سرگردانی ارزی زائران

دولت در انعقاد تفاهم‌نامه‌‌های پولی دوجانبه کم‌کاری کرد

محمدحسین یکی از زائران اربعین در گفت‌وگو با هم‌میهن از سختی‌‌های تبدیل ارز می‌‌گوید. «دلار را در همین تهران گران‌تر از نرخ‌‌های اعلام‌شده خریدیم. اما وقتی دلارها را به عراق آوردیم مشکلات بیشتری سر راه‌مان سبز شد. اول دلارها را باید تبدیل به ریال می‌‌کردیم و بعد ریال را تبدیل به دینار. در هر مرحله هم باید مابه‌التفاوت پرداخت می‌‌کردیم. اینجا برای خرید کردن کسی ریال از ما قبول نمی‌‌کند. حتما باید صرافی پیدا کنیم و مقدار قابل توجهی هم مابه‌التفاوت تبدیل کردن ارز را بپردازیم.» سعید یکی دیگر از زائران می‌‌گوید: «گرفتن ارز اربعین به قدری سخت بود و مراحل داشت که عطایش را به لقایش بخشیدم. برای همین 100 دلار باید حتما در یک بانک خاص حساب باز می‌‌کردم. کارمزد‌‌های دریافتی هم کم نبود. قیمت هم از صرافی‌‌ها کمی بالاتر درمی‌‌آمد.» نرگس هم از کارمزد صرافی‌‌های عراقی گلایه می‌‌کرد و می‌‌گفت پنج درصد از مبلغ ارز را کارمزد پرداخت کرده است.

کارنامه ضعیف تیم رئیسی در اربعین

یکی از نقدهای همیشگی به دولت قبل، نداشتن پیمان پولی دوجانبه بود و بارها تاکید می‌‌شد اینکه با ارزهای محلی کار نمی‌‌کنیم، یک نقطه ضعف بزرگ است. با آمدن رئیسی، نقدها فروکش کرد، اما نه به دلیل اینکه پیمان‌‌ها برقرار شده. درواقع وضعیت همان است که بود، اما منتقدان این بار سکوت اختیار کردند و به بی‌عملی دولت اشاره‌‌ای نمی‌‌کنند. جالب آنکه مسئولان تیم فعلی خودشان منتقد عملکرد دولت دوازدهم بودند و نداشتن پیمان پولی دوجانبه را لکه سیاه بزرگی در کارنامه دولت می‌‌دانستند. اما وقتی دولت رئیسی کار را به دست گرفت نتوانست این لکه را پاک کند و عقد پیمان دوجانبه با عراق ممکن نشد. از طرف دیگر بازار متشکل ارزی در دولت سیزدهم نتوانست برای زائران دینار تامین کند و به جای آن دلاری که با زحمت وارد کشور می‌‌شود را در مراودات با کشورهای همسایه، خرج کرد. در موضوع تامین دینار زوار یک منبع مطلع به هم‌میهن می‌‌گوید: «دولت امکان این را داشت که با پیمان‌‌های پولی و ارزی دوجانبه با عراق، کارت بانکی دیناری یا اسکناس دینار به زوار بدهد.» او اظهار کرد: «در دولت قبل براساس مذاکراتی که بین مقامات پولی دو کشور انجام شده بود، دستگاه‌‌های خودپرداز بسیاری مستقر شده بود که هم در مسیر و هم در عراق به زوار خدمات‌رسانی می‌‌کردند. خودپردازهایی که در مسیر مستقر شده بود، به زوار دینار می‌‌داد. یعنی تعدادی خودپرداز در عراق مستقر بود که به زوار دینار پرداخت می‌‌کرد و خودپردازهای مستقرشده در مسیر هم ریال در اختیار زائران می‌‌گذاشت. چراکه در آن زمان ریال از سوی کسبه عراق پذیرفته می‌‌شد. امروز به دلیل نوسانات زیاد نرخ ریال، مردم عراق تمایلی به پذیرش آن ندارند. در گذشته ثبات بیشتری داشت و مسافران می‌‌توانستند ریال خرج کنند.» او ادامه داد: «بانک مرکزی می‌‌توانست پیش از شروع سفر، با مقامات عراقی مذاکره کند تا با نرخ ثابت، ریال‌‌های زوار را طی یک مدت مشخص خریداری کند. آنهایی که می‌‌گفتند دولت روحانی برود ما با کشور همسایه ارتباط برقرار می‌‌کنیم، چرا نتوانستند رایزنی کنند که یا ریال در عراق استفاده شود یا دینار گرفته شود تا زوار در کشور دیگر برای تبدیل ارز، سرگردان نشوند.»

حاضر به مراوده مالی با ایران نیستیم

شبکه بانکی عراق به دلیل تحریم‌‌ها و عدم عضویت ایران در گروه اقدام مالی FATF حاضر نیست با ایران تبادلات مالی داشته باشد. مقامات عراق به صراحت اعلام می‌‌کنند که به دلیل تحریم‌‌ها حاضر به مراوده مالی با ایران نیست. حتی اگر برجام هم احیا شود؛ به دلیل عدم عضویت ایران در FATF این همکاری شکل نخواهد گرفت. امیر هامونی، مدیرعامل بازار متشکل ارزی تاکید می‌‌کند که منابع دیناری کشور در سطح پائینی است چراکه نتوانسته‌ایم منابع دیناری را تجهیز کنیم. بنابراین زوار به جای دینار عمدتا دلار تحویل گرفته‌اند. همین مساله باعث شده زوار به جای دینار با دلار راهی عراق شوند و آنجا ناگزیر باشند در صف‌‌های طولانی، دلار خود را تبدیل به دینار کنند. در کنار هزینه‌‌های این تبدیل ارز، ریسک‌هایی مانند ارزهای تقلبی هم آنها را تهدید می‌کند. هامونی با اشاره به حجم پائین دینار در منابع ارزی کشور گفته بود: «هم‌‌اکنون منابع دلاری با توجه به ذخایر کشور خیلی بیشتر از دینار است. مسئولان بانک مرکزی هم برای تأمین دینار تلاش‌‌هایی انجام داده‌‌اند که به علت ناآرامی‌‌هایی که در کشور عراق بوده در بحث انتقال ارز به کشور دچار مساله شده است. در تأمین دلار هیچ مشکل خاصی وجود ندارد. در حوزه دینار قاعدتاً تلاش‌‌ها ادامه دارد و امیدواریم بتوانیم طبق قولی که به مردم و زوار محترم دادیم دینار تهیه کنیم. به لحاظ منابع دلاری هیچ کمبودی در منابع دلاری اربعین وجود ندارد فقط بحث تأمین و مراکز تأمین است.» مدیرعامل بازار متشکل ارزی درخصوص نرخ عرضه دینار در بازار گفت: «به علت اینکه نتوانستیم منابع دیناری را تجهیز کنیم، حجم بسیار پائین است، اما نرخ آن حوالی ۲۱تومان به ازای هر دینار بوده و به دست زوار می‌‌رسد.»

اعلام قطع روابط بانکی و مشکلات بعدی

تبادلات مالی و تجاری ایران و عراق در سال‌‌های اخیر با دشواری و محدودیت‌‌های قابل‌ملاحظه‌‌ای مواجه شده است. اصلی‌‌ترین دلیل دشواری تعاملات مالی و تجاری دو کشورعدم همکاری بانک‌‌های عراق با بازرگانان و بانک‌‌های ایرانی بوده که علت آن را تحریم‌‌های بانکی آمریکا علیه ایران عنوان می‌‌کنند. در واقع از سال 2012 معاملات ‌‌دلاری بین دو کشور به طور کامل متوقف شده است. مدتی پیش رئیس بانک مرکزی عراق در این باره گفته بود:‌‌ «معامله با دلار با ایران از سال ۲۰۱۲ متوقف شده است و از بُعد عملیاتی معاملات این‌چنینی ممکن نیست زیرا هرگونه معامله‌‌ای با این ارز در منظومه پولی و مالی آمریکا وارد می‌‌شود و متوقف می‌‌شود از این رو عراق به ارزهای دیگر برای پرداخت روی آورد.» هرچند مقامات عراقی تاکید می‌‌کردند که با ارزهای دیگر تبادلات مالی را انجام می‌‌دهند، اما در عمل این اتفاق نیفتاد و تبادلات مالی دو کشور عمدتا از طریق صرافی‌‌ها انجام می‌‌شود یا به صورت جابه‌جایی پول نقد صورت می‌‌گیرد. در خلاء ساختار و سازوکار مالی، مشکلاتی بروز پیدا می‌‌کند که سرگردانی مسافران یکی از آنهاست. در کنار این اتفاق ناتوانی مشارکت شرکت‌‌های ایرانی در پروژه‌‌های بزرگ عراق، نگرانی تجار ایرانی از منتقل نشدن سرمایه‌‌ به کشور، کند شدن سرعت مبادلات مالی و شکل‌‌نگرفتن صادرات پایدار و انبوه به عراق هم مشکلات دیگری است که میان دو کشور بروز کرده است. به اینها باید برخی روابط راهبردی بین دو کشور را هم اضافه کرد که برای ایران و عراق دارای اهمیت ویژه‌‌ای است؛ از جمله صادرات گاز و برق به عراق که تحت تاثیر این جریان قرار گرفته است. از طرف دیگر دریافت مطالبات شرکت‌‌های ایرانی که در عراق سرمایه‌‌گذاری کرده‌اند هم با مشکلات زیادی روبه‌روست. فعالان حوزه مالی راه‌حل این مشکلات را ایجاد یک سازوکار مستقل می‌‌دانند. هرچند در سال‌‌های گذشته رئیس بانک مرکزی عراق از صحبت درباره این سازوکار مالی استقبال کرده، اما عملا هیچ بستری برای این کار فراهم نشده است. دولت روحانی همواره مورد شماتت منتقدان قرار می‌‌گرفت که نتوانسته با کشورهای همسایه پیمان پولی داشته باشد. اما تجربه نشان داده که این عدم توانایی در برقراری رابطه مالی مستقل مربوط به توان دولت‌‌ها نیست و دولت رئیسی هم همان ناتوانایی‌‌ها را دارد چه‌بسا که تمهیدات کمتری هم نسبت به دولت قبل برای مسافرانش اندیشیده است. کشور عراق به عنوان دومین بازار صادراتی ایران شناخته‌‌شده و حجم حدود هشت‌میلیارد دلاری صادرات به این کشور به هیچ‌وجه قابل چشم‌پوشی نیست، لذا برای حفظ ارتباط تجاری باید سازوکارهای مالی مناسب در نظر گرفته شود. در سال‌هایی که ایران درگیر تحریم شد، ایران و عراق در پروژه‌های کوچک و تجارت خرد و پیله‌وری که 50 درصد روابط تجاری ایران و عراق را شامل می‌شود توفیق نداشته‌اند. البته به صورت موردی در همکاری‌های تجاری بزرگ بین دو کشور براساس معادلاتی، تعاملات در حال انجام است و می‌توان گفت در این بخش 30 تا 40درصد از آنچه به عنوان چشم‌انداز تعیین شده بود، تاکنون محقق شده است. از سال 1393 کارگروه ویژه بررسی پیمان دوجانبه ارزی در بانک مرکزی تشکیل شد، اما تاکنون نتوانستیم با کشورهای همسایه و کشورهایی که مراودات‌شان را با ایران حفظ کرده‌اند این پیمان را برقرار کنیم.

دبیر اتاق مشترک ایران و عراق در گفت و گو با هم میهن:

تبادلات ريالي در بازار عراق حذف شد

‌بازار متشکل ارزی، نتوانست امسال دینار مورد نیاز زوار را تامین کند و به جای دینار، دلار در اختیار زائران قرار داد. صرافی‌‌های عراقی هم برای تبدیل دلارهای زائران ایرانی شروط و کارمزدی می‌‌گذارند که کار را برای زوار دشوار کرده است. از طرف دیگر امسال ریال ایران در عراق پذیرفته نمی‌‌شود و همین مسائل زائران را سرگردان کرده است. شما در جریان مشکلات مالی به‌وجود آمده هستید؟

دو نکته وجود دارد. موضوع اول تبدیل دلار به دینار است که به نظر می‌‌رسد با توجه به صرافی‌‌های موجود در کشور عراق، قابل انجام باشد و اگر محدودیت و شروطی وجود دارد در برخی مناطق بوده و سراسری نیست. در تمامی گذرگاه‌‌های مرزی، کار تبدیل دلار به دینار با نرخ مشخصی انجام می‌‌شود.

‌نرخ چقدر است؟

در حال حاضر 148 تا 150 هزار دینار به ازای هر 100 دلار تبدیل می‌‌شود. اما مساله دوم بحث ریال است. با توجه به نوسانات نرخ ارز که در داخل کشور داریم؛ ریال از طرف عراقی‌‌ها پذیرفته نمی‌‌شود. اگر زائران ایرانی مانند سنوات گذشته بخواهند با ریال خرید کنند؛ فروشندگان عراقی یا ریال را نخواهند پذیرفت یا با پائین‌‌ترین نرخ، ریال را از ایرانی‌‌ها می‌‌گیرند تا ریسک نوسانات قیمت را به حداقل ممکن برسانند. البته اینکه ریال از تبادلات ایران و عراق حذف شده، مربوط به اربعین نیست و مدتی است که تمایل عراقی‌‌ها برای گرفتن ریال مدام کمتر شده است. درحالی‌که پنج سال پیش عراقی‌‌ها بیشتر تمایل داشتند ریال از مسافران ایرانی دریافت کنند. چراکه از محل تبدیل آن سود قابل ملاحظه‌‌ای نصیب‌شان می‌‌شد. در حال حاضر مردم و کسبه عراق ریال را قبول نمی‌‌کنند و معدود صرافی‌هایی که ریال را می‌‌پذیرند به پائین‌‌ترین نرخ از ایرانی‌‌ها می‌‌خرند. آن هم در ساعات مشخصی از روز. یعنی فقط در ساعاتی از روز که نرخ ریال مشخص می‌‌شود، در همان ساعت‌‌ها هم کار تبدیل ریال را انجام می‌‌دهند و خارج از آن ساعات ریال از مسافران گرفته نمی‌‌شود. باقی فروشندگان یا مراکز خدماتی و رفاهی پذیرش ریال ندارند.

‌بهتر نبود بانک مرکزی با عراق پیمان دوجانبه‌‌ای امضا می‌کرد که دست‌کم در سفرهای اربعین امسال شرایط مناسبی برای زائران فراهم شود؟

راه درست همین است. اگر در کشورهای همسایه می‌‌توانستیم کارنسی یا واحد پول خارجی را حذف کنیم و یک واحد میانی مجازی ایجاد کنیم که واحد تبدیل ریال به دینار و بالعکس باشد این مشکل برطرف می‌شد. به عبارت بهتر، اگر پوشش نوسانات نرخ ارز را در دو کشور تا سطحی بپذیریم؛ به طور قابل ملاحظه‌‌ای عملیات پولی راحت‌تر انجام می‌‌شود. اگر فروشنده عراقی اطمینان داشت در ازای ریالی که دریافت می‌‌کند، چه مقدار دینار خواهد داشت. فارغ از اینکه چه روزی دریافت کرده و چه نسبتی با نرخ روز دلار داشته است، قطعا تبادلات مالی با ریال به راحتی در عراق امکان‌پذیر بود. بنابراین پیمان پولی دوجانبه می‌‌توانست کار را بسیار راحت کند. حالا یا بانک مرکزی این بحث را دنبال نکرده یا طرف عراقی زیر بار این پیمان نرفته است. اما یکی از بهترین شیوه‌‌ها همین است که شما اشاره کردید. یعنی یک اتاق پایاپای پولی بین دو کشور با سقف مشخص ایجاد شود که بتواند تبدیل به یک سیاست مالی در سطح اقتصاد کلان و خرد بین دو کشور شود. این اتاق پایاپای می‌‌توانست چند مشکل را در تبادلات حل کند. اول مشکل رفع تعهد ارزی با این پیمان برطرف می‌‌شد. دوم، موجب تقویت یا حداقل تثبیت ارزش پول ملی در کشور همسایه می‌‌شد و سوم، می‌‌توانست همانند کاری که روسیه کرد باعث حفظ ارزش ریال شود. روسیه ملاک تسویه محموله‌‌های صادراتی انرژی خود به اروپا را روبل قرار داد. بنابراین قیمت روبل را به‌رغم افت اولیه‌‌ای که داشت؛ تقویت کرد. اگر ما هم به ازای هشت میلیارد دلار صادراتی که به عراق داریم، مطالبه ریال می‌‌کردیم کمترین آثارش این بود که ارزش ریال در کشور همسایه تثبیت می‌‌شد. ضمن اینکه بسیاری از مشکلاتی که امروز در سفر اربعین اتفاق افتاده، مانند سرگردانی افرادی که دلار دریافت کرده‌اند را شاهد نبودیم. در اربعین امسال احتمالا به دلیل در دسترس نبودن تعداد کافی صرافی یا موجود نبودن حجم پول مورد نیاز در صرافی‌‌ها زائران دچار مشکل شده‌اند. مسافران اگر ریالی هم حمل کنند؛ فروشندگان و ارائه‌دهندگان خدمات در عراق حاضر به قبول آن نمی‌‌شوند.

‌تحریم‌‌ها و عدم عضویت ایران در FATF می‌‌تواند عامل انجام نشدن پیمان پولی باشد؟

قطعا مراودات مالی ما با همسایگان تحت تاثیر این دو عامل قرار دارد. به دلیل آنکه پایه سیستم ارزی عراق مبتنی بر دلار است؛ به طور حتم مراودات دلار با ایران انجام نخواهد داد. اما تبادلات مالی با پول ملی دو کشور مشمول تحریم نمی‌‌شود. اگر ما به نوعی دیپلماسی فعالی در حوزه اقتصادی پیش رو قرار داده و توجیه حقوقی را برای طرف مقابل جا می‌‌انداختیم به راحتی می‌‌توانستیم پیمان دوجانبه پولی بین دو کشور را برقرار کنیم و ارتباطی هم با شخص یا کشور سوم پیدا نمی‌‌کرد. زمانی تحریم‌‌های شخص ثالث موثر است که شما بخواهید کارنسی ریت یا نرخ تبدیل بر پایه ارز ثالث را ملاک عمل قرار دهید. در صورتی که می‌‌توانست پیمان پولی به صورت تعریف یک واحد پولی مجازی بین دو طرف مشخص شود و ارزش برابری پول دو طرف در بازه‌‌های زمانی مشخص مبتنی بر واحد پول مجازی باشد. این کار برای طرفین که مبادله کالا یا خدمت انجام می‌‌دهند باعث برقراری ثبات و امنیت خاطر می‌‌شد و بسیاری از مشکلات را برطرف می‌‌کرد. قبل از تحریم‌‌ها اگر به عراق سفر می‌‌کردید؛ می‌‌دیدید که تمامی هتل‌ها، مراکز خدماتی و فروشگاهی تمایل به گرفتن ریال به جای دینار داشتند. چراکه آن زمان نرخ برابری ریال در برابر دلار در مقایسه با نرخ برابری دینار به دلار، ارزش افزوده سه درصدی داشت.