تـراژدی یمـن

راهکار پایان دادن جنگ خانمان‌‏سوز یمن چیست؟

درگیری یمن بین دولت به رسمیت شناخته‌‌شده بین‌‌المللی که توسط ائتلاف نظامی به رهبری عربستان سعودی حمایت می‌‌شود و شورشیان حوثی تحت حمایت ایران به هشتمین سال خود رسیده است. گفته می‌‌شود که بحران انسانی در این کشور به دلیل گرسنگی گسترده، بیماری و حملات به غیرنظامیان، یکی از بدترین بحران‌‌های جهان است. روند صلح تحت حمایت سازمان ملل نیز کُند بوده است، اما یک آتش‌بس چندماهه که در سال 2022 آغاز شد، نشان داد که جنگجویان یمنی آماده تنش‌‌زدایی هستند. یمن، کشور کوچکی در شبه‌جزیره عربستان است که یک جنگ داخلی غیرقابل حل، موجب شده مردم این کشور در روندی پر از درد و رنج شدید گرفتار شوند. بسیاری از تحلیل‌گران می‌‌گویند که این جنگ که اکنون وارد سال هشتم خود شده است، به یک جنگ نیابتی تبدیل شده. از این قرار که شورشیان حوثی مورد حمایت ایران که دولت یمن را سرنگون کردند، در مقابل یک ائتلاف چندملیتی به رهبری عربستان سعودی قرار گرفته‌‌اند. دخالت سایر مبارزان، از جمله گروه‌‌های اسلام‌‌گرای شبه‌‌نظامی و جدایی‌‌طلبان مورد حمایت امارات متحده عربی نیز، اوضاع این کشور را پیچیده‌‌تر کرده است. این درگیری بیش از یک میلیون نفر را آواره کرده و باعث شیوع وبا، کمبود دارو و افزایش تهدید قحطی شده است. با این حال، پس از سال‌‌ها گفت‌وگوهای بی‌‌ثمر، طرف‌‌های متخاصم یمن به آتش‌‌بس چندماهه پایبند بوده‌‌اند و همین امر، امیدها را برای رسیدن به راه‌‌حل سیاسی برای این مناقشه بیشتر کرده است.

گروه‌‌های یمنی چه کسانی هستند؟

یمن مدت‌‌هاست که با تفاوت‌‌های مذهبی و فرهنگی بین شمال و جنوب خود و میراث استعمار اروپایی، دست‌وپنجه نرم می‌‌کند. دولت مدرن یمن در سال 1990 با اتحاد جمهوری عربی یمن تحت حمایت ایالات متحده و عربستان سعودی در شمال و جمهوری دموکراتیک خلق یمن تحت حمایت شوروی در جنوب تشکیل شد. علی عبدالله‌صالح، افسر نظامی که از سال 1978 بر یمن شمالی حکومت می‌‌کرد، رهبری این کشور جدید را بر عهده گرفت. بااین‌حال، تنها چهار سال پس از این اتحاد، جدایی‌‌طلبان جنوب یمن برای چند ماه ساز جدایی کوک کردند و در سال 2007 دوباره به عنوان جنبش جنوب یمن ظهور کردند. فعالیت‌‌های این جدایی‌طلبان، همچنان در قالب فشار برای خودمختاری بیشتر در داخل یمن ادامه دارد. القاعده در شبه‌جزیره عربستان، گروه شبه‌نظامی اسلامگرا و گروه شورشی وابسته به انصار الشریعه، مناطقی را در جنوب و شرق به تصرف خود درآورده‌‌اند. جنبش حوثی که پایگاه آن در میان شیعیان زیدی شمال یمن است، شش بار بین سال‌‌های 2004 تا 2010 علیه دولت علی عبدالله‌صالح قیام کرد. ایالات متحده آمریکا از اوایل دهه 2000، زمانی که همکاری ضدتروریسم علیه القاعده و گروه‌‌های وابسته به نگرانی منطقه‌‌ای واشنگتن تبدیل شد، از صالح حمایت کرد. در سال 2000، القاعده در یمن، یک حمله انتحاری به یک کشتی جنگی نیروی دریایی ایالات متحده به نام USS Cole، در بندر عدن یمن انجام داد. هفده سرباز آمریکایی در این بمب‌گذاری کشته شدند. براساس اطلاعات پایگاه داده آنلاین Security Assistance Monitor، از آن زمان، ایالات متحده بیش از 850 میلیون دلار کمک نظامی به یمن ارائه کرده است. گروه‌‌های حامی حقوق بشر، پیوسته این اتهام را مطرح می‌‌کردند که علی عبدالله‌صالح یک حکومت فاسد و خودکامه را اداره می‌‌کند. با گسترش اعتراضات مردمی، بهار عربی در سال 2011 و سرایت آن به یمن، رقبای سیاسی و نظامی عبدالله‌صالح تلاش کردند تا او را برکنار کنند. در حالی که نیروهای امنیتی یمن بر سرکوب تظاهرات در مناطق شهری تمرکز کرده بودند، القاعده در مناطق دوردست یمن، دستاوردهایی به دست آورد. در نهایت صالح تحت فشار فزاینده داخلی و بین‌‌المللی، در سال 2012 پس از دریافت تضمین مصونیت از پیگرد قانونی، کناره‌گیری کرد. معاون او، عبد‌‌الربه منصور هادی، با وساطت شورای همکاری خلیج فارس که یک سازمان منطقه‌‌ای مستقر در عربستان سعودی است، با حمایت ایالات متحده، به عنوان رئیس‌جمهور موقت کار خود را آغاز کرد. کنفرانس گفت‌وگوی ملی تحت حمایت سازمان ملل متحد، به عنوان بخشی از جدول زمانی شورای همکاری خلیج فارس برای انتقال قدرت با شرکت 565 نماینده در سال 2013 تشکیل شد تا قانون اساسی جدیدی برای یمن تنظیم کند که بسیاری از جناح‌‌های یمن با آن موافق باشند. اما این کنفرانس با ناتوانی نمایندگان در حل اختلافات بر سر توزیع قدرت به پایان رسید.

چه چیزی باعث بحران فعلی شد؟

عوامل متعددی اختلافات سیاسی در یمن را گسترش داد و به درگیری نظامی تمام‌عیار منجر شد. افزایش قیمت سوخت تحت فشار صندوق بین‌‌المللی پول که وام 550 میلیون دلاری با وعده اصلاحات اقتصادی به یمن داده بود باعث شد دولت هادی یارانه سوخت را در سال 2014 لغو کند. جنبش حوثی‌‌های یمن که در جریان انتقاداتش به روند انتقال قدرت از سوی سازمان ملل، حامیانی نیز به‌دست آورده بود، تظاهرات گسترده‌‌ای را در اعتراض به افزایش قیمت سوخت سازماندهی داد. تظاهرکنندگان در این اعتراضات خود کاهش قیمت سوخت و تشکیل دولتی جدید در یمن را خواستار شدند. حامیان هادی و حزب الاصلاح وابسته به اخوان‌المسلمین تجمعات متقابلی برگزار کردند. معترضان حامی حوثی‌‌ها، تا اواخر سال 2014 بخش اعظم صنعا را به تصرف خود درآوردند. حوثی‌‌ها با رد توافق صلح سازمان ملل، کنترل پایتخت را تثبیت کردند و به پیشروی خود به سمت جنوب ادامه دادند. دولت هادی که تحت فشار قرار گرفته بود در ژانویه 2015 استعفا داد و هادی به عربستان سعودی گریخت. واحدهای نظامی وفادار به صالح با حوثی‌‌ها همسو شدند و به موفقیت آنها در میدان نبرد کمک کردند. شبه‌نظامیان دیگر علیه نیروهای حوثی و صالح بسیج شدند و با نیروهای ارتش که به دولت هادی وفادار مانده بودند، همسو شدند. جدایی‌طلبان جنوب یمن هم فراخوان خود را برای جدایی شدت بخشیدند. در نهایت عربستان سعودی در سال 2015 در یمن مداخله نظامی کرد و هادی که در تبعید بود برای عقب‌‌راندن حوثی‌‌ها و بازگرداندن دولتش به صنعا با ریاض همکاری کرد.

طرفین درگیر چه کسانی هستند؟

جنبش حوثی که به نام یکی از رهبران مذهبی از قبیله حوثی و رسماً به نام انصارالله نامگذاری شده است، در اواخر دهه 1980 به عنوان اهرم و ابزاری برای احیای سنت‌‌های مذهبی و فرهنگی در میان شیعیان زیدی در شمال یمن ظهور کرد. زیدی‌‌ها در این کشور با اکثریت مسلمان سنی اقلیت هستند، اما در ارتفاعات شمالی در امتداد مرز عربستان سعودی دست برتر را دارند. حوثی‌‌ها پس از سال 2003 فعالیت سیاسی خود را آغاز کردند و با صالح به دلیل حمایت از حمله آمریکا به عراق مخالفت کردند، اما بعداً پس از استعفای صالح با او متحد شدند. این اتحاد یک اتحاد تاکتیکی بود؛ وفاداران صالح با دولت مورد حمایت سازمان ملل متحد (منصور هادی) مخالفت کردند و از آنجایی که اساسا فکر می‌‌کردند در روند انتقال سیاسی، به حاشیه رانده شده‌‌اند، سعی داشتند نقش رهبری خود در یمن را دوباره به‌دست آورند. صالح بیعت برخی از اعضای نیروهای امنیتی، شبکه‌‌های قبیله‌‌ای و تشکیلات سیاسی یمن را به دست آورد. اما در سال 2017، پس از آنکه صالح حمایت خود را از ائتلاف تحت رهبری عربستان سعودی اعلام کرد، توسط نیروهای حوثی کشته شد. ایران حامی اصلی بین‌‌المللی حوثی‌‌ها است. برخی گزارش‌‌ها نیز مدعی هستند که ایران از حوثی‌‌ها حمایت نظامی و تسلیحاتی نیز می‌‌کند. دولت هادی همچنین مدعی شد که حزب‌‌‌الله، متحد لبنانی ایران نیز، به حوثی‌‌ها کمک می‌‌کند. تصور عربستان سعودی مبنی بر اینکه حوثی‌‌ها نماینده ایران هستند و نه یک جنبش بومی، باعث مداخله نظامی ریاض در این کشور شده است. اما بسیاری از کارشناسان منطقه می‌‌گویند که نفوذ تهران در میان حوثی‌‌ها احتمالاً محدود است، به خصوص که ایرانیان و حوثی‌‌ها به مکاتب مختلف اسلام شیعی پایبند هستند. با این حال، ایران و حوثی‌‌ها منافع ژئوپلیتیکی مشترکی دارند؛ تهران به دنبال به چالش کشیدن سلطه عربستان و ایالات متحده در منطقه است و حوثی‌‌ها با دولت مورد حمایت آمریکا و عربستان در یمن مخالفند. در سال 2015، عربستان سعودی از طرف منصور هادی، ائتلافی از کشورهای عربی با اکثریت سنی را تشکیل داد که کشورهای بحرین، مصر، اردن، کویت، مراکش، قطر، سودان و امارات متحده عربی، در آن شرکت داشتند. تا سال 2018، نیروهایی از اریتره و پاکستان نیز به این ائتلاف پیوستند. آنها یک کمپین حملات هوایی علیه حوثی‌‌ها با هدف بازگرداندن دولت هادی به راه انداختند. برای ریاض، پذیرش کنترل حوثی‌‌ها بر یمن به معنای اجازه دادن به یک همسایه متخاصم برای اقامت در مرزهای جنوبی‌‌اش بود. عربستان بیم داشت که اگر اجازه این کار را بدهد در رقابت طولانی به ایران، شکست خواهد خورد. پس از عربستان سعودی، امارات مهمترین نقش نظامی را در این ائتلاف ایفا کرده است و حدود 10هزار نیروی زمینی، عمدتاً در جنوب یمن دارد. با این حال، امارات متحده عربی در سال 2019 با برخی از اعضای ائتلاف عربستان وارد اختلاف شد. این اختلاف زمانی رخ داد که دولت جدایی‌‌طلب در جنوب، عدن را تصرف کرد و امارات از این اقدام جدایی‌‌طلبان جنوب حمایت کرد. در نوامبر آن سال، منصور هادی و رئیس دولت جدایی‌طلب جنوب یمن، توافقنامه ریاض را امضا کردند که در آن تاکید شده جناح‌‌ها به طور مساوی قدرت را در دولت یمن پس از جنگ، تقسیم خواهند کرد. جدایی‌‌طلبان در سال 2020 چندین ماه از این توافق سرپیچی کردند، اما در نهایت به یک دولت وحدت ملی با نمایندگانی برابر از شمالی‌‌ها و جنوبی‌‌ها پیوستند. اگرچه تشکیل دولت حاکی از پیشرفت در رفع اختلافات داخلی یمن بود، اما کمک چندانی به تسریع مذاکرات صلح نکرد. در آوریل 2022، منصور هادی قدرت را به شورای حکومتی واگذار کرد و معاونی را که مورد مخالفت حوثی‌‌ها قرار گرفته بود، به امید بازگشت شورشیان حوثی به میز مذاکره برکنار کرد. اگرچه کنگره ایالات متحده در مورد این موضوع اختلاف‌نظر دارد، اما ایالات متحده از ائتلاف به رهبری عربستان سعودی و همچنین فرانسه، آلمان و بریتانیا حمایت کرده است. منافع ایالات متحده شامل امنیت مرزهای عربستان و عبور و مرور گذر آزاد در تنگه باب‌المندب است که نقطه مهمی بین دریای عرب و دریای سرخ است و شریانی حیاتی برای حمل و نقل جهانی نفت محسوب می‌‌شود. همچنین آمریکا تمایل دارد دولتی در صنعا بر سر کار بیاید که با برنامه‌‌های ضدتروریسم ایالات متحده همکاری کند. اما اخبار مکرر مرگ غیرنظامیان در کمپین‌‌های هوایی ائتلاف به رهبری عربستان که اغلب از سلاح‌‌های ساخت آمریکا استفاده می‌‌کنند و نقش عربستان سعودی در قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌‌نگار واشنگتن‌پست در سال 2018، ایالات متحده و دیگر قدرت‌‌های غربی را بر آن داشت تا فروش تسلیحات و سوخت‌‌گیری هواپیماهای ائتلاف را محدود کنند. علاوه بر این نمایندگان کنگره آمریکا همچنین نسبت به افتادن تسلیحات ساخت ایالات متحده به دست جنگجویان القاعده و حوثی‌‌ها ابراز نگرانی کرده‌‌اند. با این حال، ایالات متحده بزرگترین تامین‌کننده تسلیحات عربستان سعودی است و دونالد ترامپ، رئیس‌‌جمهوری پیشین آمریکا، سه بار لوایحی را که فروش تسلیحات به عربستان سعودی را متوقف می‌‌کرد، وتو کرد. وقتی جو بایدن وارد کاخ سفید شد، اعلام کرد که به حمایت ایالات متحده از حمله نظامی ائتلاف، از جمله فروش تسلیحات، پایان خواهد داد و با تعیین یک فرستاده ویژه در یمن، به تغییر دیپلماسی آمریکا در خصوص یمن، اشاره کرد. با این حال، پیمانکاران دفاعی ایالات متحده همچنان بر خدمات‌رسانی به هواپیماهای سعودی که عملیات تهاجمی را انجام می‌‌دهند، نظارت می‌‌کنند و دولت آمریکا فروش تسلیحات به عربستان سعودی را برای اهداف دفاعی تایید کرده است. اندکی پس از روی کار آمدن، بایدن با اشاره به آسیب احتمالی این اقدام به کمک‌رسانی به یمن، اقدام دولت ترامپ در تعیین حوثی‌‌ها به عنوان یک گروه تروریستی را لغو کرد.

چشم‌انداز حل بحران چیست؟

مذاکرات صلح با حمایت سازمان ملل پیشرفت محدودی داشته است. توافقنامه سال 2018 استکهلم از نبرد در شهر بندری حدیده که مرکز حیاتی کمک‌‌های بین‌‌المللی بود، جلوگیری کرد. اما در اجرای مفاد این توافق که شامل تبادل بیش از 15 هزار زندانی و ایجاد یک کمیته مشترک برای کاهش خشونت در شهر تعز است، موفقیت چندانی حاصل نشده است. ناظران نگران هستند که اصطکاک بین بازیگران منطقه از جمله ایران، عربستان سعودی و امارات، باعث طولانی‌تر شدن جنگ شود. در اواخر سال 2019، زمانی که حوثی‌‌ها مسئولیت حمله موشکی به تاسیسات نفتی عربستان را برعهده گرفتند، شرایط بدتر شد. ناظران سازمان ملل به این نتیجه رسیدند که حوثی‌‌ها این حمله را انجام نداده‌‌اند، در حالی که ائتلاف به رهبری عربستان سعودی، ایران را مقصر دانسته است. با این حال، زمانی که شورای حکومتی جدید یمن به تحکیم نیروهای ضدحوثی کمک کرد، تلاش‌‌های صلح در آوریل 2022 شتاب بیشتری گرفت. این اقدام می‌‌تواند زمینه را برای مذاکرات فراگیر فراهم کند. در اواخر همان ماه، حوثی‌‌ها و نیروهای ائتلاف اولین آتش‌‌بس سراسری خود را پس از سال‌‌ها هماهنگی برقرار کردند که اجازه داد پروازهای تجاری از صنعا از سر گرفته شود و برخی کشتی‌‌های سوخت در بندر حدیده پهلو بگیرند. طرفین بارها آتش‌‌بس را تمدید کرده‌‌اند و اگرچه این آتش‌‌بس بارها نقض شده است، اما هر دو طرف متعهد شده‌‌اند به مذاکرات برای رسیدن به یک توافق طولانی‌‌مدت ادامه دهند.

نقش القاعده در شبه‌جزیره عربستان

القاعده شبه‌جزیره عربستان که از اوایل دهه 1990 در یمن فعال شد، از هرج‌ومرج‌‌های اخیر سود برده است. القاعده در سال 2015، شهر ساحلی موکالا را به تصرف خود درآورد و سیصد زندانی را که گمان می‌‌رود بسیاری از آنها عضو القاعده بودند را از زندان این شهر آزاد کرد. این گروه شبه‌نظامی کنترل خود را به سمت غرب تا عدن گسترش داد و بخش‌‌هایی از شهر را قبل از اینکه نیروهای ائتلاف بخش زیادی از منطقه در سال 2016 به دست آورند، تصرف کرد. القاعده همچنین در برخی از مناطق یمنی‌‌ها نوعی از خدمات امنیتی و عمومی را ارائه کرده است که توسط دولت انجام نشده است و همین اقدام حمایت‌‌ها از القاعده را افزایش داده است. وزارت خارجه ایالات متحده هشدار می‌‌دهد که بی‌ثباتی یمن تلاش‌‌های طولانی‌مدت ضدتروریسم را که به شدت به حملات هوایی متکی است تضعیف کرده است. دولت باراک اوباما در طول هشت سال حدود 185 حمله هوایی در یمن انجام داد، درحالی‌که دولت ترامپ نزدیک به 200 حمله را در چهار سال خود انجام داد. این حملات هوایی چندین تن از اعضای بلندپایه القاعده از جمله ناصر الوحیشی رهبر سابق و جمال البداوی از مقامات ارشد القاعده را که گفته می‌‌شود در بمباران یواس‌اس‌کول دست داشتند، کشته‌‌اند. اما ناظران می‌‌گویند که حملات ایالات متحده منجر به کشته شدن بیش از صد غیرنظامی نیز شده است. القاعده سال‌‌ها برای گسترش حوزه نفوذ خود با حوثی‌‌ها و داعش، به‌‌ویژه در استان مرکزی البیضاء رقابت می‌‌کرد. داعش در سال 2015 با اجرای دو حمله انتحاری در دو مسجد متعلق به زیدی‌‌های یمن، در این کشور اعلام موجودیت کرد. در این دو حمله بیش از 140 نمازگزار کشته شدند. اگرچه این گروه مسئولیت حملات بزرگ و مشهور دیگری از جمله ترور فرماندار عدن در اواخر سال 2015 را برعهده گرفته است، اما حامیان داعش هنوز در یمن دست پائین‌‌تری دارند. در سال 2021، سازمان ملل تخمین زد که داعش صدها جنگجو در یمن دارد، در حالی که القاعده تا اواسط سال 2020 حدود هفت هزار جنگجو در یمن داشت. براساس گزارش‌‌ها، مخالفت حوثی‌‌ها هر دو گروه را ضعیف کرده است، اما کارشناسان نسبت به احتمال احیای مجدد داعش در یمن هشدار می‌‌دهند.

تاثیرات بحران انسانی در یمن

سه‌چهارم جمعیت یمن در فقر به سر می‌‌برند و مدت‌هاست که این کشور، فقیرترین کشور جهان عرب بوده و بحران انسانی آن یکی از بدترین بحران‌‌ها در جهان نامیده می‌‌شود. بیماری‌‌های مختلف در این کشور شایع است. موارد مشکوک به وبا در سال 2020 از دویست هزار نفر گذر کرد. ارزیابی تأثیر همه‌‌گیری کووید-19 در یمن دشوار است، زیرا داده‌‌های جامعی برای انجام این ارزیابی وجود ندارد. حدود 12 هزار مورد ابتلای به کووید 19 به سازمان بهداشت جهانی گزارش شده است. اما تحلیلگران بهداشت می‌‌گویند تعداد واقعی احتمالاً بسیار بیشتر است. علاوه‌براین، بسیاری از کشورها کمک‌‌های حیاتی به یمن را در بحبوحه پاندمی بیماری کرونا کاهش دادند و این کاهش کمک‌‌های سازمان ملل متحد را مجبور کرد تا جیره غذایی برای حدود هشت میلیون یمنی را در ژانوپه سال 2022 کاهش دهد. به گفته آژانس پناهندگان سازمان ملل، از هر چهار یمنی، سه نفر به کمک‌‌های بشردوستانه و حفاظت نیاز دارند و چهار میلیون یمنی نیز که در داخل یمن آواره شده‌‌اند، نیاز به کمک‌‌های بشردوستانه دارند. وضعیت یمن تحت یک محاصره زمینی، دریایی و هوایی که توسط نیروهای ائتلاف تحمیل‌شده، بدتر شده است و این وضعیت مانع ورود منابع حیاتی غذا و دارو به این کشور شده و به افزایش قیمت کالاهای ضروری دامن زده است. برنامه توسعه سازمان ملل متحد تخمین می‌‌زند که بیش از 370 هزار نفر در نتیجه جنگ در یمن جان خود را از دست داده‌‌اند و دلایل غیرمستقیمی مانند کمبود غذا، آب و خدمات بهداشتی باعث تقریبا 60 درصد مرگ‌ومیرها شده است. علاوه بر این، سازمان ملل دریافته است که هم حوثی‌‌ها و هم نیروهای ائتلاف، آگاهانه با نقض قوانین بین‌‌المللی به اهداف غیرنظامی حمله کرده‌‌‌‌اند. این حمله‌‌ها شامل تخریب بیمارستانی است که توسط پزشکان بدون مرز در سال 2015 اداره می‌‌‌‌شود. شکنجه، دستگیری‌‌های خودسرانه و ناپدید شدن اجباری از جمله دیگر جنایات جنگی ادعایی است که توسط هر دو طرف انجام شده است. توضیح: استفاده از اصطلاح «شورشیان» برای حوثی‌های یمن، اصطلاحی است که در متون رسانه‌‌های غربی به کار می‌رود. از آن‌جایی‌که این نوشتار ترجمه است، جهت حفظ امانت تغییری در آن صورت داده نشده است. اگرنه موضع روزنامه «هم‌میهن» متفاوت بوده و مواضع رسانه‌های غربی لزوما مورد تایید «هم‌میهن» نیست.