا، بنیانگذار انتشارات طرح نو، یکی از مهم‌ترین ناشران آثار تحقیقی و علمی به‌ویژه در حوزه فرهنگ و علوم انسانی و ازجمله حاضران در بخش مجازی سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در پاسخ به اینکه چه زمانی از کسر مبلغ مذکور مطلع شده است؟ به «هم‌میهن» گفت: «بی‌اطلاعی اکثر ناشران از این بندِ «قرارداد حق‌العمل‌کاری فروش کتاب ناشران/ کتاب‌فروشی در بخش مجازی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» را می‌توان به وضعیت اضطراری آن‌ها در هنگام امضای این قرارداد و روزهای شلوغی که پیش از برگزاری نمایشگاه از سر می‌گذراندند نسبت داد. چنان‌که به هنگام بستری عزیزی در بیمارستان، به علت وضعیت نگران‌کننده‌ای که در آن به سر می‌برید الزاماً همه مفاد برگه‌هایی را که امضاء می‌کنید، نمی‌خوانید چون در موقعیتی اضطراری واقع شده‌اید.
این درحالی‌است که مسئله کسر ۳ درصد به‌عنوان حق‌الزحمه حق‌العمل کار (خانه کتاب و ادبیات ایران) از آمر (انتشارات/ کتاب‌فروشی) و پرداخت ۹۷ درصد فروش طی «چند مرحله» به حساب معرفی‌شده آمر توسط حق‌العمل‌کار مسئله‌ای است که باید پیش از برگزاری نمایشگاه به اطلاع همه ناشران متقاضی حضور در بخش مجازی می‌رسید، نه اینکه در پایان آن رسانه‌ای شود و ناشران را در عملی انجام‌شده بگذارد. ما با اطلاع از این بند طی صحبت با اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران، انتشارات فرهنگ معاصر و طرح نو به این نتیجه رسیدیم که درواکنش به این اتفاق که می‌توان از آن با عنوان غشّ (تقلّب) در معامله یاد کرد اقدام به تدوین متنی حقوقی کنیم.»
او در پایان با اشاره به آن‌چه وضعیت بحرانی نشر خواند، افزود: «نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اساساً برای حمایت از وضعیت بحرانی نشر برپا می‌شود؛ وضعیتی که هم برای ناشر، هم برای کتاب‌فروش و هم برای خریدار بغرنج است و جملگی در عسرت‌اند. پس در شرایط اقتصادی موجود که همگی در تنگنا به‌سر می‌برند کسر ۳ درصد از فروش خالص ناشران و کتاب‌فروشان فعال در بخش مجازی نمایشگاه کتاب کاملاً مغایر با اهداف حمایتی اولیه است و گونه‌ای تلکه کردن به نظر می‌رسد.
نکته‌ای که باید مدنظر داشت از دست رفتن نشاط و شور برگزاری و حضور در نمایشگاه کتاب نسبت به دوره‌های نخستین آن است. پس در شرایطی که نمایشگاه کتاب از آن حد از جذابیت برخوردار نیست که بتواند زمینه حضور ناشران و خریداران را فراهم آورد، کسر ۳ درصد حق‌العمل‌کاری اجحافی مضاعف در حق ناشران و کتاب‌فروشان به نظر می‌رسد که هم پیاز را می‌خورند و هم چوب را و هم پول را می دهند.»
۵۹۲ میلیارد تومان مجموع فروش
طبق آخرین خبر منتشرشده درخصوص سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از سوی علی رمضانی مجموع فروش نمایشگاه سی‌وپنجم بالغ بر ۵۹۲ میلیارد تومان بوده است و خریداران در بخش حضوری ۳۶۰ میلیارد تومان و در بخش مجازی ۲۳۲ میلیارد تومان کتاب خریده‌اند.
آماری که بار دیگر موجب پررنگ‌شدن این پرسش می‌شود که خانه کتاب و ادبیات ایران بر چه اساسی به این نتیجه رسیده است که در وضعیت بغرنج موجود دست در جیب ناشران و کتاب‌فروشان حاضر در بخش مجازی کرده و رویکردی مخالف رویکرد حمایتی مورد نیاز در پیش بگیرد.
عکس: ایرنا
