زلــزلـه سیاسی در عراق

آیـــــت‌الله حائــــــــــری از مرجعیــت کناره گرفــت مقتدی صدر با‌ردیگر از سیاست کنار رفت اعلام حکومت نظامـــــی در ســراســــر عــــــــراق تسخیر کاخ ‌ریاست‌جمهوری توسط طرفداران صـدر نا آرامی و درگیری در بصره

روز گذشته، دو اتفاق همزمان، صحنه سیاسی عراق را به لرزه درآورد. ابتدا آیت‌الله سیدکاظم حائری، از مراجع تقلید شیعیان که بسیاری از حامیان مقتدی صدر از او تقلید می‌کنند در بیانیه‌ای اعلام کرد که از مرجعیت کناره‌گیری می‌کند و به فاصله کوتاهی‌ پس از انتشار این بیانیه، مقتدی صدر نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که از فعالیت‌های سیاسی به طور قطعی کناره‌گیری می‌کند. اما این دو کناره‌گیری، همه ماجرا نبود. دو طرف در بیانیه‌های خود انتقادهایی را در خصوص هم مطرح کردند. آیت‌الله حائری در متن این بیانیه‌اش با اعلام اینکه علت کناره‌گیری‌اش از مرجعیت، بیماری، ضعف جسمانی و کهولت است در خصوص مقتدی صدر نوشت:«بر فرزندان دو شهید صدر (محمدباقر و محمد صادق) که رحمت خدا بر آن دو باد، لازم است که بدانند که دوستی آن دو شهید اگر با ایمان به روش آن دو در عمل صالح و با پیروی واقعی از اهداف آن دو همراه نباشد، کفایت نخواهد کرد و بدانند که مجرد ادعا یا نسبت خویشاوندی به آن دو شهید کفایت نمی‌کند و هر کس تلاش کند به نام آن دو شهید بین فرزندان امت و مذهب تفرقه بیندازد، یا به نام آن دو رهبری را بر عهده گیرد، در حالی که فاقد درجه اجتهاد و دیگر شرایط قیدشده در رهبری شرعی است، در واقع صدری نخواهد بود، هرچند چنین ادعایی کند یا نسبتی داشته باشد.» اشاره آیت‌الله حائری به عملکرد اخیر مقتدی صدر است که در چند ماه گذشته به کناره‌گیری جریانش از پارلمان عراق، حامیانش را به طور مکرر به خیابان‌ها فراخوانده و فضای سیاسی عراق را تا لبه پرتگاه درگیری داخلی پیش برده است. آیت‌الله حائری همچنین از مقلدانش خواسته بعد از او از آیت‌الله خامنه‌ای، تقلید کنند. در پاسخ، مقتدی صدر نیز در بیانیه‌اش تاکید کرده که اعلام کناره‌گیری آیت‌الله حائری و بیانیه او به اراده خود وی نبوده است. صدر افزود:«بسیاری از جمله آقای حائری فکر می‌کنند که این رهبری به لطف یا دستور آنان به دست آمده است، درحالی‌که این به لطف خداوند و فیض پدرمان بوده است. به‌‌رغم کناره‌گیری ایشان، اما نجف اشرف مقر اصلی مرجعیت دینی بوده و همچنان باقی خواهد ماند.» مقتدی‌صدر اعلام کرده هدفش از فعالیت سیاسی در عراق، اصلاح انحراف از مسیر نیروهای سیاسی شیعه بوده‌ و می‌خواسته آنان را «به ملت‌شان نزدیک کند». صدر همچنین افزوده است که همگان را از تعهدات‌شان معاف کرده و تاکید کرده «اگر فوت کردم یا کشته شدم برای من فاتحه بخوانید.» در پی تصمیم مقتدی‌صدر، کمیته مرکزی تظاهرات حامیان جریان صدر در بیانیه‌ای کوتاه اعلام کرد که به تصمیم رهبر این جریان فعالیت خود را تعلیق می‌کند. محمدصالح العراقی، از نزدیکان مقتدی صدر و بازتاب‌دهنده مواضع وی در توئیتر نیز از بستن صفحه موسوم به «وزیرالقائد» در توئیتر خبر داده است.

بن‌بست سیاسی در عراق اینطور به نظر می‌رسد که در حال حاضر بن‌بست سیاسی در عراق هیچ نشانه‌ای از پایان ندارد. پس از انتخابات اکتبر گذشته، بلوکی به رهبری مقتدی صدر به عنوان بزرگترین فراکسیون پارلمانی پیروز انتخابات شد و 73 کرسی از 329 کرسی مجلس ملی کشور را به دست آورد و زمینه را برای تشکیل دولت جدید با متحدانش فراهم کرد. صدر بعد از پیروزی از انتخابات چارچوب تشکیل دولت وحدت ملی را رد کرد و در عوض ائتلافی به نام ائتلاف نجات میهن را با ائتلاف سنی‌ها و حزب دموکرات کردستان ایجاد کرد. در آن سوی ماجرا، احزاب شیعه دیگری در مقابل این ائتلاف قرار گرفتند. ماه گذشته، پیروان الصدر در حمایت از این روحانی و در اعتراض به تلاش‌های رقیب برای معرفی نخست‌وزیر، یک تحصن پنج‌روزه در ساختمان پارلمان برگزار کردند. اوایل این هفته اعتراض کوتاه دیگری را در شورای عالی قضایی برگزار کردند. سیاستمداران عراقی هشدار داده‌اند که این بحران در حال تشدید می تواند یک جنگ داخلی بین شیعیان را آغاز کند. اگرچه آشفتگی سیاسی کنونی شدیدتر از گذشته است، بعید است که منجر به ناآرامی جدی شود. الصدر یک رهبر پوپولیست است و مخالفت او با ایران و متحدان عراقی آن، بخشی از ترفندی برای کسب مشروعیت مردمی است، اما او از خطوط قرمز ایران عبور نخواهد کرد. چارچوب توصیه‌شده در قانون اساسی عراق برای تشکیل دولت، چیزی شبیه به ساختار سیاسی لبنان است که در آن همه فرقه‌ها باید سهمی در دولت داشته باشند. اما صدر سیستم سهمیه‌بندی فرقه‌ای به سبک لبنانی را رد می‌کند. او از این سیستم انتقاد کرده و می‌گوید این سیستم به نمایندگان احزاب سیاسی فاقد مشروعیت مردمی اجازه می‌دهد تا از تشکیل دولت جدید جلوگیری کنند. اشاره صدر به احزاب مورد حمایت ایران است. حامیان او حتی نام و آدرس رهبران احزاب مورد حمایت ایران را منتشر و اشاره کردند که آنها به زودی هدف قرار خواهند گرفت. رقبای سیاسی صدر معتقدند که او این بار خیلی زیاده‌روی کرده است. در مقابل صدر هفته گذشته، هشداری مطرح کرد و گفت که صبر کردن دیگر فایده ندارد. مقتدی صدر، چهره‌ای پیچیده است. او یک بار از اعتراضات مردمی حمایت می‌کند، یک بار در مقابل‌شان می‌ایستد. وارد ائتلاف‌ها و اتحادهای متناقض می‌شود، اما با این حال هرگز محبوبیت خود را در میان شیعیان فقیر عراق از دست نداده است. او خود را صدای شیعیان محروم عراق، علیه فساد نخبگان حاکم معرفی می‌کند، اما نمایندگان منتسب به او، خودشان ثروت شخصی زیادی اندوخته‌اند. او از یک‌سو، خواستار خلع سلاح شبه‌نظامیان عراق است، اما از سوی دیگر، بزرگترین و مهم‌ترین جناح‌های مسلح شیعه، به نام سرایا السلام را اداره می‌کند. صدر در طول دوران سیاسی خود بارها اتحادهایش را تغییر داده است. در سال 2003، او ارتش مهدی را تأسیس کرد که بین سال‌های 2006 تا 2008 با ایران همکاری می‌‌کرد. او همچنین جوخه‌های مرگی را ایجاد کرد که افسران سنی در نیروهای مسلح عراق، به ویژه خلبانان نیروی هوایی را ترور کردند. در سال 2006، صدر به رقیب فعلی‌اش، نوری مالکی کمک کرد تا نخست‌وزیر شود. در سال 2008 با نوری‌مالکی به اختلاف خورد و اسحله را زمین گذاشت و عازم ایران شد. با این حال، صدر به مالکی کمک کرد تا برای دومین بار نخست‌وزیر شود. اما در سال 2014 به صفوف آیت‌الله‌العظمی علی سیستانی پیوست تا از پیروزی مجدد مالکی جلوگیری کند. پس از سال‌ها پیروی از خط مشی سخت‌گیرانه شیعی و همکاری با ایران، حالا صدر تصمیم گرفته چهره‌ای مستقل از خود به نمایش بگذارد و سعی می‌کند تا نقش سیاسی نمایندگان محلی را زیر سوال ببرد. او با ورود به ائتلاف‌های مختلف داخلی و منطقه‌ای، از شیعه‌گری به ناسیونالیسم عربی عراقی تغییر جهت داده است. در سال 2018، صدر ائتلاف سائرون را برای ترویج اصلاحات سیاسی گسترده تشکیل داد. این یک ائتلاف بین فرقه‌ای و ناسیونالیستی متشکل از شیعیان، سنی‌ها، کردها و شش حزب سیاسی از جمله حزب کمونیست عراق بود. پس از ترور سردار سلیمانی در عراق، صدر انتظار داشت که ایران از او حمایت کند تا قدرتی در عراق به‌دست آورد، اما به نظر می‌رسد که ایران به خلقیات و روحیات صدر اعتماد کامل ندارد و صدر حالا این واقعیت را دریافته است. البته ایران انتقاد صدر را تحمل می‌کند چراکه او را تهدیدی برای نفوذ خود در عراق نمی‌بیند. اقدام مقتدی صدر در خروج قطعی از عرصه سیاست- البته اگر تغییر موضع ندهد- واکنشی بود به بیانیه آیت‌الله حائری. مقتدی صدر می‌داند که افکار عمومی عراق، که بسیار به مرجعیت احترام می‌گذارند، بعد از بیانیه آیت‌الله حائری، هر کنش سیاسی مقتدی صدر را در چارچوب محتوای بیانیه آیت‌الله حائری تجزیه و تحلیل می‌کند. بنابراین مقتدی صدر آنقدر باهوش است که تصمیم بگیرد سیاست را کنار بگذارد و کارویژه خود را از بیرون عرصه سیاسی عراق به پیش ببرد. این اقدام مقتدی صدر از یک سو می‌تواند آثار بیانیه آیت‌الله حائری را خنثی و از سوی دیگر دست مقتدی صدر را به عنوان چهره‌ تاثیرگذاری که خارج از گود سیاست است، بازتر ‌کند. به نظر می‌رسد که صدر به این نتیجه رسیده است که ماندن در عرصه‌ سیاسی آشوب‌زده‌ی عراق لزوما قدرتی برایش ایجاد نمی‌کند و برای اعمال قدرت لزومی ندارد که در این عرصه بماند و چه‌بسا خروج از این عرصه، قدرت غیرمستقیم بیشتری به او می‌بخشد.

آخرین تحولات

حامیان مقتدی صدر بعد از صدور بیانیه خروج از سیاستِ او، به خیابان‌ها ریختند. شماری از معترضان وارد ساختمان کاخ ریاست‌جمهوری شده‌اند و برخی درگیری‌های پراکنده در منطقه الخضرا گزارش شد. معترضان حامی جریان صدر دیروز ساختمان استانداری ذی‌قار و تمامی ادارات دولتی در میسان را بستند. حامیان جریان صدر هزاران شکایت و دادخواست را به دادگاه فدرال برای انحلال پارلمان ارائه کرده‌اند و منتظر صدور حکم هستند. فرماندهی عملیات مشترک ارتش عراق اعلام کرد که در همه استان‌ها و مناطق این کشور از ساعت ۱۹ عصر روز گذشته تا اطلاع ثانوی، قانون منع تردد برقرار می‌شود. کاربران فضای مجازی عراقی با انتشار تصاویری از بصره خبر دادند که طرفداران صدر و برخی از عوامل تیپ «سرایا السلام»، وابسته به جریان صدر برخی از خیابان‌های اصلی شهر را بسته‌اند.