زور گروه‌های فشار چربید
همایون توفیقی مدیرکل سازمان صنایع کوچک وزارت صمت از آلودگی خروجی شهرک های صنعتی خبر داد
همایون توفیقی مدیرکل سازمان صنایع کوچک وزارت صمت از آلودگی خروجی شهرک های صنعتی خبر داد
30 درصد از شهرک‌های صنعتی خروجی فاضلاب استانداردی ندارند. پسماندهای آنها با آلایندگی‌های خطرناک صنعتی که تا 50 برابر حد استاندارد است در طبیعت رها می‌شود. در برخی شهرک‌ها از طریق خط لوله وارد رودخانه شده و در برخی شهرک‌های دیگر با وسایل نقلیه به خارج از شهرک برده شده و در محیط رها می‌شود. مسئولان و ضابطان هم توان مقابله با متخلفان را ندارند. همایون توفیقی مدیر ایمنی و بهداشت سازمان صنایع کوچک می‌گوید، روی ما فشار است. به گفته او «گاه تولید یک محصول، موضوع حائز اهمیت‌تری نسبت به آلودگی محیط زیستی که ایجاد می‌کند، می‌شود. یک عده‌ای به پیش‌قراولی می‌روند و می‌گویند جلوی تولید را نگیرید و با جوی که ایجاد می‌کنند دست ضابط را می‌بندند. این موضوع باعث می‌شود ضابطان قضایی محتاط‌تر شوند و گام‌های آهسته‌تری بردارند. روی آنها فشار وجود دارد. ما هم تحت فشار این گروه هستیم.»
توفیقی تاکید می‌کند که گاه نمی‌توانند کاری از پیش ببرند: «ما ابزاری برای برخورد با این واحدها نداریم. ما می‌توانیم جلوی منهول فاضلاب واحد را ببندیم. گاهی این کار را می‌کنیم اما گاهی نمی‌توانیم. روی ما نیز مانند بسیاری دیگر از ارگان‌ها فشار است.» این در حالی است که قانون علاوه بر اختیاراتی که به سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی داده، به ضابط که سازمان محیط زیست است این امکان داده شده که بدون حکم دادگاه تولیدکننده متخلف را متوقف کند. اما این اتفاق نمی‌افتد.
توفیقی می‌گوید: «در قانون گفته شده اگر یک واحد فاضلاب پیش‌تصفیه و در حد استاندارد نداشت باید متوقف شود. ما به همراه ضابط باید جلوی او را بگیریم اما نمی‌گیریم.» گفت‌وگوی هم‌میهن با همایون توفیقی مدیر ایمنی، بهداشت، محیط زیست و انرژی سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران به‌دنبال بازدید از دو شهرک متخلف صورت گرفت که نمونه‌ای از 670 شهرک با خروجی فاضلاب خطرناک است.
انتظاری که از اجرای برنامه خارج کردن فعالیت‌های صنعتی آلاینده از شهرها و گردآوری آنها تحت عنوان شهرک‌های صنعتی داشتیم، کم شدن آلودگی محیطی بود. طی سال‌هایی که از آغاز فعالیت شهرک‌ها می‌گذرد گزارش‌های متعددی از وضعیت نامطلوب بهداشتی شهرک‌ها می‌رسد که عمدتاً در بحث پساب‌ها، بحران‌های زیست‌محیطی ایجاد کرده‌اند. امروز ۸۵۰ شهرک صنعتی در کشور ایجاد شده که طبق اعلام سازمان صنایع کوچک، فقط ۲۵۷ مورد از آنها دارای تصفیه‌خانه هستند. همان تعداد محدود از شهرک‌ها که از تصفیه‌خانه برخوردارند نیز شرایط نامطلوبی در خروجی و پساب‌ها دارند. در بازدیدهایی که روزنامه هم‌میهن از شهرک‌های نزدیک پایتخت داشته، رهاسازی فاضلاب بدون تصفیه قابل مشاهده بود، درحالی‌که این شهرک‌ها از تصفیه‌خانه‌های مجهزی نیز بهره‌مند بودند. در برخی از این شهرک‌ها فاضلاب مستقیم وارد مسیل می‌شود و در برخی دیگر در لاگون‌هایی خارج از شهرک جمع شده و گندابه‌هایی ایجاد کرده است. چرا یک شهرک صنعتی بدون پیش‌بینی تصفیه‌خانه کلنگ زده می‌شود؟ چرا بدون آنکه مباحث زیست‌محیطی رعایت شده باشد، واحدهای یک شهرک واگذار می‌شود؟ و چرا با وجود تخلفات متعدد واحدها در رهاسازی فاضلاب‌های صنعتی و خطرناک، جلوی فعالیت آنها گرفته نمی‌شود؟
پروژه‌های عمرانی نیازمند توجیه فنی و اقتصادی است. شما برای دو مترمکعب و حتی ۲۰ لیتر فاضلاب، می‌توانید تصفیه‌خانه احداث کنید اما آیا این پروژه توجیه فنی و اقتصادی دارد؟ بنابراین وقتی پروژه‌ای را به مرحله اجرا درمی‌آورید لازم است مؤلفه‌های آن پروژه با یکدیگر جمع شوند. دولت یک موضوع توسعه‌ای را به‌عنوان شهرک‌های صنعتی در دستور کار قرار داده تا اول کنترل آلایندگی آنها راحت‌تر باشد و دوم، زنجیره‌های مرتبط با یک تولید کنار هم دیده شود. شما وقتی تعدادی از صنایع را در جایی متمرکز می‌کنید، مصرف آب دارند پس خروجی فاصلاب هم دارند. اما زمانی ایجاد یک تصفیه‌خانه فاضلاب توجیه پیدا می‌کند که به یک سطح حداقلی برسد. این حداقل را ضوابط و مقررات استقرار واحدهای تولیدی و صنعتی مصوب سال ۱۳۹۰ تعیین کرده بود. در این ضوابط سه شرط برای احداث تصفیه‌خانه دیده شده بود. وجود حداقل ۱۰۰ مترمکعب در روز فاضلاب، واگذاری ۵۰ درصد واحدهای شهرکی و به بهره‌برداری رسیدن ۳۰ درصد واحدها سه شرط قیدشده در مقررات بوده است. این ضوابط در سال ۱۳۹۷ اصلاح شد و ماده مزبور از متن مقررات حذف شد و به‌نوعی یک سردرگمی و گپ در برنامه‌ها ایجاد کرد. تا اینکه در سال ۱۴۰۱ با پیگیری‌هایی که انجام دادیم با همکاری محیط زیست به این جمع‌بندی رسیدیم که برای احداث یک تصفیه‌خانه وجود حداقل ۳۰۰ مترمکعب فاضلاب در روز نیاز است. این عدد در مناطق ساحلی، کرانه خلیج‌فارس و مناطق حساس محیط زیستی ۱۰۰ مترمکعب در روز تعریف شد. در دستورالعمل شهرک‌ها، حق انتفاع و بهره‌برداری از شهرک، سطح خدماتی در پنج دسته‌بندی تعریف شده که از جمله آن شبکه فاضلاب، ساختمان آتش‌نشانی و... است. همزمان با ایجاد شهرک سطح خدمات و برنامه‌ریزی برای ایجاد تصفیه‌خانه نیز صورت می‌گیرد منتها زمان احداث وقتی است که حداقل فاضلاب به عدد تعریف‌شده در ضوابط برسد.
تا زمان رسیدن به عدد تعریف‌شده، فاضلاب چه می‌شود؟ اگر یک شهرک ۲۵۰ مترمکعب در روز فاضلاب تولید کند نیاز به تصفیه‌خانه ندارد؟
در دفترچه قرارداد و در آئین‌نامه نحوه جلوگیری از آلودگی آب آمده است واحدهایی که به‌صورت مستقل در شهرک فعالیت می‌کنند به‌صورت علی‌الرأس باید فاضلاب خود را مدیریت کنند. شما ممکن است در شهرک صنعتی نباشید و یک واحد مرغداری داشته باشید. شما باید فاضلاب تولیدی را تصفیه کرده و به حداقل‌های استانداردهای تعریف‌شده برای تخلیه در آب‌های زیرزمینی برسانید.
در شهرک‌هایی که تصفیه‌خانه وجود دارد، واحدها ملزم به انجام پیش‌تصفیه هستند اما اغلب واحدها این الزام را رعایت نمی‌کنند. چه تضمینی وجود دارد که واحدها تصفیه فاضلاب را علی‌الرأس انجام دهند؟
ما ضابط نیستیم. ما دستگاهی برای ارائه خدمات هستیم. شهرک صنعتی یک واحد خدماتی در سطح پنج است. تنها موضوع حقوقی که ما با واحدها داریم دفترچه قرارداد بین‌مان است. طبق مواد قانون مدنی، موادی ذکر شده که در صورت عدول دو طرف از این مواد، معاوضه‌هایی در نظر گرفته می‌شود. در این دفترچه نوشته شده تا زمان احداث تصفیه‌خانه، واحدها باید کار تصفیه را انجام دهند اما اگر تصفیه نکنند حوزه مقررات، برای سازمان حفاظت محیط زیست به‌عنوان ضابط پیش‌بینی کرده...
هر زمان محیط زیست قصد ورود دارد و برای پلمب واحد متخلف اقدام می‌کند، شهرک‌ها به بهانه به خطر افتادن اشتغال و تولید مقابل ضابط می‌ایستند. آن‌طور که ما از محیط زیست استعلام گرفته‌ایم، تاکنون ضابط نتوانسته با واحدهای متخلف برخوردی داشته باشد و جلوی فعالیت متخلفان را بگیرد.
شهرک‌ها مقابل محیط زیست نایستادند. درست است که سازمان صنایع کوچک به‌عنوان بخشی از وزارت صنعت، معدن و تجارت باید بگوید متولی تولید است، البته متولی ایجاد زیرساخت‌های تولید است. اما تولید باید مؤلفه‌های همراه خود را هم ایجاد کند. تولیدی که آلاینده است و به بهداشت محیط آسیب می‌زند نمی‌توان گفت در راستای ایجاد توسعه پایدار است. شرکت شهرک‌ها هیچ‌گاه از این موضوع حمایت نکرده است. به رفع آلایندگی کمک کرده است و کمک کرده واحدها از لیست آلایندگی خارج شوند اما هیچ‌گاه به ادامه تولید با وجود شرایط آلودگی اصرار نکرده است. مدیران عامل ما بابت همین موضوع تعداد زیادی پرونده قضایی دارند. گاه خود شهرک واحدهای متخلف را به محیط زیست معرفی می‌کند. ما تفاهم‌نامه‌ای با محیط زیست داریم که می‌گوید اگر واحدی شرایط ایجاد تصفیه‌خانه و یا شرایط تخلیه فاضلاب به شبکه را نداشته باشد، ابتدا دو مرحله اخطار دریافت می‌کند و بار سوم محیط زیست دریچه خروج فاضلاب واحد را می‌بندد و برای برخورد با آن واحد اقدام قانونی انجام می‌دهد.
اگر این تفاهم‌نامه اجرا شده بود که ما نباید امروز این حجم خروجی فاضلاب خطرناک از شهرک‌ها را می‌دیدیم...
بله درست می‌فرمایید. در خیلی از شهرک‌ها این تفاهم‌نامه اجرا شد. در خیلی از شهرک‌هایی که شما هم از آنها بازدید کردید، اجرا نشده است. دلیل هم همان است که می‌فرمایید. گاه تولید یک محصول، موضوع حائز اهمیت‌تری نسبت به آلودگی محیط زیستی که ایجاد می‌کند، می‌شود. یک عده‌ای به پیش قراولی می‌روند و می‌گویند جلوی تولید را نگیرید و با جوی که ایجاد می‌کنند دست ضابط را می‌بندند. این موضوع باعث می‌شود ضابطان قضایی محتاط‌تر شوند و گام‌های آهسته‌تری بردارند. روی آنها فشار وجود دارد. ما هم تحت فشار این گروه هستیم.
اجازه دهید این گفته شما را نپذیرم. هرچه تعداد واحدهای فعال یک شهرک بیشتر باشد برای سازمان صنایع کوچک دستاورد بهتری محسوب می‌شود. هرچه واگذاری بیشتر، درآمد هم بیشتر می‌شود. مباحث محیط زیست جایگاهی در اولویت‌های شرکت شهرک‌ها ندارد.
همان‌طور که شما هم اشاره کردید ۲۵۷ شهرک تصفیه‌خانه‌دار از ۸۵۰ شهرک احداث‌شده داریم. اما موضوع مهم، تعداد تصفیه‌خانه به نسبت شهرک نیست بلکه تعداد واحدهای صنعتی تحت پوشش تصفیه‌خانه‌هاست. همه واحدهای صنعتی که به صورت مساوی در شهرک‌ها پخش نشده‌اند. شهرک‌هایی مانند عباس‌آباد، شمس‌آباد و یا طوس تعداد واحدهای بسیار بیشتری در خود جای داده‌اند. بنابراین باید ببینیم چه تعداد واحد صنعتی تحت پوشش تصفیه‌خانه‌ها قرار دارند. در حال حاضر ۷۲ درصد از واحدهای صنعتی کشور را تحت پوشش تصفیه‌خانه‌ها قرار داده‌ایم.
۲۵۷ تصفیه‌خانه به صورت اسمی دارید، اما در عمل برخی از این تصفیه‌خانه‌ها یا فعال نیستند و یا ظرفیتی کمتر از فاضلاب تولید شده شهرک دارند.
ما به لحاظ فنی تصفیه‌خانه‌ها را کنترل می‌کنیم. برای آنها شاخصی تعریف شده که پارامترهای آلایندگی مطابق استاندارد باشد. تصفیه‌خانه‌ها به ما گزارش می‌دهند و ما آنها را بررسی می‌کنیم. در این ۲۵۷ تصفیه‌خانه که عرض کردم برخی شرایط استاندارد ندارند. دلایل آن هم متفاوت است. برخی از آنها به خوبی کار می‌کنند اما یک واحد صنعتی ناگهان فاضلابی بسیار خطرناک و بدون پیش‌تصفیه را وارد تصفیه‌خانه شهرک می‌کند و تمام مکانیزم را به هم می‌زند. ما طبق دفترچه قرارداد، واحدها را ملزم کرده‌ایم که فاضلابی که به تصفیه‌خانه تحویل می‌دهند از یک سطح آلودگی استاندارد برخوردار باشد. واحدها نباید هر فاضلاب با هر آلودگی تحویل دهند. COD باید ۲۰۰۰، BOD باید ۱۰۰۰، TSS باید ۳۰۰ و PH باید هفت باشد. نمونه‌ای داشتیم که یک واحد صنعتی فاضلاب را با COD ۴۵ هزار وارد شبکه فاضلاب می‌کند.
خب اینجاست که باید جلوی فعالیت واحد صنعتی متخلف را گرفت.
ما ابزاری برای برخورد با این واحدها نداریم. ما می‌توانیم جلوی منهول فاضلاب واحد را ببندیم. گاهی این کار را می‌کنیم اما گاهی نمی‌توانیم. روی ما نیز مانند بسیاری دیگر از ارگان‌ها فشار است. بعضی از واحدها نیز پس از بسته شدن منهول، فاضلاب خود را وارد منهول‌های دیگر می‌کنند و یا توسط وسایل نقلیه در جایی از محیط تخلیه می‌کنند. همه این موارد را باید با هم ببینیم. قبول دارم که برخی از تصفیه‌خانه‌ها خروجی استاندارد را ندارند.
چه تعداد از تصفیه‌خانه‌ها خروجی استاندارد را ندارند؟
امروز که با هم صحبت می‌کنیم بین ۳۰ درصد از تصفیه‌خانه‌ها خروجی استاندارد را ندارند. ممکن است فردا تعداد آنها تغییر کند و مؤلفه‌های آلاینده آن عوض شود. برخی واحدها آلایندگی بالایی دارند. در شهرکی نزدیک تهران، یک واحد صنعتی ضایعات کارتن را تبدیل به کاغذ کارتن می‌کند و یا ضایعات پت را به گرانول پت تبدیل می‌کنند. این واحدها تصفیه‌خانه‌های ما را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد و ما هم نمی‌توانیم جلوی آنها را بگیریم.
اقدامات شما چه بوده که با مانع برخورد کردید؟
اولین گام تفاهم با محیط زیست بود. سپس شاخص‌های کیفی تعریف کردیم. در بسیاری از تصفیه‌خانه‌ها مشاور گرفتیم و واحدها را تک‌به‌تک پایش کردیم. واحدهای بی‌انضباط را شناسایی کردیم. برخی از این واحدها با مشاورانی که گرفتیم مشکل‌شان حل شد. برخی هنوز مشکل دارند.
همیشه مشکل مربوط به واحدهای صنعتی نیست. در بازدیدی که از دو شهرک صنعتی مامونیه و زاویه داشتیم، مشکل با آنچه شما اشاره کردید تفاوت داشت. در مامونیه ظرفیت تصفیه‌خانه جوابگوی فاضلاب ورودی نبود و به عبارتی اورلود شده بود و در تصفیه‌خانه دوم کارشناسی که بتواند از تصفیه‌خانه استفاده کند وجود نداشت.
بله این مشکلات هم وجود دارد. در برخی از شهرک‌ها باید مدول 2 و 3 تصفیه‌خانه ساخته شود تا جوابگوی واحدهای جدید باشد.
تا زمانی که شما بخواهید مدول دو و سه را بسازید؛ فاضلاب در طبیعت رها می‌شود.
پیش از آنکه به مرحله اورلود برسد ساخت را شروع می‌کنیم.
در مامونیه با وجود اورلود هنوز مدول دوم ساخته نشده. ظرفیت اولیه تصفیه‌خانه 700 مترمکعب در روز است اما فاضلاب تخلیه شده بسیار بیشتر از این ظرفیت است. به همین دلیل خارج از شهرک دو لاگون بزرگ ساخته شده و فاضلاب در آنجا ریخته می‌شود.
مشکل مامونیه ربطی به ظرفیت تصفیه‌خانه ندارد. تعداد متنابهی واحدهای بازیافت وجود دارد که ما جلوی ورود فاضلاب آنها را گرفتیم و بابت آن دادگاه رفتیم. این واحدها لاگون‌هایی را ساختند که فاضلاب‌شان را در آنجا تخلیه می‌کنند. ما واحدهای الکل‌سازی داریم که 120 هزار میلی‌گرم در لیتر COD دارد. ما جلوی ورود فاضلاب این واحد را به تصفیه‌خانه نمی‌دهیم.
پس چرا مدیر ایمنی و بهداشت استان مرکزی از نبود سرمایه‌گذار برای ساخت مدول دوم گلایه داشت؟
از نظر من در مامونیه بحث اورلود نداریم. مشکل ما واحدهای متخلف است.
واحدهایی مثل «...» را در این شهرک دیدیم که بدون پیش‌تصفیه فاضلاب را وارد شبکه می‌کردند. هرچند گفته می‌شد برای ساخت واحد تصفیه سرمایه‌گذاری کرده اما در پیگیری‌های اخیر متوجه شدیم کار ساخت را رها کرده و مجدد فاضلاب غیراستاندارد وارد شبکه می‌کند. چرا با این واحد برخورد نمی‌کنید؟
اگر پروسه شکایت از طرف شهرک‌های صنعتی انجام شود؛ 2 سال زمان خواهد برد که فرآیند طی شود و دست آخر مشخص نیست که نتیجه منجر به توقف کار واحد می‌شود یا خیر. اما اگر ضابط قضایی وارد عمل شود نیازی به منتظر ماندن برای حکم دادگاه نیست. به همین دلیل محیط زیست را ضابط قرار دادیم. اما شما شرکت «...» را یک واحد نبینید. سال گذشته که کارخانه «...» دچار حریق شد بازار روغن کشور با کمبود روغن مواجه شد. در چنین شرایطی نمی‌توان تولیدکننده در این حد را به‌راحتی متوقف کرد. شاید ضابط قضایی هم همه اینها را می‌بیند که اقدام فوری برای توقف تولید نمی‌کند. در قانون گفته شده اگر یک واحد فاضلاب پیش‌تصفیه و در حد استاندارد نداشت باید متوقف شود. ما به همراه ضابط باید جلوی آن را بگیریم اما نمی‌گیریم.
پس کوتاهی شهرک‌ها را می‌پذیرید؟
ما اختیاری نداریم.
یعنی اگر قانون اصلاح شود و به‌شما به عنوان ضابط اختیار دهد، واحد متخلف را متوقف می‌کنید؟
بله. هم در مسئله بهداشت و هم در بحث ایمنی لازم است با متخلفان برخورد کنیم. تا زمانی که ایمنی لازم را رعایت نکنند نباید فعالیت داشته باشند. بحث سرمایه‌های انسانی کشور مطرح است.
به گفته قبلی شما باز می‌گردم. در ابتدای گفت‌وگو گفتید که از سوی برخی واحدها تحت فشار هستید. اگر ضابط هم بودید همانند محیط زیست ناچار به مماشات نمی‌شدید؟
اگر ما هم ضابط بودیم در مقابل واحدهای متخلف دو دست بودیم و از قدرت بالاتری برخوردار می‌شدیم. از نظر من باید قانون به‌گونه‌ای اصلاح شود که شرکت شهرک‌ها پس از واگذاری زمین‌ها به‌طور کامل از شهرک بیرون بیاید و متولی شهرک، بخش خصوصی باشد.
اجازه دهید مصداقی صحبت کنیم. در شهرک زاویه بحث خدمات را به هیئت امنای شرکت خدماتی شهرک واگذار کردید. تعدادی از صاحبان واحدهای شهرک عضو هیئت امنا شدند ولی به دلیل نداشتن تخصص کافی نتوانستند از تصفیه‌خانه شهرک استفاده کنند و فاضلاب با آلودگی‌هایی تا 50 برابر بیشتر از استاندارد خارج می‌شود. اینکه فقط واگذار کنید بیشتر به شانه خالی کردن دولت از زیر بار مسئولیت شبیه است.
هیئت امنا باید کارشناس تصفیه‌خانه استخدام می‌کرد تا بتواند از تصفیه‌خانه استفاده کند. شرکت خدماتی شهرک شارژ، آب‌بها و فاضلاب بها را از واحدها دریافت می‌کند و این پول گردآوری شده را باید برای استخدام کارشناس و انجام امور تصفیه هزینه کند. واگذاری به شرکت‌های خدماتی در قالب اصل 44 قانون اساسی صورت گرفته است.
و شما هیچ مسئولیتی ندارید؟
من نگفتم مسئول نیستیم. براساس قانون ما ناظر هستیم.
که چه کاری انجام دهید؟
شرکت شهرک‌ها رئیس مجمع است. تنها اختیاری که داریم این است که در مجمع حضور داشته باشیم تا اگر اعضای هیئت‌مدیره شرکت به وظایف خود عمل نکردند انتخابات برگزار کرده و هیئت‌مدیره جدید انتخاب کنیم. در مورد زاویه هم این اتفاق افتاد اما هیئت‌مدیره قبل به دیوان عدالت اداری شکایت کرد و مجدد به سر کار برگشت. بخواهم با شما شفاف باشم باید بگویم در آنجا هم مشکلات وجود دارد. اما در کنار این موارد، تصفیه‌خانه‌هایی هم داریم که بدون هیچ مشکلی کار می‌کنند. در مجموع دو مشکل اساسی دیگر نیز در بحث تصفیه‌خانه‌ها وجود دارد. اول اینکه دولت یک بودجه محدود دارد. دوم اینکه من امروز می‌توانم تصفیه‌خانه‌ای بسازم که با استانداردهای شرب خروجی را تحویل دهد. اما اگر من این تصفیه‌خانه را بسازم، قیمت زمین متناسب با خدمات تصفیه‌ای که ارائه می‌شود بالا می‌رود. آیا واحدها قادر به خرید زمین با قیمت‌های افزایش‌یافته هستند؟ آیا فردی که با تسهیلات و قرض می‌خواهد قطعه زمینی در شهرک خریداری کند می‌تواند از پس قیمت‌هایی که در اثر افزایش خدمات در شهرک رشد پیدا کرده، بر بیاید؟ برای رفع این مشکل باید همه مؤلفه‌ها دست به دست هم بدهد تا شرایط تغییر کند.
