سراب سـبز عربســتان

پس از تابش شدید آفتاب صبحگاهی، مرکز تحقیقات تاریک و خنک بود. در آنجا، در مقابل یک مانیتور بزرگ، یک مهندس روی یک اسلاید کلیک کرد تا ارائه روزش را برای بازدیدکننده‌‌اش آغاز کند. عنوان این ارائه که بر روی صفحه مانیتور نقش بسته بود، این بود:«پیش به سوی انتشار صفر کربن». همانطور که در اسلاید‌‌ها آمده بود، این مرکز یک سازمان زیست‌‌محیطی نبود و آن جلسه هم قرار نبود یک کنفرانس آب و هوایی باشد. خبرنگار مجله تایم اجازه یافت تا وارد مرکز تحقیق و توسعه آرامکو عربستان شود؛ جایی که معمولا فعالیت‌‌هایش محرمانه است. آرامکو، غول تولید‌‌کننده سوخت‌‌های فسیلی که غول‌‌هایی مانند اکسون‌‌موبیل و شورون را در جیبش می‌‌گذارد. جالب اینجاست که عربستان سعودی، به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت خام جهان که مدام مشغول پمپاژ نفت خام و ریختن آن در تانکرهای نفتی است، با صدای بلند، از آرزوی خود برای رسیدن به انتشار صفر کربن تا سال 2060 خبر می‌‌دهد. برای سعودی‌‌ها که دوسوم جمعیت‌شان جوان‌تر از 35سال هستند، تغییر آب و هوایی یک موضوع دور از ذهن نیست. گرمای تابستان در عربستان معمولا به طور میانگین به 48درجه سانتی‌‌گراد می‌‌رسد. دانشمندان و کارشناسان تغییرات اقلیمی سال گذشته اعلام کردند که معتقدند دمای هوا در خاورمیانه می‌‌تواند در سال‌‌های آینده «به‌طور بالقوه عامل تهدیدکننده‌‌ای برای حیات انسان» باشد. علی الصفار، تحلیلگر منطقه در آژانس بین‌‌المللی انرژی در پاریس می‌‌گوید: «کشورهای خاورمیانه هم‌اکنون با یک بحران مواجه هستند و در حال حاضر نیز وارد این چالش شده‌‌اند.» به سختی می‌‌توان گفت که سعودی‌‌ها در گرم شدن کره زمین بی‌‌تقصیر هستند. کارشناسان محیط زیست می‌‌گویند که آرامکوی عربستان سعودی بیش از چهاردرصد از گازهای گلخانه‌‌ای جهان را از سال 1965 تاکنون تولید کرده است. سعودی‌‌ها از دهه 1930 تاکنون، در حاشیه صحرای عرب، بر روی مقدار غیرقابل اندازه‌‌گیری نفت خوابیده‌‌اند. مقداری که شاید بتوان گفت که به‌طور تقریبی به 267میلیارد بشکه می‌‌رسد که این خودش 15درصد کل ذخایر نفت جهان است. در دهه 30 میلادی بود که این پادشاهی قبیله‌‌ای به یک قدرت جهانی در عرصه انرژی تبدیل شد. از آن زمان، بیش از 80 سال گذشته است و تسلط عربستان سعودی بر بازار نفت جهان به شکل ترسناکی از میان رفته است. عربستان امروز حدود 11میلیون بشکه نفت تولید می‌‌کند و بیش از هفت میلیون بشکه را در بازارهای بین‌‌المللی به فروش می‌‌رساند و خاندان سلطنتی حاکم و کمپانی آرامکو که متعلق به آنان است، ثروت عظیمی از این فروش به‌دست می‌‌آورند که سال گذشته این درآمد به 110میلیارد دلار رسید. با این حال، پس از سال‌‌ها تولید سودآور نفت، اکنون یک بحران جهانی بر وضعیت ارزشمند سعودی‌‌ها سایه افکنده است. تقریبا همه کشورها متعهد شده‌‌اند که استفاده از سوخت‌‌های فسیلی که تا حد زیادی بزرگترین منبع گازهای گلخانه‌‌ای کره زمین است را کاهش دهند. این اجماع می‌‌تواند چشمگیرترین تغییر در تولید و مصرف انرژی از زمان شروع عصر خودرو که بیش از یک قرن پیش بود به دنبال داشته باشد. برای عربستان سعودی، سوال این است که آیا می‌‌تواند یک ابرقدرت در دنیای نفت باقی بماند و در عین حال به مبارزه جهانی علیه تغییرات آب و هوایی بپیوندد یا اینکه توانایی این کشور برای تنوع بخشیدن به اقتصادش به دور از وابستگی شدید به نفت، خیلی دیر حاصل می‌‌شود. چراکه در غیر این‌صورت، این کشور همانطور که برخی‌ ادعا می‌‌کنند، یکی از بزرگترین تولید‌‌کننده‌‌های کربن در جهان خواهد بود. اگر قمار عربستان سعودی نتیجه دهد، می‌‌تواند در روند تغییر رژیم مصرف انرژی در جهان به عنوان یک کشور بزرگ تولید‌‌کننده سوخت فسیلی موفق باشد و در داخل نیز کشور را به سمت انرژی‌‌های پاک و دوستدار محیط زیست سوق دهد. جیم کرین، کارشناس ژئوپلیتیک انرژی در دانشگاه رایس در هیوستون می‌‌گوید: «آنها دوست دارند کیک خود را داشته باشند و آن را بخورند. جاه‌طلبی سعودی‌‌ها این است که آخرین نفری باشند که در بازار جهانی نفت باقی مانده‌اند. آنها می‌‌خواهند آخرین قطره‌‌های نفت حفاری‌شده از میدان‌‌های نفتی عربستان بیرون بیاید.»

سرمایه از کجا تامین می‌شود؟

عربستان پول زیادی برای طرح بزرگ خود دارد. آرامکو با ارزش بازار بیش از دو تریلیون و 300میلیارد دلار، در حال حاضر دومین شرکت باارزش جهان، پس از اپل است. با افزایش شدید قیمت در پمپ بنزین، درآمد آن در سال جاری تقریبا دو برابر شده است. ثروت عظیم نفتی به پادشاهی تنها 35میلیون نفری قدرت کافی داده است تا به‌طور موثر سهمیه‌بندی را در اوپک، کارتل بین‌المللی 13کشور بزرگ تولیدکننده نفت، با پتانسیل تأثیرگذاری بر بازارهای سهام در سراسر جهان دیکته کند. این موقعیت منحصربه‌‌فرد می‌‌تواند برای دهه‌‌ها دوام بیاورد؛ به‌‌ویژه اینکه رهبر واقعی این کشور، یعنی محمد بن‌سلمان، تنها 37سال سن دارد و می‌‌تواند برای نسل‌‌ها بر مسند حکومت باقی بماند. شاهزاده عبدالعزیز بن‌سلمان، وزیر انرژی عربستان سعودی - برادر ناتنی بزرگتر محمد بن‌سلمان، به تایم می‌‌گوید: «تقاضا برای نفت همچنان در حال افزایش است.» او می‌‌گوید: «در چه سطحی، نمی‌‌دانم و هرکسی که به شما بگوید درک خوبی از زمان و مکان دارد، مطمئناً در یک سرزمین خیالی زندگی می‌‌کند.» فوریه گذشته، محمد بن‌سلمان، مبلغ 80 میلیارد دلار را از شرکت نفت به صندوق سرمایه‌‌گذاری دولتی این کشور یا همان صندوق سرمایه‌گذاری عمومی که او ریاست آن را بر عهده دارد، انتقال داد. دارایی‌‌های صندوق از زمان شیوع بیماری کرونا به شدت افزایش یافته است و به حدود 620میلیارد دلار رسیده است. این دارایی‌‌ها آنقدر زیاد شد که عربستان میلیاردها دلار در شرکت‌‌هایی نظیر Netfix، Carnival Cruises، گروه هتل‌‌های Marriott، خودروساز خودروهای الکتریکی کالیفرنیا به نام Lucid Motors، سرمایه‌‌گذاری کرده و سهام بسیاری دیگر از شرکت‌‌ها را خریده است. این دارایی‌‌ها می‌‌توانند به تامین مالی پروژه تغییر مصرف انرژی در عربستان سعودی کمک کنند. اما اینکه این روند چگونه اجرایی می‌‌شود یا اینکه همانطور که عبدالعزیز می‌‌گوید چگونه انتشار کربن کنترل می‌‌شود، همان چیزی است که ذهن بسیاری از مهندسان ارشد دولت را به خود مشغول کرده است. از سوی دیگر، نقض حقوق بشر توسط دستگاه پادشاهی عربستان نیز با ضرورت‌‌ها و نیازهای تجاری این کشور در تناقض قرار گرفته است. در حاشیه ریاض و در یک صبح زمستانی، در مرکز مطالعات و تحقیقات نفت ملک عبدالله عربستان سعودی، که با نام اختصاری KAPSARC شناخته می‌‌شود، حدود 15متخصص گرد هم آمدند تا استراتژی عربستان را برای خبرنگار تایم ترسیم کنند. عبدالعزیز می‌‌گفت که همه زیر 30سال سن دارند. بسیاری از آنها زن هستند و بسیاری نیز در ایالات متحده آمریکا تحصیل کرده‌‌اند. از جمله این طرح‌‌ها، شبکه‌‌ای از ایستگاه‌‌های شارژ EV و پروژه‌‌ای برای کاهش مصرف ساختمان‌‌های اداری و خانه‌‌ها با سیستم‌‌های برق کم‌مصرف است. چه اینکه هم‌اکنون در عربستان حدود 33پروژه نیروگاه خورشیدی و بادی در حال ساخت هستند. عربستانی‌‌ها می‌‌گویند که تأمین مالی همه این پروژه‌‌ها، اگر توسط دستگاه سلطنتی تائید شوند، مشکلی ندارد. رئیس شرکت ملی خدمات انرژی عربستان می‌‌گوید: «ما از پادشاه دستور داریم که همه ساختمان‌‌ها را برای بهره‌‌وری انرژی نوسازی کنیم. ما سرمایه خود را برای تأمین مالی همه پروژه‌‌های‌مان داریم، بنابراین نیازی به مراجعه به بانک‌‌ها یا مؤسسات وام‌‌دهی نداریم.»

پروژه نئوم چطور شکل گرفت؟

شاید بزرگترین آزمایشی که در حال انجام است، در NEOM باشد. شهری 500 میلیارددلاری که از ابتدای شمال غربی کشور در حال ساخت است. بر روی کاغذ، این مکان به محل آزمایش مفاهیمی مانند تاکسی‌‌های هوایی و به هیدروژن سبز تبدیل خواهد شد که با استفاده از انرژی‌‌های تجدیدپذیر ایجاد شده‌‌اند و ولیعهد سعودی به خود می‌‌بالد که بیشتر برق NEOM را تولید می‌‌کند. یک کارخانه سوخت سبز در NEOM با هزینه پنج میلیارد دلاری در حال ساخت است. سداد الحسینی، زمین‌شناس که پیش از این ریاست بخش اکتشاف و تولید آرامکو را بر عهده داشت و اکنون ریاست شرکت انرژی حسینی را بر عهده دارد، می‌‌گوید: «این مسیر روشنی برای حرکت از آزمایشگاه به مرکز تحقیقات و حرکت به سوی فناوری است که به طور کامل استقرار یافت.» تحقیقات آرامکو شامل تلاش برای جذب و استفاده مجدد از کربنی است که از میادین نفتی عربستان در جو منتشر می‌‌شود. این تاکتیکی است که عربستان سعودی برای دستیابی به اهداف عدم انتشار گازهای گلخانه‌‌ای خود به شدت به آن تکیه می‌‌کند. اگرچه کارآیی این تاکتیک هنوز عمیقا نامشخص است، اما سعودی‌‌ها شروع به جذب کربن کرده و آن را از یک میدان گازی در بیابان به کارخانه‌‌ای در 120کیلومتر دورتر فرستاده‌‌اند تا به محصولات پتروشیمی تبدیل شود. مهندسان همچنین در حال تحقیق در مورد راهی برای انتقال هیدروژن آبی‌رنگ - مشتق‌شده از گاز طبیعی - به اروپا و آسیا هستند. عربستان سعودی اولین محموله آمونیاک آبی را در سال 2020 برای استفاده در تولید برق به ژاپن تحویل داد و توافق‌نامه‌‌ای را با آلمان برای توسعه هیدروژن سبز امضا کرده است. آرامکو همچنین در حال کار بر روی ایجاد سوخت مصنوعی از ترکیب کربن و هیدروژن جذب شده است که ادعا می‌‌کند آلودگی خودروهای معمولی را تا 80درصد کاهش می‌‌دهد. این شرکت می‌‌گوید که قصد دارد بازاریابی آن را در سال 2025 آغاز کند. این واقعیت که عربستان سعودی فقط یک شرکت نفتی دارد که متعلق به دولت است، این کشور را قادر می‌‌سازد تا آزادانه برای چنین تحقیقاتی هزینه کند. حسینی می‌‌گوید: «شما نمی‌‌توانید اکسون یا شورون یا هیچ‌یک از این شرکت‌‌ها را پیدا کنید که بر روی مواردی از این قبیل تمرکز کنند. اگر به آنها بگویید یک پروژه تحقیقاتی انجام دهید که ممکن است تا 20سال سودی نداشته باشد، مسلما آنها می‌‌گویند این کار ما نیست. یحیا خوجا، مهندس برق آموزش‌دیده و مشاور دانشگاه استنفورد می‌‌گوید: «ما می‌‌توانیم شرکت‌‌های مهندسی در کلاس جهانی را برای طراحی منابع یا نیروگاه‌‌های هیدروکربن در پادشاهی عربستان به کار بگیریم و همچنین این خدمات را برای هر کس دیگری که علاقمند است انجام دهیم.» او می‌‌گوید:«در عربستان سعودی سبز، این کشور مصرف سوخت فسیلی خود را حدود یک میلیون بشکه در روز کاهش خواهد داد. سپس می‌‌تواند آن نفت را در بازارهای جهانی بفروشد و روزانه نزدیک به 100میلیون دلار به قیمت فعلی درآمد کسب کند.» خوجا می‌‌گوید: «اینگونه است که ما اقتصاد این پروژه را توجیه می‌‌کنیم.» او طرح عربستان را «کل‌‌نگر و شامل همه راه‌حل‌‌ها» می‌‌خواند: «این راه ما برای پیمودن مسیری به سوی یک راه‌حل است، نه اینکه فقط به بخشی از یک راه‌حل راضی باشیم.»

انتقادات دانشمندان علوم اقلیمی

دانشمندان علوم اقلیمی این استدلال را رد کرده و عربستان سعودی را با اعلام تعهد خود به کاهش کربن در حالی که قصد دارد تولید نفت را به 13میلیون بشکه در روز افزایش دهد، به دورویی متهم می‌‌‌‌کنند. کاهش کربن ناشی از فعالیت‌‌های آرامکو شامل انتشار گاز Scope 3 که ناشی از مصرف نفت است، نمی‌‌شود. دانشمندان معتقدند بیشتر گازهای گلخانه‌‌ای با استفاده از سوخت فسیلی انتشار می‌‌یابند. Carbon Tracker Initiative، یک اندیشکده مالی مستقر در لندن و نیویورک در گزارشی در ماه ژوئیه اعلام کرد: «این فقط یکی از مشکلات سیاره زمین نیست. عربستان نفت‌دوست نیز ممکن است روزی با کاهش درآمدهای شرکت انرژی خود مواجه شود، زیرا جهان به سمت انرژی‌‌های تجدیدپذیر روی می‌‌آورد.» در این گزارش آمده است: «آرامکوی سعودی قرار گرفتن در معرض انتشار بیشتر گاز‌‌های گلخانه‌‌ای را تشدید می‌‌کند، نه اینکه کاهش ‌‌دهد.» تا همین اواخر، غیرقابل تصور بود که عربستان سعودی بتواند به عنوان پیشگام حوزه‌‌ای در جهان، در نظر گرفته شود، چه رسد به تلاش برای کاهش تاثیرات آب‌وهوایی. در واقع، بسیاری شک دارند که چنین اتفاقی بیفتد. سرمایه‌‌گذاری خارجی پس از قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌‌نگار سعودی مقیم واشنگتن در اکتبر 2018 که توسط عوامل سعودی در کنسولگری این عربستان در استانبول کشته و تکه‌تکه شد، کاهش یافت. بقایای جسد خاشقچی هم هرگز پیدا نشد. سال گذشته، سازمان سیا به این نتیجه رسید که ولیعهد عربستان با توجه به «کنترل مطلقی» که بر امور دارد، بر پرونده خاشقچی در سرویس‌‌های امنیتی سعودی، نظارت داشته و مطمئنا دستگیری یا قتل خاشقچی را تایید کرده است. در بحبوحه خشم جهانی نسبت به این ترور وحشتناک، مدیران‌عامل شرکت‌‌ها و مقامات غربی، شرکت در نشست ابتکار سرمایه‌‌گذاری آینده در ریاض که نشستی شبیه داووس سوئیس بود را تحریم کردند. با این حال، سه سال پس از مرگ خاشقچی، سرمایه‌‌گذاران خارجی با قدرت به عربستان سعودی بازگشتند و کنفرانس ابتکار سبز عربستان سعودی را در اکتبر گذشته شکل دادند و در انبوهی از معاملات بالقوه در یکی از بزرگترین طرح‌‌های انرژی جهان، مشارکت جستند. همزمان با شعله‌‌ور شدن جنگ در اوکراین، مقامات سعودی در اوایل آوریل، از سرمایه‌‌گذاران بزرگ وال‌‌استریت دعوت کردند تا در یک نمایشگاه جاده‌‌ای شهر نیویورک شرکت کنند تا شهر جدید خود به نام NEOM را که یک عنصر کلیدی از برنامه‌‌های سبز این کشور است را به نمایش بگذارند. تمایل زیادی، هم در سرمایه‌گذاران و هم در سیاستمداران برای پذیرش این امر وجود دارد که دوره تصدی محمد بن‌‌سلمان، احتمالا تقریبا از تمام رهبران جهانی بیشتر خواهد بود. یکی از دلایلی که جو بایدن، رئیس‌‌جمهوری آمریکا، سرانجام در ماه ژوئیه به ریاض سفر کرد و حتی با بن‌‌سلمان خوش‌وبش کرد نیز این بود. دیوید راندل، دیپلمات قدیمی ایالات متحده در ریاض و نویسنده کتابی در مورد محمد بن‌‌سلمان می‌‌گوید: «این ایده که شما می‌‌خواهید از شر بن‌سلمان خلاص شوید و پارلمان کانادا را جایگزین او کنید، بسیار ساده‌لوحانه است. تنها جایگزین ممکن القاعده است. به نظر می‌‌رسد مرگ خاشقچی، تأثیر منفی تجاری ناپایدار و کمی داشته است. حسینی، مدیر باسابقه آرامکو، می‌‌گوید: «فکر می‌‌کنم می‌‌توان گفت که ما به راه خود ادامه داده‌‌ایم.» او می‌‌گوید: «ممکن است مردم ژست گرفته باشند و گفته باشند، اوه، من هرگز به عربستان نخواهم رفت. اما در دنیا اصول اساسی وجود دارد که می‌‌گوید شما باید حرکت رو به جلوی اقتصاد را حفظ کنید.» به نظر می‌‌رسد که این موضوع از عملکرد بورس اوراق بهادار عربستان، موسوم به تداول که از طریق صندوق دارایی مستقل در اختیار دولت است، واضح است. خالدالحسن، مدیرعامل بورس عربستان، تخمین می‌‌زند که حدود 14درصد سهام این بورس در اختیار غیرسعودی‌‌ها است که از طریق حدود دوهزار و 600سرمایه‌‌گذار که در بورس معامله می‌‌کنند، این سهام‌‌ها را خریداری کرده‌‌اند. به گفته حسن، زمانی که سهام تداول در دسامبر گذشته به بازار عرضه شد، با درخواست‌‌های زیاد سرمایه‌‌گذاران خارجی برای خرید سهام مواجه شد و ارزش سهام‌‌ها به 10 برابر مبلغ پیشنهادی رسید. او در روز بسته شدن درخواست‌‌ها برای خرید به خبرنگار تایم گفت:«من با بیش از 100 سرمایه‌گذار بین‌المللی ملاقات کرده‌‌ام.»

عیار صداقت عربستان

اما برای اینکه سعودی‌‌ها به جذب سرمایه‌گذاران جدید ادامه دهند، به طور فزاینده‌‌ای به شرکت‌‌هایی نیاز دارند که (حداقل روی کاغذ) متعهد به مقابله با تغییرات آب‌وهوایی باشند. خالدالحسن می‌‌گوید: «ما در آینده شاهد این فشارها از ایالات متحده و اروپا خواهیم بود». او می‌‌گوید که مسائل زیست‌محیطی «تصمیمات سرمایه‌‌گذاری آنها را سمت‌وسو خواهند داد.» در داخل مجتمع تحقیق و توسعه آرامکو در ظهران، این اعتقاد قوی وجود دارد که به رغم بحران تغییرات آب و هوایی، شرکت آرامکو نه‌تنها یک غول بزرگ نفتی باقی خواهد ماند، بلکه بر بزرگی آن نیز افزوده خواهد شد. مهندسان آرامکو استدلال می‌‌کنند که انتقال انرژی باید به جای کاهش مقدار نفت تولید شده، بر چگونگی حفاری پاک‌‌تر نفت تمرکز کند. محققان این شرکت می‌‌گویند که در حال حاضر با خودروسازان (که از نام بردن آنها خودداری کردند) برای استفاده از موتورهای هیدروژنی مذاکره می‌‌کنند. به عنوان مثال، یک خودروی نیسان سدان مجهز به موتور سبز هیدروژنی به عنوان نمونه بیرون درِ پارک شده است. کمی دورتر، مرکز جدید این شرکت برای هوش مصنوعی واقع شده که ساختمان 4IR (انقلاب چهارم صنعتی) نام دارد. یکی از نمایشگرها مزارع گیاهان را نشان می‌‌دهد که آرامکو در نزدیکی پالایشگاه عظیم راس تانورا در خلیج فارس به عمل آورده است. پوشش گیاهی به عنوان یک سیستم طبیعی جذب کربن عمل می‌‌کند و گازهای گلخانه‌‌ای را از هوا جذب کرده و آنها را به زمین باتلاقی می‌‌فرستد. اما قلب ساختمان 4IR یک اتاق کنترل دایره‌‌ای‌شکل بزرگ است که بسیار به اتاق کنترل ناسا در هیوستون شبیه است. در آنجا، مهندسان هر قطره نفتی که آرامکو در صدها میدان نفتی تولید می‌‌کند را با استفاده از 60 پهپاد و ناوگان روبات‌‌هایی که پنج میلیارد داده را در آنِ واحد دریافت می‌‌کنند، نظارت می‌‌کنند. صفحه‌‌ای دورتادور دیوارها قرار داده شده است و توفانی از نمودارها و ارقام را نشان می‌‌دهد. مهندسان اطلاعات می‌‌گویند که می‌‌توانند از این اطلاعات برای تجزیه و تحلیل چگونگی ادامه تولید نفت حین کاهش انتشار کربن استفاده کنند. یکی می‌‌گوید: «همه چیز به کارآمدی و پایداری ربط پیدا می‌‌کند». برای دوستداران محیط زیست، تلاش‌‌های آرامکو مانند آخرین نفس یک غول نفتی به نظر می‌‌رسد که تلاش می‌‌کند کمپین جهانی آب و هوا را در حاشیه نگه دارد. ClientEarth، یک سازمان بین‌المللی حقوقی محیط‌زیست می‌‌گوید:«آرامکو برنامه‌‌ای برای کاهش تولید نفت و گاز تا سال 2030 ندارد. دولت عربستان، سابقه‌‌ای طولانی در مبارزه با تلاش‌‌ها برای مقابله با تغییرات آب و هوایی دارد.» تحلیلگران انرژی می‌‌گویند سعودی‌‌ها - که از دهه 1930 نفت را ارزان‌‌تر از هر کس دیگری حفاری می‌‌کنند، در موقعیت خوبی برای یافتن راه‌‌حل‌‌هایی برای مقابله با بحران آب‌‌وهوایی و اجرای آن هستند. آنها دانش و ظرفیت زیادی را ایجاد کرده‌‌اند. صفار از آژانس بین‌‌المللی انرژی می‌‌گوید: «آنها زیرساخت‌‌های خط لوله و زیرساخت‌‌های بنادر را دارند. عربستان اکنون باید به وابستگی شدید خود به درآمدهای نفتی پایان داده و به سمت استفاده از انرژی پاک‌‌تر برود و این یک چالش دوطرفه‌‌ دشوار است. او می‌‌گوید: «اگر عربستان بتواند کاری کند که این دو هدف هم‌سو با هم حرکت کنند، آن‌وقت شاید بشود گفت که واقعا کاری کرده‌‌اند». سوال این است که آیا حاکمان عربستان سعودی، حتی اگر مجبور شوند از سود خود بکاهند، اراده‌ای برای انجام این کار دارند؟

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید