قدرت‌های جهان در پی برجام دوم
بار دیگر پرونده هسته‌ای ایران مورد توجه قرار گرفته است. این بار رهبران کشورهای گروه هفت در بیانیه‌ای با مطرح کردن مواضع خود درباره برنامه هسته‌ای ایران و ابراز
بار دیگر پرونده هسته‌ای ایران مورد توجه قرار گرفته است. این بار رهبران کشورهای گروه هفت در بیانیه‌ای با مطرح کردن مواضع خود درباره برنامه هسته‌ای ایران و ابراز نگرانی نسبت به تشدید فعالیت‌های ایران، راهکاری مشابه برجام را برای حل دیپلماتیک مسئله هسته‌ای ایران «مفید» اعلام کردند. این در حالی است که هفته گذشته برخی از نمایندگان مجلس از احیای برجام سخن گفتند و گفته می‌شود که عمان به عنوان میانجی میان ایران با آمریکا و غرب درصدد حل پرونده هسته‌ای است. در این میان دیدار روز گذشته مقام رهبری با وزیر و مدیران ارشد وزارت امور خارجه، سفرا و رؤسای نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور شاید به این گمانه‌زنی‌ها دامن زده باشد که قدرت‌های بزرگ به‌دنبال برجام دیگری هستند.
هنوز شیرینی برجام 2015 و روزهای طلایی حاصل از توافق در یاد و خاطره ایرانی‌ها زنده است؛ روزهایی که امیددهنده روزهای طلایی در آینده ایران بود. حاصل این توافق به‌خوبی در سفره‌های مردم دیده شد و بعد از دو دهه شاهد تورم تک‌رقمی بودیم. اما جناح‌بندی‌های سیاسی مقابل این پیروزی ایستاد و حلقه انفصال آن نیز لج‌بازی‌های دونالدترامپ بود که خواهان بهره‌گیری اقتصادی از موقعیت ایجادشده بود اما بخشی از جریان‌های مخالف مانع از آن شدند. خروجی کار نیز اعمال تحریم‌های متعدد از سوی آمریکا علیه ایران بود که آثار آن به‌خوبی در اقتصاد ایران قابل لمس و مشاهده است. چنان‌که حسن روحانی اخیرا اعلام کرد فشارهای مشابهی مانع از احیای برجام در اسفندماه 1399 شد. بار دوم در روزهای آخر دولت روحانی بود که مانع از آن شدند تا احیای برجام میسر شود. شاید تصمیم‌گیران نهایی می‌خواستند افتخار آن را نصیب خود کنند اما نه‌تنها این افتخار نصیب آنها نشد بلکه فرصت‌ها یکی پس از دیگری برای ایران از دست رفت. امروز ایران با بحران جدی اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کند، به نظر می‌رسد سران نظام به‌دنبال احیای روابط خارجی خود هستند. دیگر عربستان، کشور دوست و همراه است و تلاش‌ها برای ایجاد روابط سیاسی و دیپلماسی با تمام کشورهای عرب حتی مصر در دستور کار است. باید خوشحال بود از این رویه و امیدوار که این اقدامات به بهبود شرایط زندگی مردم بینجامد و شاید نخبگان از رفتن سرباز زنند و برای آبادانی ایران تلاش کنند.
در این شرایط اخبار متعددی برای ایجاد توافق شنیده می‌شود. به‌طوری‌که روز گذشته رهبران کشورهای گروه هفت در بیانیه‌ای به موقعیت هسته‌ای ایران اشاره کرده‌اند و خواهان یک راه‌حل دیپلماتیک مشابه برجام شده‌اند. این یعنی احتمال نگارش نسخه جدید برجام با هر عنوانی وجود دارد. در بخشی از این بیانیه مفصل درباره ایران آمده است: «ما همچنان عمیقاً نگران تشدید بی‌وقفه برنامه هسته‌ای ایران هستیم که هیچ توجیه معتبر غیرنظامی ندارد و آن را به شکل خطرناکی به فعالیت‌هایی در واقع مربوط به تسلیحات نزدیک می‌کند. تکرار می‌کنیم و مصممیم که ایران هرگز نباید سلاح هسته‌ای بسازد و از همه کشورها می‌خواهیم از اجرای قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد [قطعنامه تصویب‌شده همزمان با امضای برجام] حمایت کنند. خطاب به ایران تأکید می‌کنیم که تشدید فعالیت‌های هسته‌ای را متوقف کند. از ایران می‌خواهیم الزامات قانونی و تعهدات سیاسی خود را درباره منع گسترش تسلیحات هسته‌ای، بدون تأخیر بیشتر، برآورده کند. راه‌حلی دیپلماتیک، همچنان بهترین راه برای رفع دغدغه‌های بین‌المللی نسبت به برنامه هسته‌ای ایران است. در این زمینه، برنامه جامع اقدام مشترک همچنان منبع ارجاعی مفید ارائه می‌کند. از ایران می‌خواهیم به الزامات پادمانی و تعهدات اعلامی‌اش با اقدامات سریع و ملموس پایبند باشد. احکام کلیدی و تلاش‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، درباره ایران را می‌ستاییم و تماما از آنها حمایت می‌کنیم.»
بیانیه مذکور همان اندازه که تند و نگران‌کننده است، اما می‌تواند امیدوار‌کننده نیز باشد. با توجه به اهمیت این مسئله نظر دو کارشناس بین‌المللی درباره این موضوع را جویا شدیم.
متن سوم برجام در دست تهیه
سیدجلال ساداتیان، سفیر سابق ایران در انگلستان با بیان اینکه ایران به تکنیک هسته‌ای دست یافته و هیچ کشوری نمی‌تواند مانع توسعه دانش هسته‌ای شود، به هم‌میهن گفت: «متاسفانه لابی‌های اسرائیل و فشارهایی که به کشورها در سطح بین‌المللی وارد می‌کند، برای ایران ایجاد مشکل شده است. اسرائیل به‌خصوص در دوره قبل نخست‌وزیری نتانیاهو، تمام تلاش خود را کرد تا ایران و آمریکا وارد جنگ شوند، اما موفق نشد. آمریکا نه در زمان اوباما، نه در زمان ترامپ و حتی در حال حاضر قصد حمله نظامی به ایران را ندارد و نمی‌خواهد در منطقه درگیری نظامی به‌وجود آید به‌خصوص در شرایط کنونی که اوکراین و روسیه در جنگ هستند. شاید قبل از برجام 2015 با وجود قطعنامه‌های شورای امنیت، این امکان وجود داشت که بر اساس ماده 42 به ایران فشارهای نظامی و بین‌المللی وارد شود، اما فعلا ملغی شده است. همچنین امروز ایران به دلیل داشتن توان نظامی و موشکی و پهپادی و همچنین موقعیت ژئوپلیتیک، احتمال هرگونه جنگ منتفی است بنابراین اسرائیل به‌دنبال آن است که از طریق دیگر به ایران فشار وارد کند.»
او با بیان اینکه فشار علیه ایران از طریق افکار عمومی در دنیا و مکانیزم ماشه با هدف تشدید مشکلات اقتصادی ادامه دارد، تاکید کرد: «ممنوعیت استفاده صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای برای ایران با هیچ بیانیه‌ای دیگر امکان‌پذیر نیست. در شرایط کنونی صدور بیانیه‌های متعدد برای اینکه اعلام شود ایران نباید به برنامه هسته‌ای دسترسی داشته باشد، بیشتر جنبه روانی برای ساکت کردن اسرائیل دارد. این بیانیه در شرایطی صادر شده است که کشور عمان حامل پیام غربی‌ها و آمریکا برای ایران است.»
این کارشناس با اشاره به اینکه برجام 2015 قطعا باید تغییر کند، اعلام کرد: «در اواخر دولت روحانی توافقاتی برای احیای برجام 2015 با روی کار آمدن دولت بایدن انجام شد، اما این اجازه به دولت قبلی داده نشد تا برجام احیا شود و اعلام شد که دولت جدید این کار را خواهد کرد. حال در دو سال گذشته که دولت سیزدهم روی کار آمده است، توافقی انجام نشده است. با این حال به دلیل غیرمستقیم بودن مذاکرات در این دولت هنوز خروجی‌ای حاصل نشده است. البته متنی توسط بورل آماده شده بود که ایران آن را امضا نکرد. یعنی احیای برجام در حال شکل گرفتن بود که امضا نشد.» او ادامه داد: «کشور عمان حامل پیام‌هایی از سوی غرب و آمریکا است که نشان‌دهنده توافق جدید است، اما سوال این است که توافق چگونه خواهد بود و آیا موارد اختلافی میان طرفین حل خواهد شد؟ آیا سپاه از لیست گروه‌های تروریستی خارج خواهد شد و آیا نظارت‌های پادمانی و فراپادمانی مختومه خواهد شد؟ پاسخ به این پرسش‌ها می‌تواند آینده برجام جدید را برای ایران رقم بزند.» ساداتیان همچنین معتقد است که متنی که سال گذشته توسط جوزف بورل تهیه شده بود، دیگر مورد تایید طرفین نخواهد بود، از این رو متن سومی باید در حال تهیه باشد که ایران و غرب و آمریکا رضایت‌شان را نسبت به آن اعلام کنند. نکته مهم توسعه روابط بین‌المللی ایران با عربستان و مصر و سایر کشورهای عربی است که نشان‌دهنده این است که ایران به سمت امنیت منطقه‌ای در حال حرکت است که آمریکا با این امنیت منطقه‌ای همراه است.» او با اشاره به اینکه همه چیز در حال گمانه‌زنی است و نمی‌توان به راحتی درباره این موضوع نظر دقیق داد، تاکید کرد: «دیدار روز گذشته مقام رهبری با مسئولان وزارت خارجه نیز مؤید این است که سیاست خارجی ایران به سمت شرایط جدید در حال حرکت است.»
احتمال توافق هسته‌ای بر پایه برجام
قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین وزارت امور خارجه و کارشناس مسائل بین الملل با بیان اینکه بیانیه گروه هفت، بیانیه تند و مفصلی است که درباره همه مسائل روز اظهارنظر کرده، به هم‌میهن گفت: «در این بیانیه صراحتا اعلام شده است که ایران اجازه ندارد به برنامه هسته‌ای دست پیدا کند و بهترین راهکار برای برنامه هسته‌ای ایران، دیپلماسی عنوان شده که برجام یک نمونه مثبت یادشده است. یعنی در این بیانیه اعلام نشده که کشورها به برجام بازگردند. حتی به دو قطعنامه اشاره شده است که یکی از آنها قطعنامه 2231 که مربوط به تحریم‌ها است و نقض تحریم‌های تسلیحاتی و به همکاری تسلیحاتی ایران و روسیه اشاره دارد.» او ادامه داد: «برنامه هسته‌ای سه سطح دارد، نخست سطح علمی است که بیش از 100 کشور در دنیا آن را دارند. دوم برنامه انرژی هسته‌ای است که از زمان تشکیل سازمان انرژی هسته‌ای در سال 1343 در گزارش تهیه‌شده به شاه ایران اعلام شد که این برنامه توجیه اقتصادی ندارد و بعدها نیز کارشناسان بر این موضع تاکید کردند که فاقد توجیه اقتصادی است و به دلیل هزینه‌بر بودن مانع توسعه اقتصادی کشور می‌شود. همچنین ایران عضو NPT است و تعهد داده است که از این انرژی استفاده صلح‌آمیز داشته باشد و تاکنون نیز آژانس بین‌المللی هسته‌ای اعلام نکرده است که ایران آن را نقض کرده و فقط احتمال داده است. در حال حاضر بیش از 30 کشور در دنیا دارای انرژی هسته‌ای هستند و تنها ایران و کره‌شمالی برای داشتن آن تحریم شده‌اند. نکته مهم دیگر اینکه در مقدمه برجام 2015 ایران اعلام کرده است که تحت هیچ شرایطی به سمت تولید سلاح هسته‌ای نخواهد رفت. سطح سوم نیز بحث نظامی است.» این کارشناس درباره میانجی‌گری عمان و احتمال توافق برجام دوم تاکید کرد: «برجام برنامه هشت‌ساله است و در خردادماه امسال تمام می‌شود و اگر خواسته شود یک توافق هسته‌ای جدید صورت گیرد می‌تواند پایه آن برجام باشد اما زمانبندی و تعهدات آن تغییر خواهد کرد. امکان توافق هسته‌ای جدید وجود دارد و کم‌هزینه‌ترین است. اگر توافق صورت نگیرد، تحریم‌ها گسترش می‌یابد و این احتمال وجود دارد که با توجه به بند 42 امکان اقدامات نظامی به کشورهای غربی علیه ایران صادر شود.»
