نان آب رفت

گزارش هم‌میهن از راه‌های دور زدن طرح هوشمندسازی توزیع آرد

طرح هوشمندسازی هم نتوانست جلوی قاچاق آرد و نان را بگیرد. نانوایی‌ها راهکار پیدا می‌کنند و بخشی از آرد یارانه‌ای را در بازار آزاد می‌فروشند. ترفندها به یکی دو راه محدود نمی‌شود. بی‌کیفیت‌پزی به قصد فروش نان به دامداری‌ها همچنان وجود دارد. در استان‌های مرزی، نان برای فروش به افغان‌ها و پاکستانی‌ها پخته می‌شود و در شهرهای مرکزی چانه‌ها آنقدر آب رفته که نان‌هایی بی‌نهایت لاغر به مشتری فروخته می‌شود. طرح هوشمندسازی یارانه نان می‌گوید به هر نانوایی باید به اندازه فروشی که هر ماه دارد آرد تحویل داده شود. اگر یک نانوایی 10 کیسه آرد می‌پزد، ماه بعد باید 10 کیسه آرد به او تحویل داده شود. دولت هم از روی تراکنش دستگاه کارتخوانی که به شبکه متصل است، میزان فروش را چک می‌کند اما چیزی که سامانه هوشمند نمی‌تواند چک کند وزن چانه‌هاست که روز به روز کمتر می‌شود. در ظاهر 10 کیسه آرد پخته و فروخته شده اما در عمل کم‌فروشی شده و با وجود اینکه مردم پول یک قرص نان را پرداخته‌اند اما نان کمتری خریده‌اند. به این ترتیب همچنان بخشی از آرد تحویلی دست نانوا می‌ماند که در بازار آزاد با قیمت‌های غیریارانه‌ای فروخته می‌شود. یکی از نانوایی‌های تهران، نان لاغر و آب‌رفته را دستم می‌دهد. وقتی به او اعتراض می‌کنم می‌گوید: «دستمزد کارگر را بالا بردند، پول اجاره نانوایی از حد توان خارج شده و با این همه هزینه نمی‌توانم ادامه دهم.» دلایلی که اگر قابل تایید هم باشد نباید منجر به کم کردن حق مردم و مصرف‌کنندگان نان شود که این روزها بسیار اتفاق می‌افتد. تعداد نانوایی‌هایی که از دامداری‌ها سفارش پخت نان بی‌کیفیت می‌گیرند هم کم نیست. دیگر نان خشک باقی‌مانده از فروش روزانه به دامداری‌ها فروخته نمی‌شود، بلکه نان را مستقیم به سفارش دامداری‌ها اما بی‌کیفیت می‌پزند تا با قیمت بالاتری بفروشند. در سایت دیوار نمونه‌هایی از سفارش نان بیات را می‌توانید ببینید که در تناژ بالا حاضر به سفارش‌گیری از دامداری‌ها هستند. کیسه‌کیسه آردهای یارانه‌ای تبدیل به نان بی‌کیفیت می‌شود، خشک شده و چند برابر قیمت به دامداری‌ها فروخته می‌شود. بعد از اجرای طرح هوشمندسازی یکی از روش‌های قاچاق که هنوز هم جواب می‌دهد فروش نان برای مصارف دامی است. در ظاهر آردهای یارانه‌ای تبدیل به نان و فروخته شده اما در عمل مصرف‌کننده آنی نیست که مورد نظر دولت است. خرید نان برای دام‌ها به‌ویژه در دوره‌هایی که خوراک دام در بازار کمیاب می‌شود یا قیمت آن افزایش می‌یابد؛ زیاد می‌شود. اخیرا وزارت جهاد کشاورزی هم بدعهدی‌های زیادی در تحویل نهاده‌ها داشته و بیراه نیست که تقاضا در این شرایط برای نان‌های بی‌کیفیت بالا رود. نانوایی‌ها نیز نان را به عمد بی‌کیفیت می‌پزند تا گران‌تر به دامداری‌ها بفروشند.

آردی که نان نمی‌شود

حالا چندین ماه از حذف یارانه نان و اصلاح نرخ گندم و آرد می‌گذرد؛ اصلاح نرخی که با هدف کاهش قاچاق آرد و گندم به کشورهای همسایه، حمایت از تولیدکننده و مصرف‌کننده کلید خورد، اما خود به چالشی جدید تبدیل شد. از همان ابتدای اجرای این سیاست بود که پس‌لرزه‌های حذف ارز ۴۲۰۰ تومانی، بخش نان را درگیر کرد و وزیر جهاد کشاورزی را برای پاسخگویی در مورد گرانی بی‌سابقه نان به مجلس کشاند. هرچند که وزیر، عواملی مانند رانت و فساد در حوزه یارانه‌ها، تولید ضایعات به دلیل قیمت کم گندم، قاچاق فزاینده آن و بسیاری موارد دیگر را دلیلی برای اجرای این سیاست می‌داند، اما داستان معضلات یارانه نان به اینجا ختم نمی‌شود. با وجود اینکه وزارت اقتصاد هنوز آماری از میزان مصرف واقعی گندم و آرد در سال گذشته و سه ماهه اول امسال منتشر نکرده، اما در گزارشی دیگر به دولت اعلام کرده است که سالانه ۴۰درصد از یارانه آرد به ارزش ۵۰هزار میلیارد تومان اصلا نان نمی‌شود. اما این تنها ابهام ماجرا نیست و هنوز فسادهای حوزه گندم و آرد به خصوص در بخش آرد خبازی یا آردی که برای پخت نان در نانوایی‌های سنتی‌پز به کار می‌رود، پابرجا هستند. با مسئولان حوزه نان و آرد هم که صحبت می‌کنیم، صادرات رسمی آرد یارانه‌ای را تکذیب می‌کنند، اما تخلفات را تایید. این تکذیب و تایید را می‌توان در اظهارات کاوه زرگران، رئیس کمیسیون کشاورزی و صنایع تبدیلی اتاق بازرگانی تهران دید. او به هم‌میهن می‌گوید: «امکان صادرات آرد خبازی و هر محصولی که با آن تولید می‌شود، وجود ندارد و این نوع از آرد برای مصارف داخل کشور است. مگر اینکه تخلفی صورت بگیرد. به همین دلیل، از نظر اینکه آرد خبازی در داخل کشور مصرف شود، دستگاه نظارتی آن را کنترل می‌کند و هر تخلفی را به سازمان تعزیرات ارجاع می‌دهد.» زرگران افزود: «روش دریافت حواله آرد خبازی جدا بوده و نظارت کافی بر آن وجود داشته است. پس از آزادسازی نرخ گندم، قاچاق دیگر صرفه اقتصادی ندارد و با توجه به کاهش قیمت این محصول و هم‌رده شدن با قیمت‌های جهانی، توجیهی برای قاچاق وجود ندارد.» این در حالی است که گندمی که ارز 4200 تومانی به آن تعلق می‌گیرد و آردی که با آن تولید می‌شود، با برخی از روش‌ها از چرخه تولید خارج می‌شود. هنوز هم بسیاری از نانوایان، از تفاوت قیمت آرد یارانه‌ای و آزاد استفاده و اقدام به پخت نان بی‌کیفیت می‌کنند؛ نانی که خریداری ندارد و در نهایت سهم دامداری‌هایی می‌شود که نان را جایگزین خوراک دام می‌کنند. علاوه بر این برخی از همسایگان ایران مانند افغانستان، از واردکنندگان عمده آرد محسوب می‌شوند. این نیاز مبرم افغانستان به نان و آرد، انگیزه قاچاق بخشی از نانی را که با گندم و آرد یارانه‌ای تولید می‌شود، افزایش می‌دهد. پیش از این نیز، محمد محبی، دبیر سابق کمیسیون برنامه‌ریزی، هماهنگی و نظارت بر مبارزه با قاچاق کالا و ارز استان سیستان و بلوچستان، چنین تخلفی را تایید کرده و گفته بود: «نان را به عمد بی‌کیفیت تولید می‌کنند تا خوراک دام شود. در دوره‌هایی که خوراک دام در بازار کمیاب می‌شود یا قیمت آن افزایش می‌یابد؛ دامداری‌ها به خرید نان‌های بی‌کیفیت روی می‌آورند. نانوایی‌ها نیز نان را به عمد بی‌کیفیت می‌پزند تا گران‌تر به دامداری‌ها بفروشند. نان با یارانه تولید می‌شود تا به دست مردم برسد، اما سودی که در این حوزه نهفته است؛ باعث می‌شود این کالای یارانه‌ای سر از دامداری‌ها درآورد.

سه نوع آرد با سه قیمت

آن‌طور که محمدرضا مرتضوی، رئیس کانون صنایع غذایی ایران می‌گوید: «آرد، به سه نوع تقسیم می‌شود. آرد خبازی که در اختیار نانوایی‌ها قرار می‌گیرد و از محل گندم ۶۵۰ تا ۶۷۰ تومانی تامین می‌شود. نوع دوم آرد که سهمیه نوع دو هم به آن گفته می‌شود، در اختیار نانوایی‌های آزادپز شامل نان‌های صنعتی، فانتزی و حجیم قرار می‌گیرد و محل تامین آن، به گندم ۹۰۰ تومانی باز می‌گردد. نوع سوم، آردی است که در اختیار کارخانجات ماکارونی‌سازی، کیک، کلوچه، نشاسته و رشته‌پزی قرار می‌گیرد که قیمت گندم آن از کیلویی دو هزار و ۵۰۰ تومان به ۱۲هزار تومان افزایش یافته و قیمت آرد آن با توجه به انواع مختلفی که دارد، از ۱۵هزار تومان تا ۱۷هزار تومان متغیر است. سهمیه اختصاص‌یافته به هر کارخانه آردسازی، بستگی به عواملی مانند استان، محل قرارگیری استان، میزان استقبال نانوایان از کارخانه‌های آردسازی، تعداد کارخانه‌های آردسازی، تراکم کارخانجات، میزان نیاز و مصرف نانوایان و... دارد. با این حال، سهمیه بیش از چهار هزار تن و کمتر از ۷۰۰ تن مشاهده نشده است.» مرتضوی درباره قیمت آرد صادراتی هم توضیحاتی می‌دهد. وی با بیان اینکه «از محل گندم ایرانی، صادراتی وجود ندارد»، گفت: «تنها در صورتی از محل گندم ایرانی صادرات انجام می‌شود که این گندم، ترانزیت شود. فکر نمی‌کنم قیمت آرد این نوع از گندم هنگام تحویل به مرزهای صادراتی، کمتر از ۵۳۰یا۵۴۰ دلار محاسبه شود. در حال حاضر، من سراغ ندارم که شخصی گندم را خریداری، تبدیل به آرد و سپس صادر کند. قیمت آرد صادراتی در مرزها بین۵۲۰ تا ۵۵۰ دلار است و بستگی به نوع آرد دارد. بصرفه نیست که از گندم ۱۲هزار تومانی ایرانی، آرد را تولید و صادر کنیم.»

آرد یارانه‌ای صادر می‌شود؟

برخلاف گفته‌های مرتضوی، آن‌طور که روح‌الله لطیفی، سخنگوی گمرک می‌گوید:«میزان کل صادرات سه‌ماهه ابتدایی،۹۹هزار و ۴۷۷تن به ارزش ۷۴میلیون و ۵۴۵هزار و ۴۷۶دلار بوده است. در سه ماهه اول سال، صادرات آرد چه به صورت یارانه‌ای و چه به صورت ورود موقت گندم برای تولید آرد و صادرات آن نداشته‌ایم. اما در سال گذشته، 12هزار و 820 تن آرد گندم به ارزش سه میلیون و 386هزار و 559 دلار، به سه کشور عراق با 6هزار و 812 تن، افغانستان با 6هزار و 5 تن و ارمنستان با دو و نیم میلیون تن صادر شده که با مجوز وزارت صمت بوده است.»