همسـایه اما رقیب

بر کسی پوشیده نیست که حضور نظامی ترکیه در سوریه در نتیجه سه مداخله از آگوست 2016، برای ایران بیشتر نگران‌کننده است تا روسیه. رسانه‌های ایران حضور ترکیه را «تهاجم» توصیف کرده‌اند و ارتش ملی سوریه (SNA)، متحدان شورشی ترکیه را «تروریست‌های مورد حمایت ترکیه» معرفی کرده است. آنها ترکیه را متهم کرده‌اند تغییرات جمعیتی را به زیان کردها انجام می‌دهد، فضای «تروریست‌ها» را تحت عنوان مناطق امن گسترش می‌دهد و به دنبال دستاوردهایی برای اقدام علیه دمشق در مذاکرات آینده یا زمینه‌سازی برای الحاق خاک سوریه به خاک خود است. برعکس، رسانه‌های تحت کنترل دولت ترکیه از برچسب «تروریست» برای شبه‌نظامیان شیعه تحت حمایت ایران در سوریه و عراق استفاده کرده‌اند. تصرف تل رفعت از سوی ترکیه، که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه از آن به همراه «منبج» به‌عنوان هدف اصلی ترکیه نام برده است، شهرک‌های شیعه‌نشین الزهرا و نبل و همچنین شهر حلب را به خطر می‌اندازد، از این رو اعتراضات شدید و تلاش‌های روزافزون تهران را به دنبال داشته است. ایران در سال 2018 نیز موضع تندی علیه عملیات «شاخه زیتون» که منجر به تصرف عفرین توسط ترکیه شد، اتخاذ کرده بود. شبه‌نظامیان شیعه برای کمک به کردها به عفرین اعزام شدند اما کاروان آنها با حمله هوایی ترکیه در راه متوقف شد. کردها با اینکه شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران در منطقه حلب را تهدیدی برای خلاء قدرت در مناطق شرقی فرات می‌دانند اما با آنها متحد شده‌اند. اگرچه آنکارا از الزهرا و نبل به عنوان اهداف یاد نکرده است اما اگر ترکیه کنترل تل رفعت را در دست بگیرد، این دو شهرک شیعه‌نشین در معرض هدف نیرو‌های سنی مورد حمایت ترکیه قرار خواهند گرفت. این دو شهرک و تل رفعت به عنوان سدی برای محافظت از حلب محسوب می‌شوند. تل رفعت تنها 27 کیلومتر با حلب فاصله دارد، در‌حالی‌که نبل و الزهرا هر دو کمتر از 20 کیلومتر از حلب دور هستند. ایران درباره رخ دادن سناریویی مشابه محاصره سه‌ساله گروه جهادی حیات تحریرالشام در شهرهای شیعه‌نشین فوا و کفریا در ادل، نگران است. مردم محلی در سال 2018 در ازای آزادی 1500 مخالف دولت از زندان‌های سوریه تخلیه شدند. ادامه تماس‌های روسیه با ترکیه ممکن است ضمانتی برای کاهش خطر رویارویی بین نیروهای ترکیه و نیروهای ایرانی-سوری باشد اما تهران احساس می‌کند به عنوان بخشی از روند سه‌جانبه آستانه، از تحولات سوریه کنار گذاشته شده است.

اهداف ترکیه در سوریه

طبق اظهارات اردوغان، عملیات احتمالی با هدف ایجاد یک منطقه حائل 30 کیلومتری در سراسر شمال سوریه انجام می‌شود. این هدفی بوده که آنکارا از سال 2019 به دنبال تحقق آن بوده است. اردوغان در نخستین روز ژوئن دو هدف کلیدی را مشخص کرد؛ در مرحله اول اشغال تل رفعت و منبج، به عنوان هدف اعلام شد. این دو منطقه در حاشیه منطقه تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه قرار گرفته‌اند. تهاجم جدید ترکیه می‌تواند خطوط مقدم ثابت جنگ داخلی سوریه را که از اکتبر 2019 که در عملیات چشمه صلح ترکیه در قلمروی تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه انجام شد، تغییر دهد. از آن زمان، ترکیه و شبه‌نظامیان نیابتی آن در سراسر شمال سوریه، از جمله بیشتر قلمروی 30 کیلومتری مرز ترکیه در غرب فرات، و همچنین یک منطقه حائل جدید 30 کیلومتری باقی ماندند. آتش‌بس باعث شد نیروهای دموکراتیک سوریه و گروه‌های وابسته به آن یک خط مقدم پیچیده و اغلب خصومت‌آمیز با نیروهای نیابتی ترکیه را در سراسر شمال سوریه حفظ کنند. تل رفعت که یک منطقه جداافتاده از مناطق همسو با نیروهای دموکراتیک سوریه در غرب فرات است، در وضعیت بدی قرار گرفت و گلوله‌باران منظم توپ‌خانه و حملات پهپادی، خط مقدم در نزدیکی منبج و قلمروی اصلی نیروهای دموکراتیک سوریه در شرق فرات را بی‌ثبات کرد. البته این اولین بار نیست که آنکارا تهدید به حمله جدیدی می‌کند که محقق نشده است. در اکتبر 2021، زمانی که اردوغان مبارزان کرد را مسئول کشته شدن دو افسر پلیس ترکیه در سوریه دانست، این اقدام را «تلاش اول و آخر» آنها نامید و اعلام کرد عملیات جدیدی برای تصرف سرزمین‌ها از نیروهای دموکراتیک سوریه در راه است. در آن زمان مولود چاووش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه گفت این کشور «آنچه لازم است» را برای از بین بردن تهدیدات علیه سرزمین تحت کنترل نیروهای نیابتی ترکیه در شمال سوریه انجام خواهد داد. در عرض یک ماه- و پس از عقب‌نشینی آمریکا و روسیه- ترکیه هم بی‌سروصدا عقب‌نشینی کرد چراکه، آنکارا بدون چراغ سبز از سوی واشنگتن یا مسکو، تمایلی به تحمل ضربه اقتصادی و دیپلماتیک برای تغییر خطوط مقدم درگیری نداشت.

نزدیکی ترکیه به عربستان

در تاریخ 22 ژوئن، «محمد بن سلمان» ولیعهد عربستان سعودی، اولین سفر رسمی خود را پس از سال‌ها به ترکیه انجام داد. این سفر در پاسخ به سفر قبلی رجب طیب اردوغان، به عربستان سعودی در اواخر آوریل صورت گرفت. این سفر توجه زیادی را در منطقه و فراتر از آن، به‌ویژه از سوی ایران به خود جلب کرد. این واقعیت که سفر ولیعهد عربستان شامل مصر و اردن، دو متحد منطقه‌ای ریاض بود، ظن بزرگی را در تهران برانگیخت که اقدام بن سلمان بخشی از محور ضدایرانی در منطقه است. در سفر اردوغان به عربستان سعودی، ایران از روند آشتی آنکارا با ریاض ابراز نارضایتی کرد. برخی از شخصیت‌ها و خبرگزاری‌های رسمی، نیمه‌رسمی و روشنفکران ایرانی و همچنین برخی از افراد وابسته به سپاه پاسداران، با اشاره به تاثیر احتمالی چنین فرآیندی بر نفوذ و منافع منطقه‌ای تهران، دیدگاه‌های منفی را در مورد عادی‌سازی روابط بین آنکارا و ریاض مطرح کردند. پس از این سفر، ایران همچنان دیدگاه منفی خود را در مورد روابط نزدیک‌تر بین ترکیه و عربستان حفظ کرد. در طول یک دهه گذشته، ترکیه و ایران درگیر رقابت‌های منطقه‌ای برای گسترش نفوذ به ویژه در عراق و سوریه بوده‌اند و تاکنون هیچ نشانه‌ای از تعدیل این روند رقابتی دیده نمی‌شود. در حال حاضر یک درگیری فرسایشی با شدت کم، بین نیروهای ترکیه مستقر در پایگاه‌های این کشور در شمال عراق و نیروهای شیعه مورد حمایت ایران نظیر نیروهای بسیج مردمی و کتائب حزب‌الله قابل مشاهده است. سال گذشته، اظهارات ایرج مسجدی، سفیر ایران در بغداد و از فرماندهان سابق نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، در انتقاد از حضور نظامی ترکیه در خاک عراق باعث ایجاد یک بحران کوچک دیپلماتیک بین آنکارا و تهران شد. اخیرا، شبه‌نظامیان شیعه طرفدار ایران در عراق و سوریه تلاش‌های خود را برای هدف قرار دادن نیروهای ترکیه در جریان مقابله با پ‌ک‌ک و گروه‌های وابسته به آن در شمال عراق و سوریه افزایش داده‌اند. رقابت منطقه‌ای بین عربستان سعودی و ایران نیز به نوبه خود، قابل توجه است. روابط دیپلماتیک دو کشور 7 سال پیش و در پی حمله برخی نیروهای خودسر به سفارت عربستان در تهران قطع شد. و به‌رغم تلاش‌های میانجی‌گرانه‌ی مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، هنوز پیشرفت چشمگیری برای برقراری ارتباط بین ریاض و تهران پس از پنج دور گفت‌وگو حاصل نشده است. الکاظمی روز 26 ژوئن پس از دیدار با رهبران عربستان سعودی در جده به تهران سفر کرد. یک نقطه اصطکاک عمده مربوط به مواضع ناسازگار عربستان سعودی و ایران درباره شکل‌گیری سیاست آینده یمن است. عربستان سعودی که از گسترش کنترل حوثی‌ها بر قلمروی یمن رنج می‌برد، در مارس 2015 مداخله نظامی را علیه شبه‌نظامیان شیعه نزدیک به ایران در این کشور آغاز کرد. تنش‌های منطقه‌ای در سپتامبر 2019 زمانی که دو تاسیسات نفتی بزرگ در داخل عربستان مورد حمله قرار گرفتند، به شدت افزایش یافت. در شرایط ژئوپلیتیکی فعلی، آشتی ترکیه و عربستان سعودی و ارتقای روابط دوجانبه به سطح استراتژیک، مشکلاتی را برای سیاست خارجی منطقه‌ای ایران به همراه دارد. در کنار سایر ابتکارات عادی‌سازی روابط در منطقه، نظیر سفر امیر قطر به قاهره در 24 ژوئن، نزدیکی آنکارا و ریاض می‌تواند دامنه‌ای را که ایران تاکنون در دیپلماسی منطقه از آن برخوردار بوده است، محدود کند. ترکیه و عربستان سعودی هر دو نگران پیامدهای احیای توافق هسته‌ای بین ایران و کشورهای 1+5 هستند. این کشورها معتقدند که احیای برجام بدون پرداختن به اقدامات منطقه‌ای ایران، به ضرر کشورهای منطقه است. ایران نیز نگران است که همگرایی عمل‌گرایانه سیاست‌های منطقه‌ای بین آنکارا و ریاض، اهرم دیپلماتیک هر دو طرف علیه تهران را تقویت کند؛ به این معنا که موضع ترکیه در مقابل ایران در سوریه قوی‌تر خواهد شد، موضع عربستان سعودی در یمن تقویت شده و جایگاه هر دو کشور در عراق و لبنان مستحکم‌تر می‌شود. علاوه بر این، عادی‌سازی روابط میان عربستان و ترکیه این ظرفیت بالقوه را ایجاد می‌کند که بازیگران اصلی منطقه یک بلوک ژئوپلیتیکی واحد شکل دهند. بسیج توانایی‌های نظامی و مالی با هدف ایجاد سیاست‌های هماهنگ در منطقه برای تقویت ظرفیت ترکیه و عربستان سعودی شکل گرفته است. چنین اتفاقی می‌تواند از قدرت ایران در منطقه، که به‌ویژه از طریق گروه‌های حامی‌اش در منطقه تزریق می‌شود، بکاهد. همچنین، همسویی مجدد استراتژیک میان کشورهای منطقه که مورد حمایت ایالات متحده قرار دارند، یک کابوس دیپلماتیک برای ایران خواهد بود. سفر برنامه‌ریزی‌شده بایدن به عربستان سعودی در ماه ژوئیه نیز همین جهت‌گیری را نشان می‌دهد. یک عامل نگران‌کننده دیگر برای ایران، مشارکت اسرائیل در این جبهه متحد منطقه‌ای است. آریا صدیقی خبرنگار گروه دیپلماسی منابع: Almanitor National Interest