سفر پوتین به تهران و سرنوشت برجام

احیای توافق هسته‌ای می‌تواند روسیه را از انتخاب‌های پرهزینه بازدارد

مذاکرات رؤسای جمهور روسیه و ترکیه در تهران گرچه عمدتاً معطوف به بحران سوریه و رفع اختلافات سه کشور در این زمینه است، اما بسیار بعید است که ولادیمیر پوتین در دیدارش با مقام‌های ایرانی موضوع برجام را پیش نکشد. روس‌ها در چندین مرحله، به کارشکنی در روند مذاکرات مربوط به احیای برجام متهم شده‌اند؛ اتهامی که رهبران کرملین آن را به شدت رد کرده‌اند و به نظر نمی‌رسد جز در یک مورد، این اتهام پایه و اساس محکمی داشته باشد. پس از حملۀ نظامی ارتش روسیه به خاک اوکراین و تحریم‌های گستردۀ جهان غرب علیه دولت پوتین، روس‌ها نگرانِ سرایت این تحریم‌ها به روابط فنی و اقتصادی‌شان با ایران شدند و با ایجاد وقفه در مذاکرات وین، تضمینِ طرف‌های غربی برای ادامۀ مبادلات‌شان با ایران در چارچوب پیش‌بینی شده در برجام را درخواست کردند. این در واقع مهمترین ناهمسویی مسکو با فرایند مذاکرات وین بود و اتهام کارشکنی در باقی موارد، بیشتر جنبۀ سیاسی و تبلیغاتی داشت. این ناهمسویی با ارائۀ تضمین آمریکا و اروپایی‌ها به دولت پوتین در مورد مستثنی شدن مبادلات برجامی از تحریم‌های روسیه به شرط عدم دور زدن سایر تحریم‌ها از طریق ایران، به همسویی تبدیل شد و از آن پس، تمام مشکلاتی که بر سر راه توافق نهایی پدید آمد در حقیقت ربط چندانی به روسیه پیدا نمی‌کرد. با این همه، فرض محافل رسانه‌ای جهان بر این است که روسیه برای اعمال فشار به غرب در حوزۀ انرژی، تمایلی به نهایی شدن توافق برجام ندارد چرا که با ورود نفت ایران به بازارهای جهانی، قیمت آن کاهش یافته و آمریکا و اروپا از فشار ناشی از افزایش هزینه‌های انرژی و تورم ناشی از آن خلاص می‌شوند و این نیز به زیان روسیه در جنگ با اوکراین تمام خواهد شد. این نوع نگاه به ماجرا به نظرم تک‌عاملی است و قادر به توضیح سیاست روسیه در مورد برجام نخواهد بود. اضافه بر این، در تبیین همین تک‌عامل یعنی ورود رسمی نفت ایران به بازارهای جهانی نیز اغراق صورت می‌گیرد. آن‌طور که گفته می‌شود، ایران هم‌اکنون از راه‌های پنهان و با ارائۀ تخفیف بیش از یک میلیون بشکه از نفت خود را صادر می‌کند. به احتمال زیاد، ایران برای دریافت ارز ناشی از این میزان صادرات با موانع و محدودیت‌های جدی روبه‌رو است؛ اما این موضوع، به حجم صادرات نفت و تأثیر آن بر بهای جهانی آن پیوند نمی‌خورد. اگر تحریم نفتی ایران همین امروز لغو شود، توان افزایش صادرات آن بیش از حدود یک میلیون بشکه در روز نخواهد بود و این جز یک تأثیر روانی موقت، اثر ماندگاری بر کاهش جدی بهای نفت در بازارهای جهانی نخواهد داشت که روس‌ها را نگران و سراسیمه کند. بنابراین، روس‌ها از تحریم نفت ایران منافع چندان عظیمی نصیب‌شان نمی‌شود که در صدد اختلال در مسیر توافق برجام برآیند. در مقابل، عوامل دیگری هم وجود دارد که روس‌ها را نسبت به احیای برجام مشتاق می‌کند. یکی از این عوامل، سیاست خارجی روسیه در منطقۀ خلیج فارس است که می‌کوشد در روابط خود با ایران و کشورهای عرب به خصوص عربستان و امارات توازن ایجاد کند. عرب‌ها نیز به نوبۀ خود به دقت مراقب حفظ این توازن هستند به طوری که در ماجرای تجاوز نظامی روسیه به اوکراین نهایت احتیاط را در موضع‌گیری‌های خود به خرج دادند تا به سمت خصومت با مسکو کشیده نشوند. آنها حتی در برابر درخواست آمریکا و متحدان اروپایی‌اش برای اشباع بازار نفت و خنثی‌سازی فشار روسیه در این مورد، مقاومت کردند و سیاستی متعادل در این زمینه در پیش گرفتند. در واقع روس‌ها به حفظ متقابلِ این تعادل بسیار اهمیت می‌دهند و در عین حال می‌دانند که با شکست نهایی برجام این تعادل به هم می‌خورد. شکست نهایی مذاکرات برجام خواه ناخواه تقابل بین ایران و کشورهای عرب منطقه را تشدید می‌کند و در آن صورت، روس‌ها مجبورند جانب یکی از دو طرف را بگیرند. طبعاً گرفتن جانب هر یک از دو طرف منازعه از جهات مختلف به زیان روس‌هاست و آنها نمی‌خواهند که در معرض چنین انتخاب پرهزینه‌ای قرار گیرند. در حقیقت امضای نهایی برجام می‌تواند روسیه را از چنین انتخاب پرهزینه‌ای در امان نگه دارد. همین فرمول به طرز پیچیده‌تری در رابطۀ بین روسیه با ایران و اسرائیل نیز صدق می‌کند. گرچه روس‌ها در ماه‌های اخیر از موضع اسرائیل در برابر جنگ اوکراین خشمگین شده‌اند اما آنها از یک رویارویی نظامی احتمالی بین ایران و اسرائیل نگرانی‌های جدی دارند. شکست قطعی برجام، احتمال این رویارویی را بیشتر می‌کند. روس‌ها این را می‌دانند و یکی هم به این علت، احیای برجام را مانعی در جهت این رویارویی احتمالی ارزیابی می‌کنند. علت‌های مهمتر دیگری هم برای حمایت روسیه از احیای برجام در کار است. مسکو به دلایل مختلف ایران را باثبات می‌خواهد تا از طریق گسترش مناسبات چندجانبۀ خود با آن در شرایطی امن و مطمئن، منافع خود را تأمین کند. بدون برجام نه فقط روابط امن اقتصادی و نظامی با ایران منتفی است بلکه ثبات منطقه نیز با مخاطره روبه‌رو می‌شود. روسیه از این بی‌ثباتی به شدت آسیب خواهد دید به‌خصوص اینکه در صورت عدم مهار آن ممکن است به سرزمین‌های مورد حساسیت آنان در آسیای‌میانه و قفقاز نیز سرایت کند. بر اساس این مبانی به احتمال زیاد پوتین در دیدار خود با مقام‌های جمهوری اسلامی آنان را به تداوم مذاکرات احیای برجام و دست‌یابی هر چه سریع‌تر به توافق ترغیب خواهد کرد. روشن است که در تهران توصیه‌های پوتین به راحتی نادیده گرفته نمی‌شود.