معادله خون و آتش

جایزه فیلدز را یک زن اوکراینی برد

بااینکه این روزها دیدن نام اوکراین در خبرها تداعی‌‌کننده جنگ است اما با اعلام برندگان مدال فیلدز سال ۲۰۲۲ نام این کشور طور دیگری در خبرها آمد. یکی از برندگانی که کارلوس کنیگ، رئیس اتحادیه بین‌‌المللی ریاضیات در مراسم اهدای فیلدز سال ۲۰۲۲ نامش را خواند، مارینا ویازوفسکا، ریاضی‌دان ۳۸ساله اوکراینی بود. او دومین زن دریافت‌‌کننده مدال فیلدز در طول تاریخ پس از مریم میرزاخانی است. مریم میرزاخانی در سال ۲۰۱۴ این جایزه را درست چند ماه قبل از پایان عمر کوتاه و پربارش دریافت کرد و از آن روز گوش ما ایرانی‌‌ها برای خبرهای این رویداد علمی تیزتر شد. برای ما دنبال کردن خبرهای فیلدز، بیان نوعی ارادت است به مسیری که میرزاخانی برای دانشمندان زن تمام ‌دنیا باز کرد و نامش برای همیشه با تاریخ علم پیوند خورد و روز تولدش از سوی اتحادیه بین‌‌المللی انجمن‌‌های ریاضی جهان به‌عنوان روز جهانی زن در ریاضیات نام‌گذاری شد. فریدون درخشانی با نام مستعار کوچر بیرکار، ریاضی‌دان ایرانی دیگری بود که در سال ۲۰۱۸ این جایزه را دریافت کرد.

پیشینه یک جایزه

مدال فیلدز توسط جان چارلز فیلدز، پروفسور ریاضیات دانشگاه تورنتو پایه‌‌گذاری شد و هر چهارسال یک‌بار در کنگره بین‌‌المللی ریاضی به چهار ریاضی‌دان‌‌ برجسته زیر 40سالی اعطا می‌‌شود که دستاورد قابل‌‌توجهی در علم ریاضیات داشته‌‌اند. این مدال نزدیک‌‌ترین جایزه به جایزه نوبل است اما چون آلفرد نوبل به ریاضی و علوم نظری علاقه‌‌ای نداشت، برای ریاضیات جایزه‌‌ای در نظر نگرفت. این جای خالی را فیلدز پر کرد. جایزه فیلدز اولین بار در سال1936 به دو ریاضی‌دان به نام‌های لارس آلفورس و جسی داگلاس اهدا شد و از سال1950 تاکنون به‌طور منظم اهدا شده است. هرچند مبلغ این جایزه‌‌ به‌نسبت سایر جوایز علمی ازجمله ابل و نوبل بالا نیست، اما از زمان تاسیس‌اش ریاضی‌دانان تراز اول جهان را با کسب این جایزه می‌‌شناسند. مارینا ویازوفسکا، دومین زنی که در تاریخ 86ساله فیلدز موفق به دریافت این جایزه شده است، در مصاحبه‌‌ای که با نشریه نیچر انجام داده از احساسش نسبت به این دوم بودن می‌‌گوید، او از کمرنگ بودن نقش زنان در ریاضیات انتقاد کرده و دیدگاهش را این‌طور بیان می‌‌کند: «رویای من این است که دریافت جوایز اصلی توسط زنان یک رویداد معمولی باشد، نه یک موقعیت خاص. شاید این جایزه بتواند تاثیر مثبتی بر زنان جوان داشته باشد، اما آنچه بسیار مهم است این است که در سال‌‌های آغاز دوران مدرسه چه اتفاقی می‌‌افتد. برخوردی که والدین، معلمان و استادان دانشگاه با زنان می‌‌کنند، مهم‌تر است. این دیدگاه برای ریاضیات هم بهتر است. می‌‌توانیم از تنوع در آن لذت ببریم و این یک مشکل نیست بلکه یک مزیت است. هر کاری که ما انجام می‌‌دهیم به روشی بسیار غیرمستقیم با تجربه روزمره ما مرتبط است. حتی در یک زمینه بسیار انتزاعی، افراد با پیشینه‌‌های مختلف ممکن است عادات کاری متفاوت یا باورهای اصلی مهمی داشته باشند که مستقیما با ریاضیات مرتبط نیستند، اما می‌‌توانند بر روش مقابله با مسائل تاثیر بگذارند.»

تاثیر جنگ روسیه و اوکراین بر فیلدز

مراسم اهدای فیلدز سال۲۰۲۲ قرار بود در سن‌پترزبورگ روسیه برگزار شود اما بعد از حمله روسیه به اوکراین این مراسم در روسیه لغو و در فنلاند برگزار شد. در سخنرانی‌‌های پیش از اعلام جوایز، رئیس اتحادیه بین‌‌المللی ریاضیات با اشاره به تغییر در نحوه برگزاری مراسم از جنگ اوکراین سخن گفت و آن را بی‌‌رحمانه دانست. از زمان آغاز جنگ اوکراین، جامعه جهانی بسیاری همکاری‌‌های‌شان را با روسیه لغو کرده‌‌اند و به حمایت از دانشمندان اوکراینی پرداخته‌‌اند. باتوجه به این موضوع شاید بتوان گفت که اهدای جایزه به یک ریاضی‌دان اوکراینی نیز از این قاعده مستثنی نبوده است، اما مارینا ویازوفسکا جایزه‌اش را سیاسی نمی‌‌داند و می‌‌گوید این تصمیم به ریاضیات مربوط می‌‌شود و موارد دیگر همانطوری است که باید باشد. مارینا ماجرای باخبر شدنش از دریافت جایزه را برای مجله کوانتا مفصل تعریف کرده است. طبق روایت مجله کوانتا، ویازوفسکا اواخر فوریه باخبر شد که برنده مدال فیلدز شده است. چند هفته بعد تانک‌‌ها و هواپیماهای جنگی روسی حمله خود را به اوکراین، سرزمین مادری و کیف، زادگاهش آغاز کردند. هرچند ویازوفسکا دیگر در اوکراین زندگی نمی‌‌کرد، اما خانواده‌اش هنوز آنجا بودند. با بالا گرفتن جنگ بعضی از اعضای خانواده راهی سوییس شدند؛ جایی که ویازوفسکا اکنون در آنجا زندگی می‌‌کند. آنها با کمک صلیب‌سرخ به بوداپست رفتند، سپس سوار پرواز ژنو شدند و در لوزان اقامت کردند. والدین، مادربزرگ و سایر اعضای خانواده ماندند. مادربزرگ 85ساله ویازوفسکا که در دوران کودکی، جنگ و اشغال را در جنگ جهانی دوم تجربه کرده بود، نپذیرفته از کشور خارج شود و همراه والدین مارینا در اوکراین مانده است. ویازوفسکا می‌‌گوید: «مادربزرگ او نمی‌‌توانست تصور کند که در اوکراین نمی‌‌میرد، زیرا او تمام زندگی خود را در آنجا گذرانده است. نمی‌‌خواهد قبل از پایان جنگ بمیرد، می‌‌خواهد بار دیگر صلح را ببیند و مطمئن شود همه‌چیز درست خواهد شد.» او همچنین امیدوار است خبر برنده‌شدنش باعث خوشحالی مردمش شود. اما آن را با آنچه مردمش از دست داده‌‌اند قابل قیاس نمی‌‌داند. ویازوفسکا به کشورش افتخار می‌‌کند و می‌‌گوید: «ظالمان نمی‌‌توانند ما را از پیشرفت در ریاضیات بازدارند. این حداقل چیزی است که نمی‌‌توانند از ما بگیرند.»

مساله‌‌ای که مارینا حل کرد

درک مساله‌‌های ریاضی برای آدم‌های معمولی ساده نیست اما ستایش‌برانگیز است. شکوه و زیبایی‌اش حتی با درک و فهم غیرعلمی درک‌شدنی است. نمود بیرونی علوم‌عملی مثل سفر به فضا یا کشف یک واکسن فهمیدنی نیست، اما کسی نیست که نداند ریاضیات سرآغاز بسیاری از این علوم است. مساله‌‌ای که مارینا حل کرد، مربوط به بسته‌‌بندی اشکال کروی بود که دانشمندان زیادی سعی در حلش کرده بودند. هنری کوهن، ریاضی‌دانی که از او خواسته شد سخنرانی رسمی این مراسم را انجام دهد درباره دلیلی که ویازوفسکا را برنده این جایزه کرد، گفت: «مانند دیگر مدال‌‌آوران فیلدز، ویازوفسکا کارهایی انجام داد که برای افراد معمولی کاملا غیرواضح است اما بسیاری از افراد تلاش کردند و نتوانستند انجامش دهند. او این کار را با ساختاری بسیار ساده و عمیق انجام داد که کسی انتظارش را نداشت.» خود مارینا ماجرای روبه‌رو شدنش با این مساله را به نیچر اینطور توضیح می‌‌دهد: « بسته‌‌بندی اشکال کروی یک مساله هندسی بسیار طبیعی و زیباست. مساله‌‌ای با فرمول‌‌بندی بسیار ساده که حل آن اغلب بسیار دشوار است. هنوز سوالات زیادی پیرامون آن وجود دارد. درواقع آنچه من را به مشکل بسته‌‌بندی در ابعاد ۸ و ۲۴ علاقه‌‌مند کرد، کارهای هنری کوهن و نوام الکیس بود. آنها روش حل آن را پیشنهاد کرده و به راه‌حل بسیار نزدیک شده بودند، بنابراین دسترسی به نتیجه نهاییف آسان به‌نظر می‌‌رسید. اما حتی الان هم بعد از حل شدن مشکل، هنوز ابعاد بی‌‌نهایت زیادی وجود دارد که در آنها این مشکل حل نشده است و روش‌‌های مشابه جواب نمی‌‌دهد. هنوز اکتشافات زیادی وجود دارد که باید انجام شود. ماهیت ریاضیات اینطور است که برای دستیابی به یک موفقیت بزرگ، باید دنبال مواردی باشید که دستیابی به آنها آسان است و چنین مواردی هنوز در ریاضیات وجود دارند. در ریاضیات وقتی به مسائل فکر می‌‌کنیم، برای حل آنها چندین ماه‌‌ و سال‌‌ را در نظر نمی‌‌گیریم بلکه اغلب، چندین دهه‌‌ و قرن‌‌ را تصور می‌‌کنیم.» جایزه مارینا ویازوفسکا سیاسی باشد یا نه، درسی دارد که به‌نظر می‌‌رسد هیچ‌وقت از تاریخ نمی‌‌گیریم. جنگ‌‌ها هرقدر خانمان‌سوز باشند تمام می‌‌شوند اما دانش و علم هرگز متوقف نخواهد شد.