حکمرانی شبکه‌ای راهبردی برای گذار از جامعه بسته
رضا سمیع‌زاده دانشیار گروه مهندسی صنایع، دانشگاه الزهرا آغاز قرن بیست‌ویکم را می‌توان شروع نوع جدیدی از جامعه دانست. زمانی که ابزارهای ارتباطی به جریان اصلی ت
رضا سمیع‌زاده
دانشیار گروه مهندسی صنایع، دانشگاه الزهرا
آغاز قرن بیست‌ویکم را می‌توان شروع نوع جدیدی از جامعه دانست. زمانی که ابزارهای ارتباطی به جریان اصلی تبدیل شده و در دسترس اکثر مردم بدون توجه به محل زندگی، دین، موقعیت اجتماعی، اعتقادات سیاسی یا ارزش‌های فرهنگی‌شان قرار گرفتند. امروزه ابزارهای ارتباط جمعی که به لطف پیشرفت‌های تکنولوژیکی بر مردم «قدرت» یافته‌اند، به سرعت جایگزین رسانه‌های خبری سنتی شده‌اند و اعضای جامعه به‌طور فزاینده‌ای برای انجام فعالیت‌های روزانه خود به «فضاهای اینترنت» متکی هستند.
از سوی دیگر وقوع انقلاب‌های صنعتی و اطلاعاتی به‌عنوان کاتالیزوری برای استفاده تجاری از هوش مصنوعی، فناوری‌های هوشمند، فناوری‌های سایبری، مهندسی ژنتیک و غیره عمل کرده است. موارد فوق‌الذکر به تدریج در حال شکل‌گیری سطح جدیدی از جهانی‌شدن ارزش‌های اجتماعی، هنجارهای معنوی و اخلاقی، مدیریت شرکتی و مدیریت دولتی و در واقع شکل‌گیری یک «جامعه اطلاعاتی مدرن» است. ویژگی خاص این جامعه، نقش اطلاعات به‌عنوان یک منبع استراتژیک است.
در یک «جامعه اطلاعاتی» نژاد و تبار، سطح اجتماعی، جنسیت یا رنگ پوست اهمیت تعیین‌کننده‌ای ندارد. در عوض، وضعیت و برتری شخصی توسط توانایی فرد در درک و پردازش اطلاعات و سطح هوش اجتماعی تعیین می‌شود. در چنین جامعه‌ای حجیم و عظیم اطلاعات تولیدشده در دسترس همه کاربران صرف‌نظر از موقعیت مکانی آنها قرار گرفته است و تنها معیاری که می‌تواند مانعی برای درک اطلاعات باشد، زبان ارتباط است. با این حال، این مشکل نیز با جهانی کردن زبان حل می‌شود. علاوه بر این، تعداد زیادی برنامه وجود دارد که قادر به ترجمه انبوه اطلاعات در زمان کوتاه هستند.
در ایران نیز تغییراتی اساسی در تمام بخش‌های جامعه از جمله روابط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، قدرت، ارتباطات قدرت با جامعه و غیره در حال رخ دادن است. در واقع جامعه به سمت مرحله جدیدی از «توسعه» حرکت می‌کند. نحوه تغییر جامعه و روابط و ارتباطات بین نهادهای مختلف اجتماعی در آینده اهمیت ویژه‌ای دارد.
تغییر نهایی به جامعه اطلاعاتی اجتناب‌ناپذیر است.
اینترنت یک محیط اطلاعاتی و فناوری جدید ایجاد کرده که در آن کثرت‌گرایی به لطف شبکه‌سازی رشد می‌کند. مهم این است که به یاد داشته باشیم که جامعه همیشه آینده خود را ساخته و این موضوع تا ابد ادامه دارد. یادآوری این نکته از آن رو مهم است که هنگام ساخت یک واقعیت اجتماعی جدید، باید تجربیات تمدن‌های گذشته را در نظر گرفته و آنها را به روندهای مدرن در توسعه جامعه و نهادهای اجتماعی تعمیم دهیم. این روندها می‌توانند به ما نشان دهند که چگونه جامعه و دولت از طریق ارتباطات مدرن با یکدیگر ارتباط دارند.
با توجه به اینکه امروزه سكان هدایت در دستان شبكه‌های اینترنتی است، مفهوم حکمرانی شبکه‌ای در فضای کنونی می‌تواند جای خود را در جامعه باز کند. حکمرانی شبکه‌ای بر دو اساس استوار است:
ارائه راه‌حل‌های توسعه کوچک اجتماعی مبتنی بر امکانات دیجیتال از طرف افراد و کانون‌های اجتماعی
پافشاری بی‌نهایت بر راهکارهای کوچک با امکان اثر اجتماعی گسترده
یکی از مباحث بسیار مهم در حکمرانی شبکه‌ای؛ «دموکراسی مشورتی» است. در دموکراسی مشورتی، مردم به توانایی یکدیگر برای مشورت احترام می‌گذارند که به‌عنوان «تبادل عمومی قضاوت‌های معقول» تعریف می‌شود. مشروعیت نتایج صرفاً براساس خواست اکثریت نیست، بلکه براساس نتایج افکار مستدل جمعی کسانی که علاقه‌مند به حل مشکل هستند، می‌باشد. سیاست مدرن ترکیبی از «معامله» و «سازش» و همچنین منافع متضاد و فرآیندی کلی برای اجرای سیاست دولتی است که استدلال‌ها یا مشورت‌های عمومی را در نظر می‌گیرد. مدل مشورتی می‌گوید که «مشروعیت بخشیدن به قدرت و توافق در جامعه عمدتاً از طریق رویه‌های ارتباطی حاصل می‌شود» مانند گفتمان عقلانی، گفت‌وگوها، بحث‌های مستدل، انتقاد سازنده، مصالحه، بررسی‌های جامعه‌شناختی و همه‌پرسی. شرکت‌کنندگان در بحث باید بتوانند دنیا را از دید دیگران ببینند و اگر در مسیر مصالحه‌ای قرار گیرند که می‌توان از طریق انتخاب آزاد و نه اجبار و استدلال‌های خوب به آن دست یافت، از ترجیحات خود چشم‌پوشی کنند.
رویکرد فوق ترکیب مدیریت و سیاست مشورتی را در فضای اطلاعات مجازی امکان‌پذیر می‌سازد. از سوی دیگر فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات، «دموکراسی الکترونیکی» را ممکن می‌سازد. «دموکراسی الکترونیکی» شکلی از روابط اجتماعی است که در آن شهروندان و نهادهای جامعه مدنی در تشکیل دولت، اداره دولتی و غیره مشارکت دارند. بنابراین، یک دموکراسی الکترونیکی مؤثر به هر شهروند این فرصت را می‌دهد تا در سیاست‌گذاری دولتی و اجرای آن مشارکت کند. همچنین به دولت و جامعه این امکان را می‌دهد که با استفاده از فناوری اطلاعات در یک گفتوگوی دوطرفه با یکدیگر صحبت کنند. فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی مدرن دسترسی افراد به پایگاه‌های داده مختلف را ممکن ساخته‌اند. این بدان معنی است که مردم می‌توانند به اطلاعات زیادی دسترسی آزاد داشته و تجربیات خود را با جهان به صورت آنلاین به اشتراک بگذارند.
در این شرایط، سیستم مدیریت مدرن امکان استفاده از ابزارها و سازوکارهای وسیعی را برای گفتوگوی منطقی با جامعه و ایجاد دموکراسی مشورتی ممکن می‌سازد. در عین حال، مردم به اطلاعات زیادی دسترسی دارند و می‌توانند مستقیماً با دولت صحبت کنند، که به آنها کمک می‌کند تصمیمات منصفانه و متعادل بگیرند.
این موضوع می‌تواند جوهره دموکراسی سنتی را تغییر دهد. زیرا «دموکراسی اینترنتی» به واسطه بین رأی‌دهنده و دولت نیاز ندارد و تقدس‌زدایی از سیاست صورت خواهد گرفت.
در پایان می‌توان حکمرانی شبکه‌ای را به‌عنوان راهی برای حیات در سیستم‌هایی مطرح کرد که به بن‌بست امکان توسعه از بالا رسیده‌اند.
