بازی 13 هزار میلیاردی غول بازار

19 شرکت دیگر از مجموعه شرکت‌‌های شستا وارد بازار سرمایه می‌‌شود

شرکت شستا یکی از بزرگترین شرکت‌‌های ایرانی است که حدود 180 شرکت زیرمجموعه با 9 هلدینگ بزرگ و بیش از 20 گروه صنعتی زیرمجموعه دارد. این شرکت بزرگترین شرکت بورسی است که تاکنون در بورس ایران عرضه شده است و در حدود 5 میلیارد دلار ارزش بازار داشته و بیش از 10 درصد از شرکت‌‌های بورسی را در اختیار خود دارد و می‌‌تواند به راحتی بازار سرمایه ایران را تحت تاثیر خود قرار دهد. این شرکت غول‌پیکر دارای بدهی‌‌های بزرگی هم هست. اهرم بدهی، بدهی‌‌های معوق، بدهی‌‌های ارزی و تعهدات این شرکت بیش از توان این شرکت بوده و ریسک این شرکت را به شدت افزایش داده است. هرچند که این شرکت برخلاف سازمان تامین اجتماعی سودده و دارای عملکرد مناسبی است، اما بعد از عرضه در بورس دارای حواشی زیادی شده و بعضا گریبان سرمایه‌گذاران بورس را نیز گرفته است. روی‌هم‌رفته عرضه شستا یکی از بزرگترین رخدادهای بورسی بوده که به نقلی، برای دولت 13 هزار میلیارد تومان عایدی در سال 99 داشته است، هرچند که امروزه ارزش بازار این شرکت تقریبا نصف سال 99 شده و قیمت سهام آن به کمترین رقم‌‌های خود نزدیک شده است، اما عقیده بسیاری از کارشناسان بورسی بر این است که شستا می‌‌تواند بازار سرمایه را به هر جهتی که مایل باشد هدایت کند، کما اینکه این شرکت در نظر دارد در ماه‌‌های پیش‌رو 19 شرکت خود را در بورس عرضه کند که قطعا لایه‌بندی بورس را متحول می‌‌کند و شستا را به یکی از شاخص‌سازترین شرکت‌‌های بورسی و شاید تنها شرکت شاخص‌ساز موثر تبدیل می‌‌کند. عرضه اولیه شرکت سرمایه‌گذاری تامین اجتماعی، بزرگترین عرضه اولیه در بازار سرمایه ایران و یکی از رویداد بورسی در دو دهه گذشته بود که توانست فضای بورسی را تغییر دهد. برخی از تحلیل‌گران حتی معتقدند که یکی از مواردی که سبب رشد بورس در سال 99 شده بود، شرکت‌‌‌هایی مانند شستا بوده و دولت قبلی توانست با موج‌سواری به کمک شرکتی مانند شستا درآمدزایی خوبی داشته باشد. در 28 فروردین 1399، بزرگترین عرضه اولیه تاریخ بورس ایران با هشت میلیارد سهم از سوی سازمان تامین اجتماعی انجام شد. سهام این شرکت در آن تاریخ 860 تومان کشف برآورد شد. برخی از گمانه‌زنی‌‌ها برای عرضه اولیه شستا در سال 99 بر این موضوع دلالت دارد که با توجه به ایراداتی که عرضه اولیه سهم داشت، دولت تاکید و اصرار کرده بود تا بتواند در فروردین 99 سهام را عرضه کرده و از رشدی که طبق برنامه‌ریزی دولت قبلی شروع شده بود، بهره ببرد. همین دیدگاه در حال حاضر نیز در خصوص شستا وجود دارد و گمانه‌‌زنی‌‌هایی نیز وجود دارد مبنی بر اینکه احتمالا شستا مجددا در ماه‌‌های پیش رو سبب جهش بورس خواهد شد. از طرف دیگر این شرکت در نظر دارد 19 شرکت بزرگ را در بورس عرضه کند. همچنین شستا در حال حاضر، در پایین‌‌ترین سطح قیمتی خود قرار داشته و به یکی از زیانده‌‌ترین سهام شرکت‌‌های سهامی به لحاظ قیمتی در بورس تبدیل شده‌‌است.

عرضه پرحاشیه شستا

شستا در بورس ایران سهامدار مستقیم یا غیرمستقیم حدود 300 شرکت بورسی است و بیش از 70 شرکت با زنجیره مالکیت بیش از 20 درصدی به شستا مرتبط است. سه گروه هلدینگ بورسی مثل سرمایه‌گذاری نفت و گاز و پتروشیمی تامین (تاپیکو)، سرمایه‌گذاری صدر تامین (تاصیکو) و سرمایه‌گذاری دارویی تامین (تیپکو) با مجموع ارزش بازار حدود 63 هزار میلیارد تومانی و سرمایه‌گذاری صبا تامین است. هرکدام از این هلدینگ‌‌ها خود دارای شرکت‌‌های زیاد بورسی هستند و چند لایه دارند، اما نکته‌‌ای که در این بخش جالب توجه است اینکه شستا فقط 10 درصد عرضه ‌شده و مابقی در اختیار سازمان تامین اجتماعی و مدیریت آن هیچ تغییری نکرده است و با توجه به اینکه بیش از 10 درصد از بورس ایران به شستا و زیرمجموعه‌‌های آن تعلق دارد، شستا را تبدیل به لیدر بورس ایران کرده، بنابراین شستا توان هدایت بورس را دارد. پیش از عرضه، برخی از کارشناسان پیشنهاد دادند که شستا بخش بزرگی از سهام شرکت‌‌های پایین زنجیره مالکیت خود را واگذار کرده و به چابک‌‌سازی دارایی‌‌های تحت تملک سازمان تامین اجتماعی بپردازد. یکی از مدیران شرکت شستا در زمان عرضه اولیه شرکت گفته بود بهترین و شفاف‌‌ترین راه برای انتقال مالکیت شرکت‌ها، عرضه سهام آنها در بورس است، از این رو مساله اساسی، ساختار مالکیت شرکت‌‌هایی مانند «شستا» است که در نتیجه عرضه آن در بورس، مالکیت به مردم منتقل می‌‌شود و منابع حاصل از عرضه اولیه سهام شستا، صرف امور جاری نمی‌‌شود بلکه متعلق به سازمان تامین اجتماعی است. با وجود این ادعای آقای مدیر اما مالکیت شرکت‌‌ها بعد از واگذاری تغییر نکرده و ساختار شستا بعد از عرضه اولیه همانی ماند که بود، لذا کارشناسان بر پرابهام بودن عرضه این شرکت تاکید دارند.

درآمد و مخارج نامعلوم

یکی از مهمترین ابهامات عرضه بورس، مبلغ درآمد شستا از عرضه اولیه این شرکت بوده است. در روزهای اول برای سهامداران حقیقی و حقوقی هشت میلیارد سهم به ارزش هر سهم 860 تومان عرضه شد. مجموع این رقم حدود هفت هزار میلیارد تومان بوده است. اما این در حالی است که دولتی‌‌ها در مجلس و تلویزیون سخنی دیگر را مطرح کرده و حتی اعلام کردند که دولت بابت عرضه اولیه شستا، نزدیک به دو برابر این مبلغ درآمد داشته و آخر هم معلوم نشد که رقم واقعی چیست و چرا دولت براساس این سهام هشت میلیاردی و عرضه 860 تومانی، 13 هزار میلیارد تومان درآمد داشته است؟ هرچند می‌‌توان گمانه‌‌زنی کرد و گفت که احتمالا منظور از درآمد 13 هزار میلیارد تومانی سودی بود که در ماه‌‌های حباب‌سازی بورس توسط دولت روحانی به دست آمده است. اما این فقط یک گمانه‌زنی است و حقیقت هرگز مشخص نشد. این ابهام در مورد مخارج شستا هم وجود دارد؛ به طوری که چندی پیش نماینده اصفهان در مجلس گفته بود: «عرضه شستا با ابهامات زیادی مواجه بوده و هنوز مشخص نیست دولت پول عرضه شستا را کجا خرج کرده؛ عرضه‌‌ای که به بهانه نقدینگی در مواردی مال مردم را به خود مردم با قیمت بالاتر فروخته و بعد با بازی‌‌های بورسی دولتی ارزش همین مال فروخته شده به نازل‌‌ترین سطح رسانده شده و به معنای واقعی کلمه سرمایه مردم نابود شده است. در جهت صرف این منابع، نقل‌قول‌‌های ضد و نقیض گوناگونی شنیده شده ‌‌است. سوال این است که به طور دقیق منابع حاصل از این عرضه چقدر بوده و به طور شفاف این منابع درچه محلی و در هر کجا به چه مقدار هزینه شده است؟ همچنین بر سر قیمت عرضه نیز شک و تردید زیادی وجود دارد. وزیر کار درآمد حاصل از درآمد واگذاری شستا را 7 هزار میلیارد تومان بیان کرد. در حالی که بعدا این مبلغ را 12 هزار و 400 میلیارد تومان اعلام کرد. یکی از اعضای دولت در کمیسیون‌‌های مجلس 12 هزار میلیارد و رئیس هیأت مدیره تأمین اجتماعی در برنامه غیرمحرمانه تلویزیون رقم درآمد از عرضه اولیه را 13 هزار میلیارد تومان عنوان کرد. رقم واقعی چقدر است؟ هفت هزار یا 13هزار؟»

سقوط ارزش بازار شستا

شرکت شستا به عنوان بزرگترین شرکت بورسی با دارا بودن یک هزار و 636 میلیارد سهم در حال حاضر دارای ارزش بازار 155 هزار میلیارد تومان است. در حالی که در تیر 1400 ارزش بازار این شرکت 241 هزار میلیارد تومان نخستین شرکت به لحاظ ارزش بازار بوده و در رکود بزرگ بورسی ارزش بازار این شرکت تا 130 هزار میلیارد تومان به رتبه هفت بازار سقوط کرده‌‌است. این روزها قیمت بزرگ‌‌ترین شرکت بورسی ایران حدود 95 تومان معامله می‌‌شود که با توجه به سود 139 ریالی، P/E شرکت حدود 61/6 درصدی است که به ارزندگی و حتی پایین بودن قیمت سهام شرکت اشاره دارد. شایان ذکر است که این شرکت در سال گذشته افزایش سرمایه 1052 درصدی را عملیاتی کرد. سرمایه شستا پیش از افزایش سرمایه 14 هزار و 200 میلیارد تومان بود و امروز سرمایه شرکت 163 هزار و 601 میلیارد و 345 میلیون و 600 هزار تومان است؛ که آن افزایش سرمایه از محل مازاد تجدید ارزیابی دارایی‌‌ها انجام شده بود.

وعده‌‌های دولت در شستا باد هوا بود

در سال 99 تاکنون دولت همواره وعده می‌‌دهد که بخشی از سهام خود را به بازنشستگان می‌‌دهد در آذر 99 وزیر تعاون کار و رفاه اجتماعی وقت، طی چندین مصاحبه اعلام کرده بود که قرار شد در کمیسیون حقوقی دولت بررسی‌‌های لازم انجام شود. اما کمتر از یک ماه بعد رئیس کانون بازنشستگان تأمین اجتماعی شهر تهران گفت که واگذاری ۲ درصد از سهام شستا به بازنشستگان تامین اجتماعی با مخالفت مواجه و منتفی شد. شرکت سرمایه‌‌گذاری تامین اجتماعی با نماد شستا بزرگترین سهام‌دار بورس بوده و به قولی عرضه آن یک لایه به هرم شرکت‌‌های بورسی اضافه کرد. یکی از دلایلی که سبب شده تا تحلیل‌‌گران به عرضه سهام شستا ایراد وارد کنند، ساختار مالکیتی این شرکت بود. شستا و شرکت‌‌های زیرمجموعه شستا، به صورت زنجیروار سرمایه‌‌گذار، سهامدار عمده و زیرمجموعه‌‌های همدیگر هستند و سهام‌شان در بورس چند لایه و درهم‌تنیده است. نکته منفی این مساله موضوع حاکمیت شرکتی است چراکه برخی معتقدند که این مساله سبب به خطر افتادن منافع سهامداران می‌‌شود. مثلا مدیریت شرکت‌‌های بورسی با کیست؟ آیا شرکت‌‌هایی مانند تاصیکو خود قادر به مدیریت شرکت خود هستند یا شستا باید برای آنها تصمیم بگیرد؟ این رویه سبب شده است تا بسیاری از کارشناسان بورسی بگویند که شستا تاثیر عمیقی بر بورس گذاشته و می‌‌تواند بازار سرمایه را جهت‌دهی کند. از همه مهمتر این که دولت تصمیم‌گیرنده اصلی شستاست و اگر این دولت بخواهد مجددا از بازار کسب سود کند، با توجه به این حجم از سهامداری کاری آسان برای دولت خواهد بود. علی حیدری یکی از کارشناسان بورسی در گفت‌وگو با هم‌‌میهن بر این نکته تاکید دارد: «با توجه به اینکه شستا دارای هلدینگ‌‌های بزرگ بورسی و زیرمجموعه‌‌های زیادی است می‌‌تواند بورس را جهت‌‌دهی کرده و احتمالا در هفته‌‌های پیش رو زیرمجموعه‌‌های شستا سبب رشد بورس می‌‌شوند. یادآوری این نکته ضروری است که شستا از جمله شرکت‌‌هایی است که همواره در جهت‌‌دهی شاخص بورس موثر بوده و در لیست 5 شرکت مهم و تاثیرگذار بورس است.» از طرف دیگر شاخص بورس و نماد شستا با هم دارای یک همبستگی معناداری هستند که نشان از بزرگی و تاثیرگذاری نماد این شرکت در بورس است. ذکر این نکته ضروری است که شستا با دارا بودن هلدینگ‌‌های بزرگ در 9 صنعت اصلی بورس حضور دارد و طبق گفته مدیران این شرکت همچنان قصد توسعه و بزرگ کردن این پرتفو را داشته و قرار است که شرکت‌‌های بیشتری را در بورس عرضه کرده و همچنین سهام دیگر شرکت‌‌ها را خریداری کند و نفوذ خود در بورس را گسترش دهد. در حال حاضر 9 صنعتی که شستا در اختیار دارد عبارتند از: نفت، گاز و پتروشیمی، دارو، معدن، سیمان، فناوری اطلاعات، مالی (شرکت‌های بورسی، بانکی و بیمه‌‌گری)، دامپروری، انرژی و نیروگاه، حمل و نقل دریایی و کشتیرانی که هرکدام دارای شرکت‌‌های زیادی هستند و در نهایت این 9 صنعت 108 شرکت را مالک هستند. همچنین در حال حاضر شستا در صنایع کاشی و سرامیک، سلولزی، الستیک و لوازم خانگی نیز حضور دارد، لیکن جزو صنایع اصلی شستا محسوب نمی‌‌شوند. نگرانی‌‌ها زمانی بیشتر می‌‌شود که واکنش مجلس را به دخالت‌‌های دولت در شستا می‌‌بینیم. در تیرماه سال جاری، خضری نماینده مردم تهران در مجلس طی نطقی در صحن علنی مجلس گفت که به دلیل مشکلاتی که در هلدینگ شستا و شرکت سرمایه‌گذاری شستا پیش آمده، دولت‌‌ها در این هلدینگ دست به دخالت‌‌های زیادی زده که به ضرر مردم ایران شده است. او خبر داد که تحقیق و تفحص از شستا در مجلس کلید خورده و تاکید کرده بود: «شستا دارای شركت‌‌های متعددی در حوزه داروسازی، كشت و دامداری و حوزه نفتی و پتروشیمی بوده و درصد قابل توجهی از سهام این شركت‌‌ها را داراست. اكنون هلدینگ شستا 165 شركت مدیریتی و 65 شركت غیرمدیریتی داشته و فعالیت گسترده‌‌ای را در سطح كشور انجام می‌‌دهد. این در حالی است که در مجالس مختلف تحقیق و تفحص از شستا كلید خورده اما تاكنون هیچ گزارشی از آن به صحن مجلس ارائه نشده است. اكنون محورهایی برای این تحقیق و تفحص تهیه‌شده، اما یكی از محورهای اساسی كه باید به آن ورود كرد، اتفاق تلخی است كه در طول هشت سال دولت قبلی در شستا رخ داد و شستا را به یك حیاط خلوت سیاسی تبدیل كرد.» همین حیاط خلوت بودن شستا سبب شده تا فعالان بازار سرمایه، این نگرانی را همواره داشته باشند که شاید دوباره دولت دست به کار شده و از طریق شرکت‌هایی چون شستا، جیب خود را پر کرده و مانند سال 99 بخواهد بودجه و کمبودهای مالی خود را از بورس تامین کند.

در پیش بودن عرضه 19 شرکت متعلق به شستا

شستا از روزی که عرضه اولیه شد تاکنون همواره یکی از تاثیرگذارترین نماد بورسی بوده و در نظر دارد این نفوذ را بر بورس شدت بخشد. این شرکت در ماه‌‌های پیش رو تصمیم دارد که 19 شرکت را عرضه اولیه کند تا از بورس بیش از هزاران میلیارد تومان نقدینگی و تامین مالی جذب کند. نکته‌‌ای که مورد توجه است اینکه در روزهای رکودی بازار عرضه اولیه یک شرکت می‌‌تواند بورس را با افت مواجه کند، لذا باید بازار روندی صعودی داشته باشد تا بتواند این 20 شرکت بورسی عرضه اولیه شود کما اینکه شرکت‌‌های دیگری نیز در صف عرضه اولیه ارکان بورس یعنی فرابورس و بورس تهران قراردارند، لذا این شرکت‌ها باید در روند مثبت بورسی عرضه شوند تا بازار را با سقوط مواجه نکرده و سبب ضرر بیشتر فعالان بورسی نشود. از طرف دیگر شستا تصمیم دارد که 20 شرکت زیانده و مشکل‌دار خود را در سال جاری منحل کند. تقریبا تمامی این شرکت‌های در شرف انحلال شرکت سرمایه‌گذاری و در حوزه نفت، گاز، سیمان و دارو هستند.

بدهی‌‌های این شرکت غول پیکر

جمع بدهی شرکت در 30 آذر 1400 معادل 845 هزار میلیارد ریال، موجودی نقد شرکت 55 هزار میلیارد ریال، و خالص بدهی شرکت 789 هزار میلیارد ریال است که با توجه به حقوق مالکانه 62 هزار میلیارد ریالی، نسبت خالص بدهی شرکت 129 درصد بوده است. این شرکت در آذر 1400 بیش از 227 هزار میلیارد ریال اسناد پرداختی داشته که به نوعی بدهی در نظر گرفته می‌‌شود. همچنین این شرکت دارای یک هزار و 976 میلیاد ریال مطالبات معوقه نیز است که حسابرس شرکت احتمال وصول آن را ضعیف اعلام کرده است. بخش عمده این مطالبات معوق به بانک رفاه کارگران اختصاص دارد. علاوه بر این با توجه به بدهی جاری 700 هزار میلیارد ریالی، این رقم عدد بزرگی است. در حقیقت 72 درصد از دارایی‌‌های شرکت را بدهی تشکیل می‌‌دهد.

بدهی ارزی شستا

شستا در آذر 1400 اعلام کرده است که 923 هزار میلیارد ریال بدهی ارزی دارد. علاوه بر این میزان از بدهی، تعهدات ارزی شستا در این تاریخ 647 هزار میلیارد ریال بوده که طبق ماده 235 قانون تجارت، بدهی شرکت تلقی می‌‌شود. بیشترین بدهی ارزی این شرکت با ارز وون کره‌جنوبی است. شستا 97 هزار میلیارد ریال با ارز یورو، یک هزار و 622 میلیارد ریال با سامانی تاجیکستان و 824 هزار و 361 میلیارد ریال با ارز وون کره‌جنوبی بدهکار است. نکته مهمی که حسابرس شرکت به آن تذکر داده اینکه شستا از جمله شرکت‌‌های دولتی است که فاقد تعهدات سرمایه ارزی بوده و تعهدات سرمایه‌‌ای ارزش این شرکت 10 هزار دلار است. همچنین این شرکت اعلام کرده است که تا آذر 1400 معادل 226 میلیون دلار، 34 میلیون یورو، 322 میلیون درهم و 6 میلیون روپیه هند صادرات داشته است.

شرکتی بی‌نظم و غیرشفاف

یکی از اهداف اصلی عرضه اولیه شستا از سوی دولت و مدیران سازمان تامین اجتماعی و مدیران شرکت، شفاف‌سازی مطرح شده، اما رفتار شستا در خصوص شرکت‌‌های زیرمجموعه گویای این مساله نیست. حسابرس این شرکت در آذر 1400 بیش از 15 مورد را ذکر کرده که در آن به رعایت قوانین بورسی، مالی و حاکمیتی نپرداخته و به نوعی دچار تخلف شده است. در ابتدای امر حسابرس نظر داده است که شستا باید اقدام اختصاص حداقل 80 درصد از دارایی‌‌ها به سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار و حداقل 70 درصد از دارایی‌‌ها به سرمایه‌‌گذاری در واحدهای سرمایه‌گذاری دارای حق رای کند و از همه مهمتر اینکه حسابرس به صراحت اعلام کرده است که شستا یک شرکت شفاف نبوده و در اسرع وقت باید اقدام به افشای اطلاعات و صورت‌‌های مالی و گزارش تفسیری مدیریت میان‌دوره‌‌ای مالی در موعد مقرر کند. یکی دیگر از موارد مهم، عدم پرداخت سود سهامداران در موعد مقرر است. مجموع مواردی که حسابرس شستا بر روی آن تاکیده کرده عبارت است از «شستا باید پرداخت سود تقسیم شده مجمع سنوات قبل ظرف مهلت قانونی انجام دهد. استقرار ساز و کار کنترل داخلی اثربخش و واحد حسابرسی داخلی و درج اطلاعات با اهمیت از قبیل مستقل بودن هیات مدیره، میزان مالکیت سهام آنها در شرکت، عضویت در هیات مدیره سایر شرکت‌‌ها به اصالت یا به نمایندگی حقوق و مزایای مدیران اصلی و نحوه ارتباط بین سهامداران با عضو مستقل هیات مدیره به‌نحو مناسب در پایگاه اینترنتی شرکت و در یادداشت جداگانه در گزارش تفسیری مدیریت و همچنین عدم تشکیل کمیته حسابرسی و واحد حسابرسی داخلی از جمله مواردی هستند که حسابرس شرکت به صراحت بر روی صورت‌‌های مالی شرکت درج و تاکیده کرده است که باید این شرکت در اجرای صحیح موارد فوق اقدام کند تا مشمول قانون عدم شفافیت نشود.»

نسبت‌‌های مالی فاجعه‌‌بار

برای بررسی وضعیت مالی و پیش‌‌بینی از وضعیت آتی شرکت، باید به نسبت‌‌های مالی توجه کرد. نسبت اهرمی از این رو دارای اهمیت است که شاخص نسبت اهرمی یا leverage Ratio، یکی از شاخص‌‌های اندازه‌‌گیری در بازارهای اقتصادی است که به بررسی میزان بدهی یک شرکت یا توانایی آن برای انجام تعهدات مالی خود می‌‌پردازد. مقوله نسبت اهرمی بسیار مهم است؛ زیرا شرکت‌‌ها برای تأمین بودجه عملیاتی خود به ترکیبی از میزان موجودی در حساب (equity) و بدهی متکی هستند و دانستن میزان بدهی یک شرکت در ارزیابی اینکه آیا می‌‌تواند بدهی‌‌های خود را در زمان سررسید پرداخت کند یا نه مفید است. اگر نرخ بدهی شرکت بیش‌‌ از اندازه کم باشد، احتمالاً نشانه فعالیت غلط مجموعه یا ناتوانی آن خواهد بود. نسبت اهرمی با نشان ‌‌دادن نسبت بدهی به دارایی‌‌ها یا پول نقد، این سطح از ریسک را ارزیابی می‌‌کند. بر همین اساس می‌‌توان گفت که نسبت اهرمی شستا فاجعه‌بار است. در آذر 1399 این نسبت 71 درصد بوده و در خرداد 1400 معادل 84 درصد بوده، ولی در آذر 1400 به رقم 129 درصدی رسیده است. این عدد گویای بالارفتن ریسک شرکت در حوزه بدهی است و اگر این روند تداوم یابد سبب مشکلاتی برای دولت، شرکت و سهامداران آن می‌‌شود. این نسبت اهرمی 129 درصدی شستا در حقیقت نشان از بدهی بیش از توان شرکت دارد و بدهی به گروه شستا تعلق داشته و گویای آن است که بسیاری از زیرمجموعه‌‌های این شرکت بدهی سنگینی را بر شستا تحمیل کرده‌‌اند.