انتخابات تهران تناسبی می‌شود؟
بررسی مصوبه دیروز مجلس یازدهمی‌ها
بررسی مصوبه دیروز مجلس یازدهمی‌ها
پریسا هاشمی و شادی مکی
گزارشگران گروه خبر
اصلاح قانون انتخابات مجلس از دغدغه‌های همه طیف‌های سیاسی به‌ویژه نمایندگان مجلس، در سال‌های گذشته بوده که با وجود کش‌وقوس‌های فراوان تاکنون نتیجه‌ای نداشته است. هرچند درباره انگیزه‌های نمایندگان مجلس برای اصلاح قانون انتخابات که همیشه در سال پایانی مطرح و پیگیری می‌شود، تردیدهایی وجود داشته و دارد، اما بزرگان دو جناح اصلاح‌طلب و اصولگرا در این باره همواره دغدغه داشته‌اند؛ از جمله محمدرضا باهنر و سعید حجاریان پس از انتخابات‌های دوره دهم و همچنین یازدهم بر ضرورت اصلاح قانون انتخابات و لحاظ کردن انتخابات تناسبی به‌عنوان معیار اصلی تاکید کرده‌اند.
شیوه کنونی انتخابات به‌زعم بزرگان جناح‌های سیاسی منجر به تشکیل مجالس ضعیف و حذف چهره‌های باتجربه از عرصه مجلس شده و در هر دوره با برتری کامل یک جناح امکان بهره‌گیری از تجربیات افراد باتجربه جناح دیگر را از بین برده و در نهایت به تضعیف جایگاه مجلس منجر شده است. نمایندگان مجلس که عموماً با نیت تسهیل جایگاه خود در انتخابات پیشرو دست به ایجاد تغییرات در قانون پیشنهادی خود می‌زنند، اما تاکنون و در دوره‌های پیشین همواره با مخالفت شورای نگهبان مواجه شده است. این بار اگر اصلاحات پیشنهادی منجر به تناسبی شدن انتخابات در پایتخت شود، گامی به سوی هدفی خواهد بود که بزرگان و دلسوزان دو جناح اصولگرا و اصلاح‌طلب در دوره‌های پیشین مطرح کرده‌اند. از سوی دیگر نکته اصلی درباره شیوه برگزاری انتخابات میزان آزادی آن و امکان شهروندان برای برگزیدن نمایندگان خود از میان جناح‌ها و تفکرات مختلف است که ضرورتی مقدم بر اصلاح قانون انتخابات است.
نمایندگان در نشست علنی روز گذشته مجلس و در جریان رسیدگی به گزارش کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها در مورد طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس با الحاق یک ماده به این طرح در مورد برگزاری انتخابات تناسبی در تهران با 161 رأی موافق، 71 رأی مخالف و 3 رأی ممتنع از مجموع 249 نماینده حاضر در جلسه موافقت کردند. براساس ماده الحاقی مذکور در حوزه انتخابیه تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس که دارای 30 کرسی نمایندگی در مجلس هستند، هر داوطلب تعیین صلاحیت‌شده می‌تواند به‌صورت منفرد یا به‌عنوان عضوی از صرفاً یک فهرست نامزد شرکت در انتخابات شود. دستورالعمل نحوه شکل‌گیری، زمان‌بندی آغاز فعالیت، انحلال و جابه‌جایی کاندیداها بین فهرست‌ها و انصراف آنها از فهرست در هر دوره از انتخابات حداقل یک ماه قبل از زمان آزادی تبلیغات توسط هیئت اجرایی مرکزی انتخابات تهیه و به روز شده و پس از تأیید هیئت مرکزی نظارت بر انتخابات، توسط وزیر کشور ابلاغ می‌شود. در صورت عضویت هر کاندیدا در بیش از یک فهرست آرای ایشان در تعیین سهم فهرست‌های دارای عضویت محاسبه نمی‌شود و آرایی که یک‌جا به فهرست‌های ایشان داده شده، به آرای این کاندیدا اضافه نمی‌شود و با او شبیه به یک کاندیدای منفرد برخورد می‌شود.
تناسبی شدن انتخابات نیازمند تشکیل احزاب
منظور از تناسبی شدن آن است که مطابق این ماده بنا بود در شهرهایی که بیش از 4 کرسی نمایندگی دارند، آرای داوطلبان منفرد و منتخبان فهرستی، به نسبت تعداد آراء، از کرسی‌های نمایندگی سهم داشته باشند. تعداد منتخبان هر فهرست نیز براساس نسبت آراء صحیح مأخوذه آن فهرست به کل آراء صحیح مأخوذه همه فهرست‌ها ضربدر تعداد کرسی‌های اختصاص داده‌شده به فهرست‌ها، می‌باشد. چندان دور از واقعیت نیست اگر بگوییم موضوع تناسبی شدن انتخابات از رویکردی آغاز شد که نظام فعلی انتخابات را ناعادلانه تلقی می‌کرد. بنابراین، این موضوع نه جدید است و نه کارویژه‌ای از نمایندگان مجلس یازدهم. کما اینکه بسیاری از نمایندگان مجلس در ادوار گوناگون نیز بر تغییر نظام فعلی انتخابات تاکید کرده بودند. محمود صادقی، حقوقدان و نماینده تهران در مجلس دهم نیز درباره تناسبی شدن انتخابات و سرنوشت آن در مجلس دهم در گفت‌وگویی مطرح کرده بود: «موضوع انتخاباتِ تناسبی جدید نیست و در جریان اصلاح قانون انتخابات در مجلس دهم هم این موضوع در نظر گرفته شده بود، اما شورای نگهبان آن طرح را رد کرد. به‌طور کلی ایده تناسبی شدن انتخابات، ایده بسیار خوبی است.» به‌طور کلی طرفداران نظام اكثریتی در شرایط فعلی کشور ما کم هستند، اما معمولا برای کشوری مانند ایران این باور همچنان باقی است که با توجه به اینکه در جامعه سیاسی ایران همچنان احزاب جایگاه خود را به‌دست نیاورده‌اند و اصولا سخن گفتن از تشکیلاتی به نام حزب در ایران کار سختی است، بنابراین «معامله میان اجرای عدالت و ثبات سیاسی کشور» را باید با همین روش فعلی در پی گرفت. در واقع زمانی می‌توان از انتخابات تناسبی در راستای عدالت سیاسی یا عدالت در انتخابات سخن گفت که بسترسازی لازم برای تناسبی شدن انتخابات صورت گرفته و احزاب قدرتمندی با توانایی حلقه واسطه بودن میان مردم، حکومت و تصمیم‌گیری شکل گرفته باشند. موافقان این طرح ابتدا باید به این سوال پاسخ دهند که آیا چنین فضایی در کشور شکل گرفته است؟
نمایندگان موافق و مخالف طرح چه می‌گویند؟
در انتخابات تناسبی مردم به‌جای رأی دادن به کاندیداها به لیست‌ها رای می‌دهند. در این نوع انتخابات لیست‌ها به تناسب رای‌ای که در انتخابات آورده‌اند، در مجلس کرسی خواهند داشت. مدلی که در واقع می‌توان از آن به عنوان مقدمه‌ای برای حزبی شدن انتخابات نام برد. این مصوبه تناسبی شدن در صورت بررسی و تائید در شورای نگهبان اجرا خواهد شد. به هر روی براساس این ماده الحاقی رأی‌دهندگان حوزه انتخابیه می‌توانند گزینه‌های مدنظر خود را با ترکیب‌های مختلف از بین نامزدهای منفرد و فهرستی تا سقف کرسی‌های حوزه انتخابیه، انتخاب کنند. روح‌الله نجابت، عضو کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها در موافقت در جمع خبرنگاران پارلمانی گفت:«در حوزه‌های انتخابیه غیر از تهران امکان برگزاری انتخابات تناسبی به دلیل رقابت بر سر دو یا چند کرسی ممکن نیست. از سوی دیگر در حوزه انتخابیه تهران لیست‌ها سیاسی‌تر و نگاه‌ها ملی‌تر است. از این رو با تناسبی شدن انتخابات مجلس در تهران، این امکان فراهم می‌شود که نماینده جریان رقیب که لیست آنها حداکثر رای را کسب نکرده، در مجلس حضور پیدا کند. این در حالی است که تا امروز اینگونه بود هر لیستی بیشترین رای را بیاورد، تمام 30 کرسی تهران به آن لیست اختصاص پیدا می‌کرد.» او ادامه داد:«تقسیم کرسی بین لیست‌های تهران متناسب با میزان رای خواهد بود. با این روش فرصتی ایجاد می‌شود تا هم رقابت بین لیست‌ها صورت گیرد و هم شاهد رقابت درون لیست‌ها خواهیم بود چراکه هر فردی که در لیست جریانی بیشترین رای را کسب کند در تقسیم‌بندی کرسی‌های اختصاصی به لیست‌ها امکان نمایندگی مردم در مجلس را پیدا می‌کند. انتخابات تناسبی به مشارکت مردم و رقابت کاندیداها کمک می‌کند. یکی از اشکالات مجلس فعلی این است که اکثریت خیلی قوی شکل می‌گیرد و تضارب آرایی که باید خانه ملت شکل گیرد، وجود ندارد اما با برگزاری انتخابات تناسبی در تهران که معمولا پیشران و جهت‌ده هستند تضارب آرا محقق می‌شود.»
بهروز محبی نجم آبادی، نماینده سبزوار نیز در توئیتی نوشت: «مصوبه مجلس در تایید انتخابات تناسبی در حوزه تهران بزرگ، به همه جریان‌های سیاسی ذیل قانون اساسی به تناسب رای مأخوذه آنها، کرسی مجلس اختصاص می‌دهد. جریان‌های سیاسی، نیروهای درستکار و متخصص خود را در معرض رای مردم قرار دهند؛ مجلس انقلابی، مشارکت حداکثری.»
شفاف‌سازی فعالیت احزاب با انتخابات تناسبی
محمدحسن آصفری، عضو هیئت رئیسه کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها در مجلس در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره انتخابات تناسبی گفت: «این پیشنهاد در راستای سیاست‌های کلی مقام رهبری برای اصلاح نظام انتخابات مطرح شد. در انتخابات تناسبی نقش احزاب پررنگ شده تا مردم به صورت ائتلافی و لیستی رای بدهند. مجلس هم از تک‌صدایی به چندصدایی تبدیل شود و می‌تواند احزاب را به سمت‌وسوی برنامه‌ریزی و توجه به حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و سیاست خارجی در انتخابات سوق دهد. در حقیقت قرار است به‌جای آنکه احزاب در ایام انتخابات کرکره‌شان بالا باشد، در تمام روزهای سال فعال باشند و به نمایندگان خود در پارلمان کمک کنند. این کاری جدید و نو است تا احزاب با ساماندهی و برنامه‌ریزی بیشتری در کشور فعالیت کنند و موثر باشند. در صورت تایید شورای نگهبان، در انتخابات آتی انتخابات تناسبی به شهرهای دیگر و تمام شهرهای بیش از 2 کرسی نیز تسری پیدا می‌کند.»آصفری در پاسخ به این سوال که چرا این پیشنهاد در آخرین سال فعالیت مجلس یازدهم مطرح شده است؟ گفت: «این جزو موارد اصلاح انتخابات بود. در حقیقت مجالس دوره‌های گذشته باید این اصلاح را انجام می‌دادند، ولی تا زمان این مجلس چنین اصلاحی صورت نگرفت. مجلس یازدهم به این موضوع هم ورود پیدا کرد و به نظر من سال اول و آخر ندارد. به این دلیل که نوبت طرح این ماده زمان تصویب طرح اصلاح قانون انتخابات بود.» او بیان کرد: «وقتی احزاب لیست کاندیداهای خود را برای ورود به مجلس منتشر می‌کنند، موضع‌گیری کاندیداها کاملاً شفاف است. بنابراین موضع‌گیری احزاب هم مشخص می‌شود. به‌عبارت دیگر وقتی یک نماینده در مجلس نطق می‌کند یا تصمیم و موضعی را اتخاذ می‌کند، مسلماً موضع‌گیری احزاب در آن مطرح می‌شود. بنابراین انتخابات تناسبی در شفاف‌سازی فعالیت احزاب هم موثر است.»
برای مستقلین حق قائل می‌شود
احمد علیرضابیگی، عضو کمیسیون امور داخلی کشور و شوراها در مجلس نیز در این درباره، گفت: «باید از یک نقطه‌ای اعتنا به حزب و کارکرد ملی را شروع می‌کردیم. مجلس با اجرای انتخابات تناسبی در تمام کشور یا نقاطی که بیش از 4 کرسی دارد، موافقت کرد. مجلس درباره انتخابات تهران به واسطه اینکه تهران دارای 30 کرسی نمایندگی است، این استدلال را پذیرفت که باید برای اقلیت چشم‌گیری هم منفذ تنفسی منظور شود. یعنی اینکه وقتی انتخابات اکثریتی برگزار می‌شود، اگر لیست اصولگرایان رای بیاورد، 30 اصولگرا وارد مجلس می‌شوند یا اگر لیست اصلاح‌طلبان رای بیاورد، 30 اصلاح‌طلب وارد مجلس می‌شوند. ولی نفر 31 که ممکن است در جریان مقابل باشد و رای قابل‌توجهی مثلا یک میلیون و 400 هزار نفر رای آورده است، اما امکان حضور در مجلس را پیدا نمی‌کند. این سبب می‌شود که یک میلیون و 400 هزار نفر فکر کنند که نماینده‌ای در مجلس ندارند. مجلس این موضوع را پذیرفت که امکانی ایجاد شود تا به میزان رای‌آوری هر کدام از جریانات سیاسی در تهران کاندیدای خود را وارد مجلس کنند.» او با اشاره به اینکه این طرح آغاز تکیه انتخابات ایران به جریان اصیل و واقعی حزبی است، گفت: «قبل از این تمام فعالیت‌های انتخاباتی حزبی، موسمی بود و فصل انتخابات خودنمایی کرده و پس از انتخابات دکان خود را تخته می‌کردند تا انتخابات بعد. اگر نماینده‌ها هم کارکرد نامناسبی داشتند، کسی گردن نمی‌گرفت و پاسخگو نبود. اما در انتخابات تناسبی یک حزب آبروی خود را در گرو فعالیت نمایندگان قرار می‌دهد. بنابراین باید نماینده را حمایت کند تا وعده‌هایی که حزب‌شان داده را محقق کند.»بیگی با بیان اینکه این سنتی است که سال آخر فعالیت مجلس در تمام دوره‌ها رواج داشته، تاکید کرد:«معمولا طوری بوده که نمایندگان حاضر امکان بیشتری برای رای‌آوری در حوزه انتخابی خود داشته باشند و رقبا را کنار بگذارند. اینجا هم این شائبه ایجاد شده اما این‌بار موضوع تبدیل به فرصت شد و اراده کلی نمایندگان را به فرصت تبدیل کرده تا انتخابات حزبی را با منظور کردن برای مستقلین و افرادی که به‌صورت انفرادی در انتخابات شرکت می‌کنند هم حقی قائل شویم.» او درباره شفاف شدن فعالیت احزاب با انتخابات تناسبی، اظهار کرد: «ضمانت این موضوع مردم هستند. مردم نه‌تنها در انتخابات بلکه در جریان قدرت به‌دنبال شفافیت هستند. نبود شفافیت یا وجود پنهانکاری حکایت از خیانت می‌کند و مردم هم به دنبال او نمی‌روند و از آن پشتیبانی نمی‌کنند. هر موضوعی که با پنهانکاری و فقدان شفافیت توأم باشد سرانجام با اقبال مردم روبه‌رو نمی‌شود. تمام قراردادها و معاهداتی که به‌صورت پنهانی منعقد شده، قرارداد ننگین بوده که خیانت به مردم را سبب شده، لاجرم قضاوت مردم درباره مسائل پنهانی این است که بوی خیانت می‌دهد و اقبالی از آن ندارند. اگر حزبی به دنبال هواخواهی مردم است، حتما باید بر مواجهه شفاف با افکار عمومی تکیه کند.» به نظر می‌رسد که این انتخابات تناسبی باعث می‌شود احزاب با رصد همدیگر تخلفات احتمالی را پیگیری کنند و شفافیت به وجود بیاید. علیرضابیگی در این مورد تاکید کرد: «حتما همین‌طور است، چون در انتخابات برخی حزب‌ها پیروز و برخی دیگر مغلوب می‌شوند. تلاش حزبی که پیروز نمی‌شود یا سهم کمتری را به دست آورده این است که اثبات کند تفکر و رویکردش کارآمدتر و مؤثرتر بوده و با نظارت بر عملکرد رقیب که در قدرت قرار گرفته، خصائص آنها را برملا می‌کند.»
احزاب همواره محدودیت داشته‌اند
علی تاجرنیا، نماینده مجلس ششم در گفت‌وگو با هم‌میهن به موضوع مهمی درباره انتخابات تناسبی تاکید کرد: «با توجه به اینکه در 40 سال گذشته احزاب در کشور تضعیف شده‌اند تغییر شکل انتخابات به‌گونه‌ای که دخالت فهرست‌ها و لیست‌های احزاب قوی شود، یک گام به جلوست. »او افزود: «بین جریان اصولگرا اختلاف نظر وجود دارد. به همین دلیل می‌خواهند اگر در انتخابات آتی چند لیست منتشر شد، حداقل چهره‌های سرشناس و سرلیست‌شان رای بیاورد. نکته دوم این است که شرایط سیاسی کشور و ناکارآمدی مجلس و دولت، فضای منفعلی در بین مردم به وجود آورده است. این طرح بنا دارد شرایط را به‌گونه‌ای رقم بزند که بخشی از مردمی که در چند ماه و سال‌های گذشته منفعل بودند، به جهت دورنمایی که از تغییرات می‌بینند حضور در انتخابات را احساس کنند. در این شرایط گزینه آنها جریان اصولگرا نخواهد بود. ممکن است آنها در شهرهای کوچک پایگاه‌های بیشتری داشته باشند، اما در تهران فقط یک لیست رای می‌آورد. اگر شرایط به‌گونه‌ای باشد که لیست جریانات غیراصولگرا مطرح شود، طبیعتا مانند دوره‌های گذشته یک لیست از یک جریان سیاسی رای می‌آورد.»
تاجرنیا تاکید کرد: «صحبت از فهرست‌هاست و اسمی از احزاب نمی‌آورند و تعمد دارند با وجود تاکید در قانون اساسی و قوانین موضوعه به‌جای اسم بردن از احزاب، صرفا لیست و فهرست‌های انتخاباتی را مطرح می‌کنند. به همین دلیل حس می‌کنم یک نگاه تاکتیکی به این موضوع وجود دارد. اما با این وجود اگر این طرح به شکل درستی اجرا شود، یک قدم رو به جلوست، برای آنکه مباحث لیستی، گروه‌های سیاسی و نقش احزاب را افزایش می‌دهد. باید دید این طرح به چه شکلی اجرا می‌شود. شرط مهم انتخابات آزاد و عادلانه بودن است و اگر این شرط لحاظ نشود هر اقدامی برای تغییر شکل انتخابات، از جمله تناسبی بودن، بیشتر حل کردن مشکلات درون خانواده اصولگرایان است تا اینکه نگاه استراتژیک به تنوع گروه‌های مختلف باشد.»
او درباره قدرت گرفتن احزاب با وجود محدودیت‌ها، گفت: «قدرت گرفتن احزاب در کشور محدود به چند حرکت نیست. مهم‌ترین نکته این است که در کلان شاهدیم با حضور در احزاب و چهره‌های حزبی برخورد منفی صورت می‌گیرد و حتی هزینه فعالیت‌های حزبی به‌شدت بالا می‌رود؛ احزابی که نمی‌توانند یک ارگان یا نشریه برای خودشان داشته باشند، حتی احزابی که نمی‌توانند آزادانه شورای مرکزی یا دبیرکل خود را انتخاب کنند، صحبت کردن از تقویت احزاب بیشتر شبیه به جوک است. آنچه که تاکنون درباره احزاب مطرح شده همه محدودیت بوده است، بنابراین اگر احزاب آزاد و مستقل وجود داشته باشد، انتخابات تناسبی به تاثیرگذاری بیشتر آنها کمک می‌کند ولی اگر قرار باشد برخورد با احزاب مانند آنچه باشد که تاکنون شاهد بوده‌ایم، این مسئله نه‌تنها تقویت احزاب نیست، بلکه حل کردن مشکلات داخلی اصولگرایان است.»
