چه کسی در گوش پوتین زمــزمه می‌کنــد؟

نقش نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت روسیه در سیاست‌های کرملین

نیکولا پاتروشف کیست؟

گزارش‌ها درباره آخرین جلسه پوتین با اعضای شورای امنیت دولتش پیش از حمله روسیه به اوکراین حاکی از آن است که ظاهرا نیکولا پاتروشف بر فضای اتاق تسلط داشته است. پاتروشف یکی از معدود افرادی است که پوتین از او مشاوره می‌گیرد و به حرف‌هایش گوش می‌کند. پاتروشف سیاستمداری قدرتمند در شورای امنیت است و متحد نزدیک پوتین. پاتروشف به خاطر خلق و خوی ملی‌گرایانه، نظریه‌های توطئه‌آمیز نسبت به جهان و تجربه گسترده‌اش در جاسوسی معروف است. پاتروشف در آن جلسه به رئیس‌جمهور روسیه گفته است که آمریکا بانی تنش‌های به وجود آمده در مناطق شرقی اوکراین است و این کشور دارد برنامه سقوط حکومت روسیه را سامان‌دهی می‌کند. پاتروشف سپس در اظهاراتی که از تلویزیون روسیه پخش شد از تئوری‌های جنگ سرد گفت که عوامل شروع‌کننده جنگ پوتین بودند: «وظیفه ما، دفاع از تمامیت ارضی کشورمان و دفاع از استقلال آن است». از 24 فوریه، در اقدامی که برای بسیاری از نخبگان روسیه غیرمنتظره بود، پوتین دستور حمله به اوکراین را داد. از همان زمان پاتروشف به تندروترین چهره در روسیه نظامی تبدیل شد.

نقش پاتروشف در جنگ اوکراین

در سه ماه اول از شروع جنگ به نظر می‌رسید پوتین دارد دست و پا می‌زند؛ عصبانی بود، به جای حمله در موقعیت دفاع قرار داشت. پوتین تقریبا از انظار عمومی پنهان شده بود؛ همان زمان بود که پاتروشف برای توجیه حمله به اوکراین و ترویج اهداف جنگ روسیه پیش‌قدم شد و پشت‌هم با روزنامه‌های روسی مصاحبه می‌کرد. او پیش‌بینی می‌کرد که اروپا تحت فشار بحران پناهجوها و کمبود مواد غذایی سقوط می‌کند. اوکراین هم تجزیه می‌شود. پاتروشف در اظهاراتش از سیستم آموزشی روسیه درخواست کرده بود «آیین و رسوم تاریخی» احیا شوند تا «وطن‌پرستانی واقعی» تربیت کنند. او حتی به مسائلی مانند سیاست‌های اقتصادی نیز ورود کرده بود و به دنبال بازسازی ساختاری سیستم جدید تعیین نرخ ارزی روبل است. ظهور ناگهانی پاتروشف پس از دو دهه به عنوان کارگزاری که در پشت‌صحنه، قدرت را در دست دارد، بر نقش او به عنوان نیروی محرکه‌ای در کرملین تاکید می‌کند. حتی با وجود گمانه‌زنی‌های مداوم بر سر سلامت پوتین و عقب‌نشینی روسیه از کی‌یف، این شبهه به وجود آمده بود که پاتروشف به دنبال گرفتن قدرت از پوتین است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست می‌گوید که فرضیه تغییر کردن نقش پاتروشف من‌درآوردی است. پسکوف می‌گوید که پاتروشف همیشه در راستای «حوزه وسیع اختیاراتش» فعال بوده است.‌ پسکوف همچنین با استفاده از عبارات به‌کاررفته از سوی کرملین درباره حمله به اوکراین می‌گوید: «رئیس‌جمهور که البته رئیس‌جمهور است اما در شرایط عملیات ویژه نظامی، نقش فرمانده کل نیروهای مسلح را دارد».

احتمال جایگزینی پوتین

یوگنی آنوشین، سخنگوی شورای امنیت هر گونه ادعایی که می‌گوید پاتروشف به دنبال گرفتن پست و مقامی بالاتر است، رد می‌کند. به گفته آنوشین، «پتروشف یک وطن‌پرست است؛ کسی که سال‌های بسیاری از عمرش را صرف فدراسیون روسیه و پوتین کرده است». ماه گذشته پوتین طی چندین اقدام نظامی توانست بخشی از ابهت پیشین‌اش را احیا کند. کمپین نظامی روسیه به سمت تصرف مناطق شرقی دونباس متمرکز شد. پوتین حالا اصرار بر ادامه‌دار شدن این جنگ فرسایشی دارد که هم درگیری نظامی است با اوکراین و هم جنگ اقتصادی با غرب. او حتی اعلام کرد که روسیه هنوز جنگ علیه اوکراین را به طور جدی شروع نکرده است. پوتین امسال 70 ساله می‌شود و کرملین همواره گمانه‌زنی‌های مربوط به سلامتی پوتین را رد می‌کند. خیلی وقت است که از هاکی روی یخ بازی کردن پوتین هیچ عکسی منتشر نشده است. آخرین بار در مراسم پیش از سال نو بود که با الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس، بازی کرده بود، هاکی روی یخ یکی از ورزش‌های مورد علاقه پوتین است. در ماه می، برای اولین بار در 10 سال اخیر، پوتین در مراسم ویژه قبل از شروع لیگ شبانه هاکی روسیه شرکت نکرد. پاتروشف ولی از سوی دیگر به سراسر مناطق اتحادیه سابق شوروی سفر کرده است. آخرین سفر او در ماه ژوئن به ایروان در ارمنستان بود که برای شرکت در نشست سازمان پیمان امنیت جمعی انجام شده بود؛ سازمانی به رهبری روسیه که در واکنش به ناتو تاسیس شد. پاتروشف در اظهارات خود در این نشست از آمریکا به خاطر گسترش بی‌ملاحظه ناتو به شدت انتقاد کرد. او ادعا کرد که آمریکا به دنبال بر هم زدن اتحاد اوراسیا و تبدیل دولت‌های منطقه به کشورهای دست‌نشانده و استعماری همانند اوکراین است. پاتروشف همچنین در دفاع از کالینینگراد، شهر برون‌مرزی متعلق به روسیه، پیشرو بود و تهدید کرد که ممنوعیت انتقال محموله‌های صادراتی از طریق لیتوانی به خاطر تحریم‌های اتحادیه اروپا با انتقام جدی روسیه مواجه خواهد شد. در ماه جولای، پاتروشف در نشست امنیتی خاور دور، صحبت‌هایی با موضوع امنیت انرژی ایراد کرد. پاتروشف در این سخنرانی به کاهش دخالت‌های خارجی در پروژه‌های مهم در حوزه انرژی روسیه پرداخت. پاتروشف همچنین تاکید کرد که روسیه به هدف خود که غیرنظامی کردن اوکراین بود، رسیده است.

فرصتی برای خودنمایی پاتروشف

تاتیانا استانوایا، بنیانگذار شرکت مشاوره سیاسی R.Politik می‌گوید به نظر می‌رسد با آغاز جنگ، نوبت پاتروشف شد تا خودش را نشان دهد. استانوایا می‌گوید: «تصمیم‌گیری‌های پوتین بر اساس ایده‌های پاتروشف است. یکی از معدود افرادی که پوتین به حرفش گوش می‌دهد». آندره کولسنیکوف، یکی از مسئولان ارشد اندیشکده «موقوفه کارنگی برای صلح بین‌المللی» می‌گوید که مصاحبه‌های طولانی پاتروشف در رسانه‌ها و سفرهای اخیرش نشان می‌دهند او تنها کسی است که اجازه دارد آنچه در ذهن پوتین می‌گذرد را توضیح و شفاف‌سازی کند. حتی وقتی که سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه صحبت می‌کند، مشخص نیست که دارد از جانب پوتین حرف می‌زند یا نه. کولسنیکوف می‌گوید: «دیپلمات‌ها اغلب سعی می‌کنند حدس بزنند. آنها نمی‌دانند پوتین چه می‌خواهد اما پاتروشف می‌داند». از سال 1998 که پوتین به عنوان رئیس سازمان امنیت فدرال روسیه یا اف‌اس‌بی جایگزین کاگ‌ب بود، انتخاب شد، مسیر صعود به ریاست‌جمهوری روسیه را به سرعت طی کرد. پاتروشف هم تمام مدت در کنارش بود. مارک گالئوتی، استاد افتخاری تحقیقات شرق اروپا و اسلاونیک در دانشگاه کالج لندن درباره پاتروشف می‌گوید که او مدت‌هاست مثل «شیطان روی شانه‌های پوتین، در گوشش زمزمه‌های سمی می‌کند». یکی از افرادی که به هر دو مرد نزدیک است ولی به خاطر ترس از به خطر افتادن امنیت شخصی‌اش نمی‌خواهد نامش فاش شود می‌گوید که «پاتروشف همچنان یک مرد کا‌گ‌ب تمام‌عیار شوروی است. او همه چیز را طوری درک می‌کند که انگار اتحادیه جماهیر شوروی همچنان وجود دارد». پاتروشف در دهه 70 میلادی در دپارتمان ضدجاسوسی کاگ‌ب در لنینگراد با پوتین همکار بود. 2 سال زودتر از پوتین به مسکو نقل مکان کرد و در سال‌های 1990 رده‌های بالایی را در مرکز فرماندهی لوبیانکای اف‌اس‌بی بر عهده داشت.‌ گفته‌های نزدیکان پوتین و پاتروشف نشان می‌دهند وقتی که پوتین از پاتروشف پیشی گرفت و رئیس اف‌اس‌بی شد، پاتروشف حسودی می‌کرد. یکی از نزدیکان این دو نفر می‌گوید: «پوتین آدم خاصی نبود. سرهنگ دوم بود در حالی که پاتروشف سرهنگ تمام».

حمایت از حفظ قدرت در دستان پوتین

یکی دیگر از مقامات کا‌گ‌ب که زمانی با پوتین همکار بوده این گفته را تایید می‌کند: «پاتروشف از لحاظ سنی بزرگتر بود و رده بالاتری داشت. اما پوتین بر مسند قدرت نشست چون روابط نزدیک‌تری با رئیس‌جمهور آن زمان، بوریس یلتسین داشت». یلتسین بعدها پوتین را به عنوان نخست‌وزیرش انتخاب کرد و پاتروشف جایگاه پوتین در ریاست اف‌اس‌بی را گرفت. به گفته نزدیکان این دو نفر، از آن زمان به بعد، پاتروشف حواسش بود که پوتین در قدرت باقی بماند و او کنترلش کند. گمانه‌زنی‌ها درباره نقش پاتروشف به عنوان رئیس اف‌اس‌بی در بمب‌گذاری‌های مرگبار آپارتمانی در سال 1999 که جان 300 نفر را گرفت تا مدت‌ها ادامه داشت. فاجعه‌ای که تروریست‌های چچنی را مقصر می‌دانست. پاتروشف به سرعت جلوی تحقیقات وزارت کشور روسیه درباره ارتباط یکی از بمب‌گذاری‌ها با سازمان اف‌اس‌بی را نیز گرفت. پاتروشف ادعا کرد که این اتفاق تنها تمرینی بود برای آزمایش آمادگی ساکنان آن ساختمان. کرملین نیز هر گونه نقش اف‌اس‌بی در این بمب‌گذاری را رد کرده است. پاسخ صریح پوتین به عنوان نخست‌وزیری، آغاز جنگ جدید روسیه علیه چچن بود. در نتیجه آن پوتین از فردی ناشناخته به یک قهرمان ملی تبدیل شد. همین موضوع کمک کرد که چند ماه بعد پوتین رئیس‌جمهور شود.

نیاز به ادامه جنگ

نفوذ پاتروشف در برابر پوتین به گونه‌ای است که در 2 سال گذشته، یکی از معدود مشاورانی بوده که به طور مرتب به پوتین دسترسی داشته است. یکی از تاجران اهل مسکو که ارتباط نزدیکی با مقامات کرملین دارد می‌گوید: «پاتروشف روابط خود را با پوتین دارد. پوتین رئیسش بوده.پاتروشف از او بزرگتر بود. این چیزها برای پوتین مهم هستند». پاتروشف جزو معدود مشاوران امنیتی بود که احتمالا از تصمیم پوتین قبل از حمله به اوکراین خبر داشت. با گذشت 5 ماه از آغاز جنگ هیچ‌کدام از این 2 نفر راه خروجی را نمی‌بینند یا نمی‌خواهند ببینند. تاجر اهل مسکو می‌گوید: «پوتین به ادامه جنگ نیاز دارد. او می‌تواند در شرایط جنگی، جامعه را کنترل کند. اگر صلح وجود داشته باشد، مردم درباره اینکه چرا زندگی‌شان خیلی بد است، سوال می‌پرسند». تصور عمومی این است که وقتی پوتین مشغول دریافت کمک‌های پزشکی است، پاتروشف موقتا جانشین او می‌شود. شورای امنیت جایی است که سیاست امنیتی روسیه شکل می‌گیرد و مرکزی است که اطلاعات جاسوسی منابع و شبکه‌های روسی خارج از کشور را دریافت می‌کند.‌ پاتروشف کسی است که این اطلاعات را پس از دریافت، تفسیر می‌کند. پاتروشف اغلب با رسانه‌های دولتی مصاحبه می‌کند و از دیدگاه‌های توطئه‌گرایانه خود درباره غرب و آنچه کرملین عملیات ویژه نظامی در اوکراین می‌داند، صحبت می‌کند. به گزارش وب‌سایت conversation از آنجایی که تمام رسانه‌های مستقل در روسیه خاموش شده‌اند، هیچ سلاحی برای مقابله با گسترش اطلاعات غلط وجود ندارد.

ایدئو‌لوژی‌های مشترک

هر دو نفر درباره پایان یافتن دوران اتحادیه جماهیر شوروی ابراز تاسف کردند و هر دو نفر بی‌اعتمادی عمیق خود را نسبت به غرب که با تئوری‌های توطئه‌گرانه تغذیه می‌شوند، اعلام کرده‌اند.‌ پاتروشف یکی از صداهای پیش‌رو در حلقه داخلی پوتین است که به دنبال جنگی بی‌رحمانه در اوکراین است تا جایی که کی‌یف را تحت کنترل روسیه درآورد. به گفته مارک گالئوتی، کارشناس بریتانیایی خدمات امنیتی روسیه، پاتروشف راست‌گراترین ایدئولوگ پوتین است.

تئوری توطئه

پاتروشف هم همانند دیگر نزدیکان پوتین، بر این دیدگاه پافشاری می‌کند که نازی‌ها اوکراین را تسخیر کرده‌اند و اینکه روسیه نیاز دارد از خود در برابر طرح‌های شیطانی غرب دفاع کند. او در مصاحبه‌ای با یکی از روزنامه‌های دولتی روسیه، صحبت‌های خود را با یکی از محبوب‌ترین سوژه‌هایش شروع کرد؛ نیت‌های شیطانی غرب به طور کلی، به ویژه آمریکا. پاتروشف در این مصاحبه می‌گوید «در حالی که کشورهای دیگر از آمریکا می‌ترسند و حتی نمی‌توانند سرشان را بلند کنند، روسیه نه‌تنها از خود جرات نشان داد بلکه اعلام کرد که بر اساس قوانین تحمیل‌شده آمریکا بازی نمی‌کند». پاتروشف همچنین ادعا می‌کند که غرب بازار غیرقانونی خرید اعضای بدن انسان از اقشار آسیب‌پذیر جامعه اوکراین را دوباره احیا کرده است. او می‌گوید که این بازار برای انجام جراحی‌های مخفیانه پیوند اعضای بیماران اروپایی به راه افتاده بود. به گفته پاتروشف غرب با ادامه دادن به روند تامین سلاح برای اوکراین از نئونازی‌های این کشور حمایت می‌کند. در این گفت‌وگو پاتروشف نقل قولی از پوتین می‌آورد که هنگام وضع کردن تحریم‌ها غرب را «امپراتوری دروغ‌ها» نامید. از نظر پاتروشف، غرب با به‌کارگیری از روش‌هایی مختلف به دنبال کاهش جمعیت جهان است. پاتروشف و پوتین در دپارتمان‌های مختلفی در کا‌گ‌ب خدمت کردند. پوتین درباره پاتروشف می‌گوید که نسبت به او احساس رفاقت دارد. هر دو در دولت بوریس یلتسین خدمت کردند. پیش از پیروزی پوتین در انتخابات،‌ پوتین و پاتروشف تصمیم گرفتند تا دوستی خود را شب قبل از سال نو به نمایش بگذارند. آنها به همراه همسران‌شان به چچن پرواز کردند تا حمایت خود را از سربازان روسی به نمایش بگذارند. این اتفاق در میانه جنگ دوم چچن بود که از سال 1999 تا 2009 طول کشید. یک هفته قبل از آنکه پوتین رئیس‌جمهور شود،‌ روزنامه Kommersant اشاره کرد که پوتین دارد کابینه جدید خود را از مقامات پیشین اف‌اس‌بی و اس‌وی‌آر، سرویس اطلاعات خارجی، پر می‌کند. اس‌وی‌آر در دوران شوروی سابق زیرمجموعه کا‌گ‌ب بود اما بعدها از آن جدا شد. این روزنامه در گزارش بعدی خود می‌نویسد که انتصابات صورت گرفته به آن معنی است که زندگی سیاسی روسیه با استفاده از شیوه‌های کا‌گ‌ب تحت کنترل کامل کرملین درآمده است. از دهه 90 میلادی و از زمان روی کار آمدن پاتروشف تاکنون تغییرات بسیار عمده‌ای در شورای امنیت رخ داده است. این نهاد قبلا دفتری برای نیروهای امنیتی بازنشسته بود اما پاتروشف آن را به موسسه‌ای پویا تبدیل کرد که به تمام مسائل امنیتی مربوط به روسیه می‌پردازد. پاتروشف به همین ترتیب خودش را به عنوان مشاور ارشد جا انداخت. گالئوتی که کارشناس مسائل امنیتی روسیه‌ است می‌گوید که پاتروشف می‌تواند به خاطر داشتن ذهنیتی توطئه‌گرانه و پارانوئید آدم خطرناکی باشد. این موضوع می‌تواند به درک روسیه امروزی کمک کند چون باورهای توطئه‌گرانه و نظریه‌های جهانی پاتروشف همان دریچه‌ای است که دوستش، پوتین از آن به دنیا نگاه می‌کند.