بی‌ینال ونیز به چه قیمتی؟

کشور ایران طی این سال‌ها ۸ دوره در دوسالانه ونیز حضور داشته است که ۲ دوره آن به پیش از انقلاب و ۶ دوره آن به پس از انقلاب بازمی‌گردد. حضوری که مبتنی بر یک برنامه‌ریزی کلان بلندمدت نبوده، بلکه به‌صورت دوره‌ای و نامنظم ممکن شده و همواره با چالش‌ها و حواشی زیادی همراه بوده است؛ از انتخاب هنرمندان و آثار هنری گرفته تا حضور افراد بی‌ربط در تیم همراه پاویون ایران و صرف بودجه‌های هنگفتی که دستاورد مشخصی برای هنر کشورمان نداشته است.

جزئیات پاویون ایران در ونیز

چندی‌پیش و در اواسط روزهای فروردین‌ماه ۱۴۰۳ بود ‌که محمد خراسانی‌زاده، مدیرکل هنرهای تجسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سرپرست موزه هنرهای معاصر تهران، در حساب ویراستی خود اعلام کرد: «پاویون رسمی ایران با عنوان «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند»، با آثاری از هنرمندان تراز اول کشورمان؛ آقایان عبدالحمید قدیریان، غلامعلی طاهری، کاظم چلیپا، مرتضی اسدی و مصطفی گودرزی در دوسالانه هنر ونیز ۲۰۲۴ حضور می‌یابد. هنرمندان دیگری در حوزه آینه‌کاری، واقعیت مجازی و هنر چیدمان به ارائه بهتر آثار کمک می‌کنند».

در نشست خبری که ۲۰ فروردین‌ماه در موزه هنرهای معاصر تهران برگزار شد، امیر عبدالحسینی، دبیر ارشد هنری پاویون ایران اعلام کرد که پس از بمباران بیمارستانی در غزه، مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری در نظر داشت که نمایشگاهی با این موضوع برگزار کند. پس از تاکیدهای فراوان بر حضور در بی‌ینال ونیز، طرح این نمایشگاه برای دوسالانه ونیز نوشته شد. آثار این نمایشگاه با عنوان «والایی»، همه یک اندازه و یک فرم و براساس موضوع واحد کودکان غزه انتخاب شده است که همه با سروده‌های محمود درویش نام‌گذاری شده‌اند. همچنین در بخش دیگری از این نشست خبری محمد خراسانی‌زاده، مدیرکل هنرهای تجسمی گفت که نمی‌شود رویدادی در این سطح برگزار شود و جمهوری اسلامی ایران در آن حضور نداشته باشد؛ حتی اگر هزینه آن زیاد باشد. پرسش مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که ما برای حضور در فستیوال‌ها و بی‌ینال‌های بزرگ جهانی به‌دنبال تحقق چه دستاوردهایی هستیم و آیا ونیز به‌صورت حقیقی ساحت هنر معاصر کشور ما را به نمایش می‌گذارد؟ صرف حضور آن‌ هم به هر قیمتی برای ما به‌صرفه است؟

طبق آماری که به‌صورت رسمی از سوی مدیرکل هنرهای تجسمی اعلام شده است؛ هزینه فضای استیجاری برای هفت‌ماه حضور در ونیز ۴۰۰ هزار یورو تخمین زده شده است که به‌دلیل نبود بودجه ایران با برآورد ۲۰۰ هزار یورویی و به گفته او «با توکل به خدا»، در این رویداد حضور خواهد داشت؛ بودجه‌ای که بخش عمده آن ازطریق حوزه هنری پرداخت خواهد شد.

مصائب حضور در ونیز

آسیه مزینانی، منتقد هنری، در گفت‌وگو با «هم‌میهن» گفت: در پاسخ به بودن یا نبودن ایران در یکی از بزرگترین فرصت‌های ارائه‌‌‌ هنر معاصر جهان، پاسخ من بی‌شک تاکید بر بودن است. اما بودن، تنها آنجا به چشم می‌آید و محقق می‌شود که استانداردهای اولیه‌ کیفیت حضور، رعایت شود. ازسوی‌دیگر آنچه به‌نام هنر معاصر ایران پیش چشم جهان قرار می‌گیرد، بحق معاصر بوده و برآیندِ منصفانه‌ای از ایده‌های خلاق و هنرمندانه‌ای که در میدان هنر ایران سر برآورده و توجه اهالی این میدان را به خود جلب کرده‌اند. بدبختی بزرگ اما اینجاست که حضور ایران در بی‌ینال ونیز به‌سبب ساختار ویژه‌ این بی‌ینال، مانند تمام سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و هنری جمهوری اسلامی در چنددهه‌ گذشته بیش‌ازآنکه تابع وضعیت واقعی میدان هنر باشد، تابع ایدئولوژی و سیاست‌های دلخواه و دستوری دولتی است که سکانِ اداره‌ وزارت ارشاد را به دست دارد. این‌چنین است که سال‌های حضور ایران در بی‌ینال ونیز، نه تجربه‌ای به‌هم پیوسته و برنامه‌ریزی‌شده که بودنی تکه‌تکه، غیرمنسجم و اغلب ناکارآمد و بی‌تاثیر است.

او در ادامه درباره شیوه انتخاب آثار و هنرمندان حاضر در بی‌ینال توضیح داد: شیوه‌های بررسی و انتخاب آثار بعد از چندین نوبت تجربه‌ حضور و شرکت در این بی‌ینال، هنوز دلبخواهی و غیرشفاف است. همیشه صحبت از انتخاب براساس نظراتِ خیل انبوهی از کارشناسان، آکادمیسین‌ها، انجمن‌های هنری و هنرمندان در میان است، اما دست آخر آنچه به نمایش درمی‌آید، فرسنگ‌ها با استانداردهای جهانی فاصله داشته و اغلب از جلب رضایت حداکثری سرشناسان این میدان، ناتوان است. ازسوی‌دیگر به‌سبب تولیتِ دولت بر امکان حضور ایران در این رویداد، آنچه به‌نام هنر معاصر ایران به نمایش در می‌آید، نه توانِ واقعی این میدان که تابعی از کیفیتِ رابطه‌ هنرمندان با ساختار سیاسی در هر دوره است. از‌سوی‌دیگر تخصیص بودجه‌ مشخص و لزوم برنامه‌ریزی‌های کلان برای حضور در این دوسالانه‌ مهم، همواره مورد غفلت قرار گرفته و دست آخر بر کیفیت انتخاب و ارائه‌ آثار، تاثیر مستقیم گذاشته‌ است.

این منتقد هنری تصریح کرد: اگرچه وزارت ارشاد در سال‌های گذشته از همراهی هنرمندان نامدار و خلاق برای شرکت در بی‌ینال ونیز بهره برده، اما کیست که نداند آنچه به نمایش درآمده با توان حقیقی آن هنرمندان برای حضور در چنین رویداد مهمی، فرسنگ‌ها فاصله دارد؛ آنقدر که اغلب آنها در گالری‌های کوچک اما خصوصی تهران با اندکی آزادی‌های بیشتر و نظارت و دخالت‌های دولتی کمتر، در نمایشگاه‌های انفرادی‌شان بروز هنرمندانه‌تر و موفق‌تری نسبت به تجربه‌ ونیزشان داشته‌اند. مزینانی با اشاره به اینکه متاسفانه گزارش‌های دقیق و تحلیلی از هر دوره‌ شرکت ایران در بی‌ینال ونیز وجود ندارد، گفت: گزارش‌هایی ازاین‌دست امکان نقد و گفت‌وگو ایجاد کرده و ضمن افزودن به توان‌های تخیل و تصور برای نوبت‌های بعدی حضور، تجربه‌های برگزارکنندگان هر دوره را به دوره‌ بعد منتقل می‌کنند؛ تمهیدی که شاید بر کیفیت حضور هنر معاصر ایران بیافزاید.

پیوند با هنر معاصر جهان

این منتقد هنری در پایان گفت: قبل و بیش از هرچیز در جهان و با جهان بودن ـ آن هم نه در مقام یک ناظر بی‌تاثیر که در قامتی خلاق و ایده‌مند ـ دستاوردی است که باید از حضور در عرصه‌ای چنین مهم، انتظار داشته باشیم. بی‌ینال ونیز از چنان اهمیت و اعتباری برخوردار است که در طول تاریخ فعالیتش تا به امروز، کشورهای بسیاری برای حضور و عرضه‌ هنر معاصر خود، در آن شرکت کرده و می‌کنند. از چنین فرصتی باید برای برقراری پیوندهای دوباره با هنر معاصر جهان بهره‌مند شد. امکان‌های بی‌شمار تماشای آثار و معاشرت با هنرمندان دیگر کشورها برای هنرمندان ما که در کشوری جدامانده از جهان، زندگی می‌کنند، فرصتی استثنایی است که بی‌شک به ارتقای شیوه‌های خلق و عرضه‌ آثار هنری ایران خواهد انجامید. ازسوی‌دیگر بی‌ینال ونیز امکانی مناسب برای دستیابی به بازارهای مهم هنری جهان است.

امکانی برای جلب‌توجه میدان هنر و سرمایه جهانی به هنر امروز ایران. امکانی که بهره‌مندی از آن، بر فرصت‌های ناچیز موجود خواهد افزود و درهای تازه‌ای پیش پای هنرهای تجسمی ایران خواهد گشود. هنر معاصر همواره، قسمی، به اشتراکات گذاشتن مسائلی است که هنرمندان با آنها درگیر بوده و در واکنش به آنها دست به خلق و تولید می‌زنند. ازاین‌جهت نیز اگر حضور هنرمندان ایرانی و انتخاب آثارشان با آزادی‌های لازم انجام شود، به ثبت واکنش‌ هنرمندان ایرانی به عصر خویش خواهد انجامید که دستاوردی بی‌بدیل خواهد بود؛ چراکه هر خلق و تولید هنرمندانه‌ای خود پیشنهادی تازه برای چگونه در جهان‌بودن است.