تقدیم بـازار نفت به رقیبـان

بررسی روند حذف تدریجی ایران از بازار جهانی انرژی

شکوفه حبیب‌زاده

گزارشگر هم‌میهن

داستان بازیگری ایران در بازار نفت، همیشه به‌عنوان مهم‌ترین درس‌ در عرصه اقتصاد ایران شناخته می‌شد، اما کم‌کم با اعمال تحریم‌های پیاپی در صنعت نفت ایران و حضور برخی دولتمردان با تصمیم‌های عجیب‌وغریب، ایران نه‌تنها نقش کلیدی خود را در بازار نفت از دست داد، بلکه نقش محوری خود در اوپک و اوپک‌پلاس را نیز دودستی تقدیم رقبای خود کرد. این عجیب نیست که اخیراً شاهد بودیم جواد اوجی، وزیر نفت ایران به دلیل آنچه کسالت از آن یاد شد، در نشست اوپک‌پلاس حاضر نشد، زیرا تقریباً حرفی برای گفتن باقی نبود. هرچند براساس داده‌ها، ایران به نسبت روزهای پس از پایان معافیت نفتی با کاهش قابل‌توجه صادرات روبه‌رو شده، اما کیفیت آن همواره محل تردید بوده است. فروش حدود ۹۰درصد نفت ایران به چین به‌عنوان خریدار اصلی آن‌هم با تخفیف به‌طور میانگین ۴۰درصدی که ازسوی مؤسسات بین‌المللی انرژی تخمین زده می‌‌شود، جای خالی یک سیاست‌گذاری درست در عرصه دیپلماسی انرژی را به‌خوبی نشان می‌دهد. درحالی‌که کشورهای عربی خاورمیانه همچون عربستان، امارات، عراق و قطر، آخرین مراسم نفتی را در منطقه جشن گرفته و در حال صادرات حداکثری نفت هستند و نیم‌نگاهی به دهه آینده و حذف انرژی‌های فسیلی به‌عنوان منبع اصلی انرژی در جهان دارند، در ایران بیش از ۹۰درصد انرژی برق وابسته به گازی است که اکنون رو به افول نهاده است. در اینجا نگاهی داریم به وضعیت تولید و صادرات نفت ایران و بنا داریم در شماره‌های آتی دیپلماسی انرژی در ایران را مورد واکاوی قرار دهیم.

نگاه کارشناس 1

هاشم اورعی رئیس اتحادیه انجمن‌های انرژی ایران در گفت‌وگو با هم‌میهن:

ایران از رقبای خود جا ماند

در آخرین نشست اوپک‌، جواد اوجی، وزیر نفت ایران با آنچه او به‌عنوان کسالت یاد کرد، حضور نیافت. جلسه‌ای که نقش ایران همواره در آن پررنگ بود، اکنون با ضعف ایران در بازار نفت همراه شده است. تخفیف‌های گزاف حدود ۴۰درصد زیر قیمت نفت برای حفظ مشتریان نفتی، کاهش توان تولید نفت و گاز در ایران و جاماندگی ایران از صادرات نفت و کمبود فرصت برای تولید آن در رقابت تنگاتنگ با کشورهای همسایه، جملگی نفوذ ایران در اوپک را با کاهش چشمگیری همراه کرده است و شاید دیگر، بازیگر بودن ایران در بازار نفت را باید به خاطره‌ها سپرد. هاشم اورعی، استادتمام دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن‌های انرژی ایران در گفت‌وگو با «هم‌میهن» از عقب‌ماندگی ایران در رقابت در عرصه انرژی و بر باد رفتن سرمایه‌های کشور می‌گوید.

‌باتوجه به داده‌های موجود، صادرات نفت ایران نسبت به قبل از تحریم‌ها، تفاوت ویژه‌ای ندارد و شاید تا کمتر از یک میلیون بشکه در روز افزایش صادرات، ما را به پیش از تحریم‌ها بازگرداند. در چنین حالتی چرا عایدی ایران از صادرات نفت، چندان محسوس نیست؟

در مورد بیشتر شدن فروش نفت دو نکته وجود دارد؛ اول اینکه، ما به دلیل بی‌توجهی به سیاست انرژی‌مان از نظر بهینه‌سازی و قیمت‌گذاری، شاهد هستیم که هر روز مصرف تمام حامل‌های انرژی‌مان به‌صورت عجیب و غریبی در حال افزایش است. در مورد بنزین ۲۰درصد افزایش مصرف در سال داریم؛ گاز 12 درصد، برق هم همینطور. به بیانی دیگر در بخش مصرف داخل مواجه با رشد شدید تقاضا هستیم. در تولید هم بارها آقای اوجی و دیگران گفته‌اند سخت با کاهش سرمایه یا عدم سرمایه‌گذاری و عدم دسترسی به فناوری پیشرفته مواجه هستیم. این دو شرط لازم و واجب را نداریم.

در طرف دیگر ترازو نیز با کاهش تولید مواجه هستیم. کارشناسی گفته بود در اثر کاهش افت فشار میادین پارس‌جنوبی، از سال 1402، هر سال معادل یک فاز پارس‌جنوبی را در بخش گاز از دست خواهیم داد. بنابراین تقاضای داخلی، فزاینده و تولید داخلی، کاهنده است که نشانگر ناترازی فزاینده در کشور است. به این ترتیب روزبه‌روز موجودی ما برای صادرات به فرض اینکه مشتری هم باشد، کاهش می‌یابد، زیرا توان صادراتی‌مان را از دست می‌دهیم.

اواسط دهه 50 خورشیدی حدود 10درصد تولید در بخش نفت و گاز را مصرف کرده و 90 درصد را صادر می‌کردیم. حدود 550 هزار بشکه نفت نیز مصرف داخلی داشتیم. امروز این روند برعکس شده و روزبه‌روز امکان صادرات ما اگر هم نفت و گازی داشته باشیم، کم می‌شود. از طرف دیگر در ماجرای حمله روسیه به اوکراین، فرصتی طلایی را از دست دادیم و امروز کمبودی برای نفت و گاز نیست که همه دست‌شان را به‌سوی ایران دراز کنند. دو روز گذشته در نشست اوپک‌پلاس برای اینکه قیمت حفظ شده یا بالا برود، عربستان سعودی یک میلیون بشکه در روز کاهش تولید را متقبل شد. به‌عبارت دیگر در بحث انرژی جهان زیادبود داریم تا کمبود. حالا در این وضعیت می‌خواهیم سعی کنیم روزی یک میلیون بشکه بفروشیم، اینها واقعیت‌های روز است که ایران ظاهراً حداقل 50میلیون بشکه نفت سرگردان در آب‌های بین‌المللی دارد که به‌دنبال مشتری است. مطابق آمارهای بین‌المللی، این ذخایر از ۸۰میلیون بشکه به ۵۰میلیون بشکه کاهش یافته اما هنوز صفر نشده است.

هنوز حدود 50میلیون بشکه داریم، اما تقریبا تمام نفت‌مان را به چین می‌فروشیم. دیگر زوری در بازار نفت جهان نداریم. در 12ماه گذشته میلادی یعنی در 2022، ایران نفت را به چین به قیمت متوسط 40درصد زیر قیمت جهانی فروخته است. ما در بازار هیچ زوری نداریم و فقط باید به خواسته‌های خریدار تن بدهیم. در واقع ایران عملاً به کمک روسیه و چین یعنی همان دو کشوری که ما اتفاقاً تمام تخم‌مرغ‌هایمان را در سبدشان گذاشته‌ایم، به‌طور کامل از بازار بین‌المللی انرژی جهان بیرون رانده شده و زوری ندارند.

‌به نظر زمان زیادی هم برای بازگشت نیست، زیرا پایان جشن خاورمیانه در راه است...

همینطور است. در آینده، عمر سوخت‌های فسیلی رو به افول است و از نظر من کشورهایی مثل عربستان، امارات و عراق یا قطر در بخش گاز درست کار می‌کنند که با سرعت تمام و سرمایه‌گذاری هر چه بیشتر تولیدشان را زیاد می‌کنند که تا وقتی این پنجره باز است، از آن بهره‌مند شوند. از یک دهه دیگر پنجره انرژی‌های فسیلی کاملا به سمت بسته شدن می‌رود، عربستان و امارات حداکثر مقدار موجود نفت و گازشان را فروخته و پولش را در انرژي‌های تجدیدپذیر سرمایه‌گذاری می‌کنند که در مسیر تبدیل و گذار از کشورهای نفتی خودشان را به کشورهای برقی تبدیل کنند. خلاصه کلام اگر چشم به هم بزنیم و 10 سال بعد چشم باز کنیم، دیگر امکان استفاده و کسب درآمد قابل توجه از نفت و گاز نداریم و از نظر من فرصت طلایی استفاده از پول نفت و گاز برای ساختن کشورمان را برای همیشه از دست داده‌‌ایم.

‌در انرژی‌های تجدیدپذیر چقدر فرصت را از دست داده‌ایم؟

هنوز برخی انرژی تجدیدپذیر را باور ندارند. برق ایران، 92 درصد وابسته به گاز است. تمام هزینه‌هایی که در طول 20 سال از انرژی تجدیدپذیر کردیم در رابطه با مسائل هسته‌ای، امروز فقط یک درصد از برق کشور از انرژي هسته‌ای به دست می‌آید. 92 درصدش وابسته به گاز است که دیگر گاز هم نداریم. در نهایت غفلت، برق را به گاز گره زده‌ایم و حالا که گاز کم می‌آوریم، مشکل برق هم داریم. در سه‌ماهه اول سال جاری میلادی، کشور پرتغال برای اولین‌بار 51 درصد از کل برق مصرفی‌اش را از باد و خورشید گرفت که رکورد بود. در اسپانیا این عدد 46 درصد است. در انگلستان در سه‌ماهه اول سال جاری میلادی برای اولین‌بار برق تولیدی از نیروگاه‌های بادی بیشتر از برق نیروگاه‌های گازی بود. در دانمارک که مهد انرژی بادی است تولید برق از باد به 55 درصد رسیده است و ما در این شرایط در نهایت غفلت دور هم نشسته و می‌گوییم انرژی تجدیدپذیر گران است.

‌وضعیت ما در سرمایه‌گذاری در صنعت نفت و گاز چگونه است؟

وزیر نفت می‌گوید 180 میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری لازم داریم که تولید را در همین حد نگهداریم. در بخش نفت و گاز، تفاضل بین نفت و گاز مصرفی در کشور در سال منهای پولی که دولت با فروش اینها می‌گیرد، حدود 165 میلیارد دلار است. مثلا 100 تومان برای سرمایه‌گذاری لازم داریم، به‌جای اینکه این کالا را به قیمت واقعی از مردم بگیریم و پول را سرمایه‌گذاری کرده و تولید را حفظ کنیم، مجانی به مردم می‌دهیم و سرمایه‌گذاری نمی‌کنیم. در نتیجه سال به سال نفت و گاز دائم روند کاهشی خواهد داشت. یعنی ما مسیر را اشتباه می‌رویم و هر روز که می‌گذرد نفت و گاز را در صحنه انرژی جهان به میزانی از دست می‌دهیم و ما هم در این بازار ضعیف‌، ضعیف‌تر می‌شویم.

نگاه کارشناس 2

ایمان ناصری مدیرکل امور خاورمیانه مؤسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE در گفت‌وگو با هم‌میهن:

بیش‌فروشی میعانات گازی به چه قیمت؟

صادرات نفت ایران در قیاس با روزهای نخست حذف معافیت‌های نفتی سه خریدار عمده شرقی ایران به ۳۰۰ هزار بشکه در روز کاهش یافته بود و اکنون این رقم به حدود دو میلیون و ۲۰۰هزار بشکه در روز افزایش یافته است؛ تنها چیزی کمتر از یک میلیون بشکه در روز نیاز است تا بار دیگر میزان صادرات نفت ایران به پیش از تحریم‌ها بازگردد. اما آیا این کفایت می‌کند؟‌ تهران در این سال‌ها مشتری‌های پروپاقرص خود را نه‌تنها از دست داده، بلکه برای حفظ چین به‌عنوان مهم‌ترین خریدار نفت خام ایران، حاضر به اعطای تخفیف‌های قابل‌توجه شده است. ایمان ناصری، مدیرکل امور خاورمیانه مؤسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE در گفت‌وگو با «هم‌میهن» با نگاهی به وضعیت کنونی بازار نفت، پیش‌بینی می‌کند که بازگشت ایران پس از تحریم به بازار نفت چندان به طول نمی‌انجامد، اما قدرت اثرگذاری ایران در بازار نفت نسبت به گذشته تغییر قابل‌ملاحظه‌ای داشته است. با این حال فروش فرآورده‌های نفتی از طریق چهار واسطه اصلی عمان، امارات، پاکستان و عراق رشد چشمگیری داشته است و حتی به گفته ناصری، ایران مقدار قابل‌توجهی از میعانات گازی در مخازن روی آب و خشکی انباشته کرده را نیز فروخته است. بنابراین می‌توان گفت که ایران بیش از آنچه برای صادرات در اختیار دارد، میعانات را به فروش رسانده است.

‌باتوجه به اینکه ایران بیش از چهار سال است که تحت تحریم برای صادرات نفت، میعانات و فرآورده‌های نفتی قرار دارد، اکنون سهم ایران از بازار نفت چقدر برآورد می‌شود؟

در سال‌های گذشته سهم ایران در بازار نفت از امروز کمتر بوده، زیرا تولید و صادرات نفت ایران کمتر بوده است. اکنون تولید و صادرات نفت خام ایران بیش از سه‌برابر دوره‌ای از تحریم‌ها تحت ریاست‌جمهوری ترامپ است که صادرات نفت خام ایران با افت قابل‌توجهی همراه بود. حال اگر صادرات میعانات و فرآورده‌های نفتی را نیز به آن بیافزاییم، ایران سهم بسزایی نسبت به یکی دو سال اول دوره تحریم پیدا کرده است. صادرات نفت، میعانات و فرآورده‌های نفتی ایران حدود دو میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه در روز است که باوجود تحریم‌ها عدد قابل‌توجهی است.

‌مهم‌ترین مشتری‌های نفت خام ایران چه کشورهایی هستند؟

چین به‌عنوان خریدار اصلی نفت خام ایران به شمار می‌رود و در پله بعدی، سوریه قرار دارد. میزان کمی از صادرات نفت ایران نیز براساس تخمین‌ها به ونزوئلا، هند و... بوده است.

‌با این حال مهم‌ترین برد ایران در صادرات را می‌توان درمورد میعانات گازی و فرآورده‌های نفتی دانست؟

در رابطه با میعانات گازی، ونزوئلا مهم‌ترین خریدار ایران به شمار می‌رفت، اما در یک‌سال اخیر، چین و امارات نیز به خریداران میعانات گازی ایران اضافه شده‌اند که همین امر سبب شده تا صادرات میعانات ایران به حدود ۲۰۰هزار بشکه در روز بازگردد. در حال حاضر تقریبا تمام مازاد میعانات گازی ایران به فروش می‌رود و چه‌بسا ایران مقدار قابل‌توجهی از میعانات گازی در مخازن روی آب و خشکی انباشته کرده را نیز فروخته است. بنابراین می‌توان گفت که ایران بیش از آنچه برای صادرات در اختیار دارد، میعانات را به فروش رسانده است.

همچنین فرآورده‌های نفتی به دلیل آسان بودن صادرات و وجود واسطه‌ها در عمان، پاکستان، عراق و امارات و تغییر شناسنامه این فرآورده‌ها، به‌راحتی به فروش رفته و به مقاصد مختلفی صادر می‌شوند. با این حال باتوجه به اینکه عمده مقاصد صادراتی فرآورده‌های نفتی امارات به مقاصد آسیایی و آفریقایی است، به نظر می‌رسد که فرآورده‌های نفتی ایران عمدتاً به این مقاصد صادر می‌شوند.

اگر بخواهیم به جزئیات بیشتر اشاره کنیم، به جز LPG (گاز مایع) که عمده آن به چین صادر می‌شود، نفتا، نفت‌کوره، گازوئیل و در سال‌های قبل بنزین (صادرات بنزین امسال تقریباً به صفر رسیده) به امارات صادر و از آنجا به مقاصد کشورهای آسیایی و آفریقایی صادر می‌شوند.

‌بارها این نکته مورد نقد قرار گرفته است که کشورهای منطقه پس از تحریم‌های نفتی ایران، جای ایران را گرفته‌اند. چقدر این گزاره با داده‌ها همخوان است؟

بازار نفت مثل یک استخر بزرگ پر از آب است، اگر یک سطل آب (نفت ایران) را درون استخر بریزید یا سطل آب دیگری (سایر کشورها) نمی‌توان گفت که جای ایران را گرفته است، بلکه می‌توان تنها این ادعا را داشت که ایران مشتری‌های سابق نفت خام خود در جهان را از دست داده و چند کشور را جایگزین کرده است. مقاصد عمده نفت خام ایران پیش از تحریم‌ها، چهار کشور بزرگ آسیایی بود که اکنون جز چین، سه کشور دیگر خریدار نفت ایران نیستند و کشورهای اروپایی و همچنین ترکیه نیز که از مشتریان نفت ایران بود، اکنون از لیست خارج شده و به‌جای آن سوریه و ونزوئلا جایگزین شده‌اند.

‌با برداشته شدن تحریم‌ها، بازگشت ایران به بازار نفت چقدر زمان می‌برد؟

بازگشت نفت خام ایران به بازار نفت جهانی بین سه تا شش ماه به‌راحتی امکان‌پذیر است، به‌خصوص در حال حاضر که میزان صادرات نفت، میعانات و فرآورده‌های نفتی ایران با پیش از تحریم‌ها فاصله چندانی ندارد. تنها اتفاقی که احتمالا پس از برداشته شدن تحریم‌ها رخ می‌دهد آن است که تولید نفت ایران از 1/3 میلیون بشکه در روز به 7/3 یا 8/3میلیون بشکه در روز افزایش می‌یابد. در واقع تنها بین بازه ۶۰۰ تا ۸۰۰هزار بشکه در روز امکان افزایش تولید نفت خام ایران وجود دارد.

زمانی فاصله میزان صادرات نفت خام ایران پیش و پس از تحریم، بیش از دو میلیون بشکه در روز بود؛ در واقع ایران با برداشته شدن تحریم‌ها و افزایش تولید تا دو میلیون بشکه نفت خام در روز می‌توانست بازار را متأثر کند. این را هم در نظر بگیرید که مقدار زیادی نفت خام، میعانات و فرآورده‌های نفتی در مخازن ذخیره کرده بود. اکنون این مخازن فروخته شده و تولید و صادرات نفت ایران افزایش یافته و تنها چیزی که ایران پس از برداشته شدن تحریم‌ها می‌تواند به بازار نفت اضافه کند، کمتر از یک میلیون بشکه در مجموع است. بنابراین اکنون ایران با حالت غیرتحریم چندان فاصله زیادی ندارد.

نگاه کارشناس 3

چینی‌ها با تخفیف مشتری نفت ایران ماندند

همایون فلکشاهی

تحلیلگر ارشد مؤسسه انرژی کپلر

از زمانی‌که در سال ۲۰۱۸ صادرات نفت ایران تحریم شد، خریداران نفتی مخصوصا کشورهایی مانند چین، هند و کره‌جنوبی از آمریکا چندماه معافیت گرفتند. این معافیت‌ها در آوریل سال ۲۰۱۹ به پایان رسید و از آن پس صادرات نفت ایران شدیدا کاهش یافت و فقط چین به خرید نفت از ایران ادامه داد.
در سال ۲۰۲۰ با شیوع کرونا و کاهش حدود ۳۰درصدی تقاضا در سطح جهان، صادرات نفت ایران نیز به تبع شرایط با کاهش روبه‌رو و حتی به ۳۰۰هزار بشکه در روز به مقصد چین رسید، اما پس از بحران کرونا و گشایش دوباره بازار نفت، ایران با اعطای تخفیف‌های قابل‌توجه توانست چین را به‌عنوان مشتری ثابت نگه دارد.
صادرات به سوریه نیز به‌دلایل سیاسی در این سال‌ها در دستور کار ایران قرار گرفت. صادرات فرآورده‌های نفتی به ونزوئلا نیز از دیگر اقداماتی بود که ایران در پیش گرفت. باتوجه به اینکه ونزوئلا دارای نفت خام فوق‌سنگین است، نیازمند نفت فوق‌سبک است تا با ترکیب این دو بتواند نفت خام سنگین را به بازار عرضه کند. این کشور پیشتر نفت فوق‌سبک را از الجزایر، نیجریه و حتی آمریکا خریداری می‌کرد، اما پس از تحریم‌های آمریکا این کار برای ونزوئلا دشوار بود و کلاً پولی برای خرید نفت فوق‌سبک نداشت. بنابراین ایران وارد این بازار شد و با فروش چند محموله به ونزوئلا، به آنها کمک کرد و دقیقاً مشخص نیست که در قبال این محموله‌ها چه چیزی دریافت کرد. این روند کماکان ادامه دارد، اما حجم قابل‌توجهی نیست.
حدود ۹۰درصد صادرات نفت ایران به چین می‌رود و جالب آنکه پیشتر شرکت‌های دولتی مانند CNPC و سینوپک نفت ایران را خریداری می‌کردند و در صنایع بالادستی نفت و گاز ایران نیز حضور داشتند. در مقابل شرکت ملی نفت ایران نیز بخشی از نفت خام را به‌عنوان بازپرداخت پروژه‌ها به چین صادر می‌کرد، اما از سال ۲۰۲۱ به این‌سو، چرخشی در نوع خریداران ایران در چین ایجاد شد و اکنون این شرکت‌های خصوصی چینی هستند که نفت ایران را خریداری می‌کنند که عمده آنها در شهر شاندونگ در شمال‌شرق چین مستقر هستند.
علت اینکه این شرکت‌ها از ایران نفت می‌خرند به این دلیل است که ایران مجبور است تخفیف قابل‌توجهی به خریداران بدهد و برای این شرکت‌ها این تخفیف، درخور توجه است. علاوه بر اینکه اگر نفت را به‌صورت شفاف از ایران خریداری کنند، با تحریم روبه‌رو خواهند شد. همچنین باید توجه داشت از آنجا‌که سود شرکت‌های پالایشی از سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ به استثنای سال ۲۰۲۲، کاهش یافته بود، این شرکت‌ها به‌دنبال کاهش هزینه هستند و طبیعتاً تخفیف‌های ایران برای آنها مزیت محسوب می‌شود. البته امسال این شرکت‌ها به سمت روسیه و ونزوئلا که برای فروش نفت خود اقدام به ارائه تخفیف‌های مناسبی می‌کنند، روی آورده‌اند.
باتوجه به اینکه سود شرکت‌های پالایشی در جهان به علت رشد اندک تقاضای جهانی، کاهش می‌یابد و همچنین انتظار برای افزایش تقاضای چین پس از کرونا کمتر شده، بنابراین جذابیت نفت ایران برای شرکت‌های خصوصی چینی بیشتر می‌شود.
صادرات نفت ایران از نظر حجم در حال افزایش است. در سال ۲۰۲۰، به‌طور میانگین ۳۰۰هزار بشکه در روز، سال ۲۰۲۱، حدود 700 هزار بشکه در روز و سال ۲۰۲۲ به ۹۰۰هزار تا یک میلیون بشکه در روز با افزایش حجم صادرات نفت روبه‌رو بودیم.
چین پیش از تحریم‌ها حدود ۷۰۰هزار بشکه در روز از ایران نفت خریداری می‌کرد. این رقم پس از تحریم‌ها به حدود یک میلیون و ۳۰۰هزار بشکه در روز رسید. سهم ایران و کشورهای تحریمی مانند روسیه و ونزوئلا در واردات چین قبل از تحریم‌ها در حدود ۱۵درصد بود که این رقم به ۲۵درصد (نزدیک به یک‌چهارم واردات نفت روسیه) افزایش یافته است. حتی در ماه مه صادرات نفت مجموع این کشورها ازجمله ایران به چین به 5/1میلیون بشکه در روز رسید.
از آن‌سو قیمت نفت روی رفتار آمریکا در قبال تحریم‌های نفتی علیه ایران بسیار تأثیرگذار است. هرچقدر قیمت نفت بالاتر باشد، انگیزه آمریکا برای اعمال تحریم علیه ایران افزایش می‌یابد. البته باید در نظر داشت حتی اگر تحریم‌ها علیه کشورها اعمال شود، همان شرکت‌هایی که قبل از تحریم فعالیت می‌کردند، با تغییر نام به کار خود ادامه خواهند داد.