سپر بلای اتمی

آیا حملات اطراف نیروگاه اتمی زاپروژیا چرنوبیل دیگری را رقم خواهد زد؟

پس از دوهفته درگیری میان نظامیان روسی و اوکراینی اطراف نیروگاه اتمی زاپروژیا که در جنوب اوکراین قرار گرفته، ولادیمیر پوتین، رئیس‌‌جمهور روسیه اعلام کرد که به بازرسان آژانس بین‌‌المللی انرژی‌اتمی اجازه ورود به این نیروگاه اتمی را می‌‌دهد. زاپروژیا، بزرگ‌ترین نیروگاه‌اتمی اروپاست که از چندماه پیش به تصرف نیروهای نظامی روسیه درآمده و از آن زمان اجازه دسترسی به بازرسان بین‌‌المللی داده نشده است. شدت‌گرفتن نگرانی‌‌های جامعه بین‌‌المللی از درگیری‌‌های روسیه و اوکراین در اطراف این نیروگاه‌اتمی، باعث شد تا چندروز پیش ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌‌جمهور اوکراین با رجب طیب اردوغان، رئیس‌‌جمهور ترکیه و آنتونیو گوترش،‌‌ دبیر کل سازمان‌ملل در لویو دیدار کنند. زلنسکی هشدار داد که اگر جامعه جهانی اقدامی نکند، ممکن است فاجعه‌‌ای رخ دهد: «هیچ‌‌کس تا حالا برای تهدید دنیا از یک نیروگاه هسته‌‌ای اینقدر واضح استفاده نکرده است». گوترش نیز درگیری در نزدیکی این نیروگاه را «خودکشی» خواند. اردوغان هم که همواره سعی می‌‌کند در این درگیری نقش حکمیت را برعهده داشته باشد، از اوکراین حمایت کرد و نسبت به وقوع فاجعه‌‌ای همانند چرنوبیل هشدار داد. اجازه ورود بازرسان بین‌‌المللی تصمیمی بود که پوتین پس از تماس تلفنی با امانوئل مکرون، رئیس‌‌جمهور فرانسه اعلام کرد. مکرون یکی از معدود ‌رهبران کشورهای جهان است که از زمان حمله روسیه به اوکراین، رابطه مستقیم خود را با پوتین حفظ کرده. روسیه همچنین تهدید کرده که اگر اوکراین به گلوله‌‌باران‌‌های خود ادامه دهد، این نیروگاه را تعطیل می‌‌کند. ادعایی که اوکراین آن را رد کرده است. حالا روسیه و اوکراین به «بازی سرزنش» یا blame game مشغول شده‌‌اند و هرکدام از آنها، دیگری را مقصر گلوله‌‌باران‌‌ها در این منطقه می‌‌دانند، اما اهداف روسیه و اوکراین از این بمباران‌‌ها چیست و آیا چرنوبیل دیگری در راه است؟ در دوهفته گذشته اتفاق‌‌های اطراف زاپروژیا، نهمین نیروگاه انرژی اتمی جهان به دردسر بزرگی برای رهبران جهان تبدیل شده است. بااینکه نظامیان روسیه این نیروگاه را تصرف کرده‌‌اند و با وجود تقابل‌نظامی میان روسیه و اوکراین، اداره و کنترل فرآیندهای داخل نیروگاه همچنان برعهده کارکنان اوکراینی است. گزارش‌‌ها نشان می‌‌دهند اوکراینی‌‌ها در شرایطی در زاپروژیا کار می‌‌کنند که نیروهای نظامی روسی با اسلحه بالای سرشان ایستاده‌‌اند. به‌گزارش بی‌‌بی‌‌سی، ‌‌روسیه ادعا می‌‌کند که دارد از این نیروگاه محافظت می‌‌کند، اما تخمین‌‌ها نشان می‌‌دهد که نزدیک 500سرباز روسی در منطقه نیروگاه زاپروژیا حضور دارند. اوکراین نیز ادعا می‌‌کند که روسیه با تصرف زاپروژیا می‌‌خواهد از این منطقه به‌عنوان پایگاهی برای هدف قرار دادن سربازهای اوکراینی استفاده کند. اوکراین ادعا می‌‌‌‌کند که زاپروژیا درواقع سپری است برای ادامه عملیات نظامی روسیه تا بتواند راکت‌‌هایش را به مناطق اطراف پرتاب کند. افزایش درگیری نظامیان روسیه و اوکراین در چندروز گذشته در نزدیکی تاسیسات هسته‌‌ای زاپروژیا،‌‌ نگرانی‌‌های جامعه جهانی ازجمله اروپا، چین و آمریکا را از نشت مواد رادیواکتیو یا ذوب شدن راکتورها بیشتر کرده است. کارکنان اوکراینی این نیروگاه در گفت‌‌وگوی پیامکی خود با بی‌‌بی‌‌سی می‌‌گویند که روسیه برای کنترل زاپروژیا از اقدامات شدیدی استفاده می‌‌کند. به‌گفته این کارکنان که نام خود را فاش نکرده‌‌اند، آنها تنها می‌‌توانند در یک اتاق با یکدیگر حرف بزنند و غذا بخورند چون نیروهای روسی بقیه اتاق‌‌ها را به‌‌عنوان پایگاه نظامی خود اشغال کرده‌‌اند. تنها راه ارتباطی با کارکنان داخل نیروگاه از طریق پیامک است چون در حال حاضر پس از تصرف روسیه، کارکنان داخل نیروگاه باید از سیم‌‌کارت‌‌های روسی استفاده کنند که آنتن‌‌دهی بسیار ضعیفی در آن منطقه دارند. چندروز‌پیش تصاویری از حضور ماشین‌‌های نظامی روسیه در اتاق توربین نیروگاه زاپروژیا منتشر شد و درنتیجه نگرانی‌‌ها از شدت گرفتن درگیری‌‌ها افزایش پیدا کرد. گلوله‌‌باران‌‌های نظامیان دوطرف متخاصم در اطراف این نیروگاه، بخشی از نزاع بزرگ‌تری در جنوب اوکراین است که در هفته‌‌های اخیر مورد حمله‌‌های بیشتری قرار گرفته. اوکراین تلاش می‌‌کند تا قدم‌‌به‌‌قدم جنوب اوکراین و شهر استراتژیک خرسون را از تصرف نیروهای روسی درآورد. روسیه کمی بعد از حمله به اوکراین در 24فوریه، شهر خرسون را تصرف کرد و الان گمانه‌‌زنی‌‌ها درباره الحاق آن به روسیه شدت گرفته است. روسیه نیز در واکنش به حمله‌‌های اوکراین، نیروهای نظامی بیشتری را به خرسون فرستاد تا بتواند شهر را همچنان در کنترل خود نگه دارد.

اهداف روسیه و اوکراین در زاپروژیا

با توجه به درخواست زلنسکی از رهبران جهان برای بیرون راندن نظامیان روسی از انرهودار، شهری که زاپروژیا در آن قرار گرفته، به‌نظر می‌‌رسد که روسیه دارد این نیروگاه را از چنگ اوکراین خارج می‌‌کند. طبق گفته‌‌های شهردار انرهودار، هفته گذشته بیش از نیمی از ساکنان انرهودار فرار کرده‌‌اند. هجوم بی‌‌سابقه زنان و کودکان برای فرار از این منطقه جنگی، صحنه‌‌ای است که از جنگ جهانی دوم تاکنون در اروپا دیده نشده (مردان 18 تا 60سال باید در اوکراین بمانند و بجگند). این منطقه در نزدیکی رود دنیپر است و به دلیل محدودیت‌‌های جغرافیایی تا فاصله 20 کیلومتری از نیروگاه اتمی هیچ سرباز اوکراینی دیده نمی‌‌شود. کارشناسان هسته‌‌ای در کی‌‌یف معتقدند روسیه می‌‌تواند برق تولیدی از این نیروگاه را به سمت کشور خود تغییر مسیر دهد که البته چندین ماه طول می‌‌کشد. کارکنان زاپروژیا نیز معتقدند از این نیروگاه همواره به‌عنوان عاملی برای باج‌‌گیری استفاده خواهد شد و نگرانند که روسیه فکر کند اگر آنها نتوانند از این نیروگاه استفاده کنند پس هیچ‌‌کس حق ندارد از آن استفاده کند.

دستاوردهای نظامی اوکراین

طی ماه‌‌های گذشته اوکراینی‌‌ها به طور عجیبی سیگنال‌‌هایی از برنامه گسترده خود برای حمله متقابل به روسیه برای بازپس‌‌گیری شهر خرسون فرستاده‌‌اند. خرسون اولین شهر بزرگی بود که از زمان آغاز حمله روسیه به اوکراین توسط نیروهای روسی تصرف شد. آنها با استفاده از حملات موشکی دوربرد، پل‌‌های اصلی ارتباطی اطراف خرسون را نابود کردند تا این شهر را ایزوله کنند. با اینکه نیروهای روسیه و اوکراین در انرهودار با یکدیگر درگیر شده‌‌اند، اما روس‌‌ها از این منطقه جنوبی به‌عنوان خط‌مقدمی استفاده می‌‌کنند که به 480 مایل می‌‌رسد. اما با این حال هیچ اقدامی برای بازپس‌‌گیری این منطقه صورت نگرفته و کنترل خرسون همچنان در اختیار روس‌‌هاست. جیمز اکتون، یکی از مدیران برنامه سیاست هسته‌‌ای در اندیشکه «موقوفه کارنگی برای صلح بین‌‌المللی» در گفت‌‌وگو با بی‌‌بی‌‌سی درباره خطر درگیری‌‌ها در زاپروژیا می‌‌گوید:‌‌ «نیروگاه‌‌های هسته‌‌ای برای قرار گرفتن در مناطق جنگی طراحی نمی‌‌شوند. تمام سیستم‌‌های ایمنی مختلفی که در طراحی آنها به‌کار می‌‌روند برای این است که از وقوع هرگونه حادثه‌‌ای در زمان صلح در امان بمانند». به‌گفته اکتون، در زمان جنگ احتمال خرابی‌‌های فاجعه‌‌بارتری وجود دارد که شاید به وقوع حادثه هسته‌‌ای بزرگ‌تری منجر شود. اکتون معتقد است بدترین سناریوی احتمالی می‌‌تواند وقوع حادثه‌‌ای مانند فاجعه نیروگاه اتمی فوکوشیما در سال 2011 باشد. در آن زمان، با وقوع سونامی پس از زلزله‌‌ای 9ریشتری،‌‌ نیروگاه اتمی فوکوشیما به زیر آب رفت و خنک‌‌کننده‌‌های راکتورها از کار افتادند که باعث شد دمای راکتورها افزایش پیدا کند و درنهایت به ذوب شدن آنها و نشت مواد رادیواکتیو منجر شد.

از کار افتادن خنک‌‌‌‌کننده‌‌های راکتورها

موضوعی که باعث نگرانی می‌‌شود گلوله‌‌باران منطقه اطراف زاپروژیا نیست بلکه از کار افتادن سیستم‌‌های خنک‌‌کننده ا‌‌ست. تصور عمومی از حمله نظامی به سایت هسته‌‌ای این است که وقتی راکتورها مورد هدف قرار می‌‌گیرند، با اصابت گلوگه شکاف برمی‌‌دارند و مواد رادیواکتیو مستقیما منتشر می‌‌شوند، اما کارشناسان معتقدند که احتمال وقوع چنین اتفاقی کم است. اکتون معتقد است سیستم‌‌های خنک‌‌کننده راکتورها مهم‌ترین مساله هنگام درگیری‌‌های نظامی است. برق سیستم‌‌های خنک‌‌کننده زاپروژیا از خارج از نیروگاه تامین می‌‌شود. اگر کابل‌‌های برق قطع شوند که در جریان جنگ روسیه و اوکراین چندین‌بار اتفاق افتاده، ژنراتورهای اضطراری دیزلی روشن می‌‌شوند. از سیستم‌‌های خنک‌‌کننده برای خنک‌‌کردن آب داغی استفاده می‌‌شود که از هسته نیروگاه اتمی خارج می‌‌شود. زمانی که احتمال حمله به تاسیسات هسته‌‌ای بیشتر می‌‌شود، احتمال هدف قرار گرفتن خنک‌‌کننده‌‌های راکتورها نیز وجود دارد. وقوع یک سری اتفاقات باعث می‌‌شود که نیروگاه هسته‌‌ای نتواند از بالا رفتن دمای تاسیسات خود جلوگیری کند. ممکن است آتش از جای دیگری شروع شود و درنهایت به خنک‌‌کننده‌‌ها برسد. از سوی دیگر در بحبوحه جنگ نمی‌‌توان تضمین کرد که ماشین‌‌های آتش‌‌نشانی بتوانند به‌موقع به محل حادثه برسند. در این صورت ممکن است مواد رادیواکتیو سطح بالا در هسته راکتورها ذوب و در محیط منتشر شوند.

فوکوشیما و زاپروژیا

پس از چرنوبیل، حادثه نیروگاه اتمی فوکوشیما بزرگ‌ترین فاجعه اتمی به سونامی ژاپن در سال 2011 است که باعث از کار افتادن ژنراتورهای اضطراری ذخیره و همچنین دستگاه تبدیل‌‌کننده برق شد و به همین ترتیب سه راکتور این سایت هسته‌‌ای ذوب شدند. درنتیجه در شرایطی که خنک کردن راکتورها غیرممکن شده بود، هسته این راکتورها ذوب شدند (بین چهار تا 77ساعت پس از سونامی اولیه، بسته به نوع راکتور). بیش از 100هزار نفر به‌خاطر تشعشعات پس از حادثه مجبور به ترک خانه‌‌های‌شان شدند. تشعشع هرگونه ایزوتوپ رادیواکتیو می‌‌تواند برای محیط اطرافش فاجعه‌‌بار باشد، اما به‌خاطر نوع راکتورهای زاپروژیا، تاثیر آن به هیچ وجه به‌شدت حادثه چرنوبیل در سال 1986 نخواهد بود. عواقب حمله به زاپروژیا ممکن است دقیقا همانند حادثه فوکوشیما نباشد. در حادثه فوکوشیما،‌‌ وزش باد نقش مهمی بازی کرد اما در آن زمان، توکیو با هیچ کشوری در جنگ نبود و با تخلیه شهرهای اطرافی که در مسیر باد قرار داشتند، جلوی وقوع فاجعه‌‌ای بزرگ‌تر گرفته شد، اما جنگ شرایط نیروگاه زاپروژیا را پیچیده‌‌تر و مشکل‌‌تر کرده است.

گزینه‌های جامعه بین‌‌المللی

کارشناسان می‌‌گویند کاری از دست کشورهای جهان برنمی‌‌آید، مگر اینکه روسیه بخواهد مسئولانه‌‌تر عمل کند. بااینکه بهترین گزینه، پایان جنگ و خروج روسیه از مناطق تحت تصرفش است، اما یکی از گزینه‌‌های عملی، درخواست برای غیرنظامی شدن مناطق اطراف نیروگاه‌‌های هسته‌‌ای است. با وجود آنکه روسیه تحت فشارهای سنگین بین‌‌المللی قرار دارد، اما احتمال کمی وجود دارد که تسلیم خواسته‌‌های آنها شود. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان‌ملل درخواست کرده تا توافقنامه‌‌ای فورا توسط طرفین متخاصم امضا شود تا زاپروژیا را به‌عنوان یک سازه کاملا غیرنظامی بپذیرند و از ایمن‌بودن منطقه اطمینان حاصل کنند. هنوز هیچ امیدی برای مذاکرات صلح وجود ندارد. زلنسکی می‌‌گوید زمانی مذاکره می‌‌کند که روسیه مرزهای خود را به هر آنچه تا قبل از 24فوریه بود، برگرداند. مشخص است که روسیه می‌‌خواهد به عملیات خود در اوکراین ادامه دهد. بدون پیشرفت در دیپلماسی به‌نظر می‌‌رسد مسیر این جنگ نامشخص است و تا مدت‌‌های طولانی ادامه خواهد داشت. آسیب‌‌های گلوله‌‌باران اطراف نیروگاه تنها چند روز پس از آغاز حمله روسیه به اوکراین در فوریه گذشته، نیروهای نظامی روسیه در شمال و جنوب‌‌شرقی اوکراین دنبال به دست گرفتن کنترل نیروگاه‌‌های اتمی چرنوبیل و زاپروژیا بوده‌‌اند. روسیه در عملیاتی بی‌‌سابقه به زاپروژیا حمله کرد که در چهارمارس نیروهای نظامی این کشور موفق شد این نیروگاه را تصرف کند. با وجود اینکه گلوله‌‌باران این نیروگاه باعث انتشار مواد رادیواکتیو نشد،‌‌ اما اولکسی کووین‌‌یویس، متخصص و ناظر پیشین راکتورهای هسته‌‌ای گزارش می‌‌دهد که گلوله‌‌ها به ساختمان‌‌هایی برخورد کرده‌‌اند که محل نگهداری توربین‌‌ها بودند و تجهیزات تبدیل برق نیز کم‌وبیش از کار افتاده‌‌اند. نیروهای روسی همچنین در 24فوریه کنترل چرنوبیل را به مدت پنج‌هفته در اختیار داشتند و درنهایت در 31مارس آنجا را ترک کردند.

نیروگاه زاپروژیا

در اوایل آگوست، نیروگاه هسته‌‌ای زاپروژیا برای باردیگر مورد حمله قرار گرفت و گلوله‌باران‌‌ها در بخش‌‌های غیررادیواکتیو این نیروگاه باعث خرابی در کابل‌‌های برق این تاسیسات شد. زاپروژیا دارای شش‌راکتور آب سبک از نوع VVER است که در زمان شوروی طراحی شده‌‌اند. این راکتورها در کل ایمن‌‌ترند و در برابر اشاعه مواد رادیواکتیو مقاوم‌‌تر. هرکدام از این راکتورها 950مگاوات انرژی تولید می‌‌کنند که مقدار قابل توجهی است. از اوایل آگوست، از سه‌راکتوری که در زاپروژیا کار می‌‌کنند، دو‌راکتور به شبکه برق متصل شده‌‌اند. 55درصد برق اوکراین در سال 2021 از انرژی هسته‌‌ای و به‌وسیله 15راکتور در چهارنیروگاه برق متفاوت تولید شده است. از 24فوریه، ‌‌اوکراین شبکه برق خود را از روسیه جدا کرد و تا 16مارس، و زمانی که با اتحادیه اروپا هماهنگ شد،‌‌ روی پای خود عمل می‌‌کرد. اقدامی که انتظار می‌‌رفت یک‌سال طول بکشد، طی دوهفته انجام شد. مقامات اوکراین با افزایش حجم برق صادراتی به اتحادیه اروپا دنبال افزایش درآمدزایی خود بودند، اما اروپایی‌ها این روند را با سرعت کمتری پیش می‌‌برند چون می‌‌خواهند از توانایی شبکه برق در این روند اطمینان حاصل کنند. روند کندی که اوکراینی‌‌ها را کلافه کرده است. در اوایل آگوست، رئیس آژانس انرژی‌اتمی اوکراین موسوم به انرگواتم گفت که روسیه می‌‌خواست نیروگاه هسته‌‌ای زاپروژیا را به شبکه برق کریمه متصل کند. علاوه بر زاپروژیا، نیروگاه‌‌های هسته‌‌ای دیگری نیز در این منطقه وجود دارند که شامل نیروگاه‌‌های با سوخت زغال‌‌سنگ و هیدروالکتریک است.‌‌

تهدید بزرگ

اوکراین احتمالا بیش از هر کشوری در دنیا از تبعات انفجار و آتش‌‌سوزی در نیروگاه‌‌های هسته‌‌ای آگاه است. در آوریل 1986، فاجعه‌‌بارترین حادثه نیروگاه هسته‌‌ای در چرنوبیل رخ داد که درنتیجه آن مواد رادیواکتیو در سراسر قاره اروپا منتشر شدند. نظارت بر چرای حیوانات در زمین‌‌های انگلستان که درنتیجه این حادثه آلوده شده بودند تا سال 2012 ادامه داشت. حادثه چرنوبیل همچنین اثر چشمگیری در خود اوکراین داشت. نزدیک به 350هزار نفر مجبور به ترک خانه‌‌های‌شان شدند و 600هزار نفر دیگر به‌عنوان امدادگر فوریت‌‌های پزشکی و ریکاوری ثبت‌‌نام کردند. با توجه به تبعات طولانی‌‌مدت حادثه چرنوبیل و شرایط سیاسی در حال تغییر پس از فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی در سال 1992، ارزیابی تبعات اقتصادی انفجار این نیروگاه نامعلوم است، اما کم‌‌وبیش به صدها میلیارد دلار می‌‌رسد. در هسته نیروگاه‌‌های هسته‌‌ای، سوخت رادیواکتیو نگهداری می‌‌شود که برق راکتور‌‌ها را تامین می‌‌کند. میزان سوختی که در این مکان وجود دارد به‌طور قابل‌توجهی به سایز و نوع سوختی که به‌کار برده می‌‌شود، بستگی دارد؛ چه اورانیوم غنی‌‌شده باشد، چه نباشد. در راکتورهای چرنوبیل از اورانیومی استفاده می‌‌شود که به میزان کمی غنی شده و درنتیجه میزان سوختی که در مرکز این سایت قرار دارد به 200تن می‌‌رسد. وزن سوخت راکتورهای آب سبک نزدیک به 30تن است. علاوه‌‌ بر آن، راکتورهای RBMK چرنوبیل، به آرام‌‌کننده‌‌های گرافیتی مجهز بودند و به همین ترتیب در درجه حرارت بالا سوختند که باعث تشدید میزان و ارتفاع توده رادیواکتیوی ناشی از حادثه شدند. با اینکه در نیروگاه اتمی زاپروژیا از اورانیوم غنی‌‌شده استفاده می‌‌شود، برای راکتورهای کنونی VVER آب به‌‌جای آرام‌‌کننده‌‌های گرافیتی به‌کار گرفته می‌‌شود. درنتیجه این راکتورها امن‌‌ترند و مثل چرنوبیل در آتش نمی‌‌سوزند. راکتورهای مدرن در اوکراین مانند راکتورهای زاپروژیا به‌وسیله یک سیستم مهارثانویه احاطه شده‌‌اند. این سیستم شامل یک دیوار بتنی محکم است که برای تحمل انفجارها و هواپیماهای ساقط‌شده طراحی شده‌‌اند. با این حال، مشخص نیست که این نیروگاه‌‌ها چقدر در برابر حمله‌‌های نظامی مقاوم‌اند. ضخامت دیوارمهار در این نوع راکتورها معمولا 2/1متر است و برای پروژه‌‌های ساخت‌و‌ساز جدید، ضخامت دومتری نیاز در نظر گرفته می‌‌شود. مواد رادیواکتیو در زاپروژیا در حوضچه‌‌های سوخت مصرف‌‌شده نگهداری می‌‌شوند، جایی که سوخت مصرف‌شده در زیرآب قرار می‌‌گیرد تا خنک شود و سطح تشعشعات آن قبل از اینکه به حوضچه نگهداری انتقال پیدا کند،‌‌ کاهش می‌‌یابد. اگر خنک‌‌کننده‌‌ای از حوضچه سوخت مصرف‌‌شده، حذف شود یا گلوله‌‌ای با هدف‌‌گیری مستقیم درون ساختار سازه مهار نفوذ کند، قطع برق باعث می‌‌شود دمای سوخت نگهداری‌شده بالا رود. اگر درجه دما به بالاتر از 900درجه سانتی‌‌گراد برسد، روکش فلزی اطراف زیرکونیوم شعله‌‌ور می‌‌شود که درنهایت نشت انتشار مواد رادیواکتیو را در پی خواهد داشت. همانطور که از ویرانی‌‌های هیروشیما و ناکازاکی در سال 1945مشخص است، حوادث چرنوبیل و فوکوشیما به‌اندازه انفجار یک سلاح هسته‌‌ای تاثیرگذار نیستند. سلاح هسته‌‌ای می‌‌تواند از هر حادثه‌‌ای که در تاسیسات برق‌هسته‌‌ای غیرنظامی رخ دهد، فاجعه‌‌بار باشد. با این وجود،‌‌ ویرانی‌‌های ناشی از نشت مواد رادیواکتیو احتمالا به کشورهای همسایه اوکراین می‌‌رسد و براساس جهت باد، این مواد می‌‌توانند به روسیه و بقیه اروپا برسند؛ حتی تا خاورمیانه و شمال آفریقا. آلودگی آب در رود دنیپر و حوضچه کخووکا که نقش مهمی در کشاورزی آن منطقه می‌‌گذارد نیز می‌‌تواند فاجعه دیگری را رقم بزند.