احیای برجام و گره کار

هشدار تازه گروسی فراتر از هشدارهای پیشین او نیست

رافائل گروسی، دبیرکل آژانس بین‌‌المللی انرژی اتمی بار دیگر، نسبت به پیشرفت برنامه هسته‌‌ای جمهوری اسلامی در غیاب بازرسی و نظارت آژانس هشدار داده است. به‌گفته گروسی، اگر توافقی حاصل نشود، مسئله هسته‌‌ای ایران، وارد مرحله‌‌ای بسیار نامشخص خواهد شد. از زمانی‌که جمهوری اسلامی تعدادی از دوربین‌‌های نظارتی آژانس را در تاسیسات هسته‌‌ای خود خاموش کرده است، این چندمین بار است که رافائل گروسی درباره اشراف نداشتن آژانس به برنامه هسته‌‌ای ایران هشدار می‌‌دهد. هشدار تازه گروسی، فراتر از هشدارهای پیشین او نیست و نسبت به قبل، لحن تندتری هم در پیش نگرفته است. گروسی در کنار رهبران کشورهای غربی، بارها تاکید کرده است با گذشت زمان و پیشرفت در برنامه هسته‌‌ای ایران، احیای برجام، موضوعیت خود را از دست داده و عملاً به توافقی بی‌‌فایده تبدیل می‌‌شود. ظاهراً اسرائیل و برخی کشورهای عربی انتظار داشتند جو بایدن، رئیس‌‌جمهور آمریکا در جریانِ سفرش به خاورمیانه، ضرب‌‌الاجلی برای پذیرش برجام از طرف ایران تعیین کند تا بر اثر آن، فشارها بر تهران برای دستیابی به توافق افزایش یابد. بایدن اما حرفی از ضرب‌‌الاجل به‌میان نیاورد و فقط گفت که آمریکا تا ابد منتظر ایران برای احیای برجام نمی‌‌ماند. این سخن درواقع، بسیار ملایم‌تر از سخنان دیگر مقام‌‌های غربی درباره موعد انقضای احیای برجام بود. بسیاری از مقام‌‌های آمریکایی و اروپایی از پاییز گذشته تاکنون، بارها «مسئله زمان» را امری حیاتی برای احیای برجام دانسته‌‌اند و از چند هفته گذشته، در این‌باره سخن به‌میان آورده‌‌اند. با این حال هفته‌‌ها و ماه‌‌ها پشت‌سر هم سپری شده و اتفاق خاصی در راستای امضای توافق و یا اعلام شکست نهایی مذاکرات نیفتاده است. اکنون رهبران کشورهای غربی از آخر ماه سپتامبر، به‌عنوان آخرین مهلت احیای برجام سخن می‌‌گویند؛ اما قاطعیتی که معنای ضرب‌‌الاجل در این مورد داشته باشد، در کلام آنها یافت نمی‌‌شود. به‌رغم بدبینی‌‌هایی که بعضاً از زبان سران غرب درباره نیت واقعی جمهوری اسلامی از ادامه مذاکرات مطرح می‌‌شود، در مجموع نه هنوز کشورهای غربی طرفِ برجام، امید خود را به احیای آن از دست داده‌‌اند و نه جمهوری اسلامی به‌طور رسمی علامتی در جهت انصراف از امضای توافق از خود نشان داده است. در حقیقت، آنچه به‌رغم فراز‌و‌نشیب مذاکرات، امید به احیای برجام را همچنان حفظ کرده است، فقدان جایگزین مناسب برای آن نزد تمام طرف‌‌های درگیر است. مقام‌‌های جمهوری اسلامی با وجود نارضایتی از مفاد برجام، هنوز آن را ابزار مناسبی برای عبور از بحران کنونی می‌‌دانند و به‌خصوص واقفند که اعلام شکست رسمی مذاکرات، علاوه بر اثرات فوق‌‌العاده مخربش بر اقتصاد شکننده کشور، سبب افزایش تشنجی بی‌‌سابقه با آمریکا و متحدان جهانی و منطقه‌‌ای آن می‌‌شود و احتمال رویارویی نظامی را هم به‌شدت بالا می‌‌برد. طرف‌‌های مقابل نیز به‌نوبه‌خود، ضمن آنکه رویارویی نظامی را گزینه‌‌ای پرهزینه برای منطقه و حتی جهان می‌‌دانند، اما استفاده از نیروی نظامی را امری تضمین‌شده برای نابودی امکانات هسته‌‌ای جمهوری اسلامی تلقی نمی‌‌کنند. در حقیقت، تکیه بر محدودیت‌‌های طرف مقابل از سوی هر یک از بازیگرانِ این ماجرا، مواضع آنها را در مذاکرات سخت‌‌تر کرده است. با‌این‌حال، موضوعی که همچنان مورد اختلاف دو طرف است، برای هیچ‌کدام از آنها کم‌اهمیت نیست. ظاهراً لغو تحریم نفتی و بانکی و کشتیرانی ایران در مقابل بازگشت برنامه هسته‌‌ای آن به شرایط اجرای برجام، مورد توافق قرار گرفته است، اما گویا آمریکا با افزودن تبصره‌‌ای به توافق‌نامه اصرار دارد که اگر آن دسته از نهادها و افرادی که از شمول تحریم‌‌ها خارج می‌‌شوند، در حوزه‌‌های دیگرِ مورد حساسیت واشینگتن، مانند فعالیت‌‌های منطقه‌‌ای و موشکی فعال شوند، دوباره مورد تحریم قرار خواهند گرفت. این نکته ظاهراً مقام‌‌های ایرانی را سخت نگران کرده است. به‌تصور آنها، آمریکا درصدد است امتیازاتی را که در توافق‌نامه به آنها داده، با یک تبصره، عملاً خنثی کند. طرف آمریکایی اما تبصره موردنظر خود را ابزاری برای بازداشتنِ نهادها و افراد رفع‌تحریم‌شده از ورود به فعالیت‌‌های مورد نگرانی خود می‌‌داند. در حقیقت، بحث خارج شدن یا نشدن سپاه پاسداران از دایره تحریم‌‌ها به‌همین موضوع مربوط می‌‌شود. طرف آمریکایی معتقد است جمهوری اسلامی خواهان رفع تحریم نهادهای مربوط به سپاه، بدون تضمین هرگونه تغییری در عملکرد آنهاست و از همین‌رو می‌‌کوشد بین لغو تحریم نهادهای سپاه و رفتار آینده آنها پیوندی برقرار کند. در مقابل، جمهوری اسلامی موضوع سپاه و لغو تحریم این نهاد را خارج از دستورکار مذاکرات می‌‌داند و به‌خصوص از ایجاد پیوند بین نهادهای رفع‌تحریم‌شده و فعالیت‌‌های آتی آنها پرهیز می‌‌کند. آیا برای رفع این مانع، راه‌حلی وجود دارد؟ فرانسوی‌‌ها گویا دست به کار شده‌‌اند تا روزنه‌ای در این دیوار بگشایند. کار سخت و پردردسری است، اما ناممکن هم به‌نظر نمی‌‌رسد. حال آیا تا آخر تابستان توافق به امضا می‌‌رسد؟ یا نمی‌‌رسد و در عوض شکست قطعی مذاکرات اعلام می‌‌شود؟ یا اینکه بعد از آن تاریخ هم مذاکرات به همین صورت فعلی آن ادامه می‌‌یابد و گروسی و سران غرب از مهلت چند هفته و چند ماهه تازه‌‌ای برای دستیابی به توافق سخن به میان خواهند آورد؟ هریک از این سه مورد محتمل است.