خشتی بر آینه

ابراهیم گلستان نامی چندوجهی است. هم می‌توان نام و آثارش را به ادبیات داستانی، قصه‌گویی و شاعری گره زد، هم می‌توان رد پای او را در مستندسازی، عکاسی و سینما ردیابی کرد. گرچه کارنامه گلستان در سینما خیلی کم‌حجم است اما همان دو فیلم «خشت و آینه» و «اسرار گنج دری جنی» کافی‌است تا تاثیرگذاری او بر سینمای ایران را درک کنیم. در این مجال کوتاه به‌طور اجمالی میراث او را در حوزه سینما مرور می‌کنیم، از سینمای مستند تا سینمای داستانی.

گلستان و بوستان مستندسازی: مستندسازی بخش مهمی از حرفه و علائق گلستان بود. درواقع او سینما را با مستندسازی آغاز و تجربه کرد. از دهه‌ ۲۰ به‌عنوان روزنامه‌نگار، با عکاسی، ناظر حوادث ایران و در پی ثبت آن‌ها بود. در ۲۸مردادماه دوربین فیلمبرداری به دست، از حوادث تاریخی ایران فیلم گرفت، در سال ۱۳۳۶ مستندهای چشم‌انداز را از تأسیسات شرکت نفت تهیه کرد و در همان سال‌ها سازمان فیلم گلستان را در خیابان ویلای تهران، سپس دروس راه‌اندازی کرد. این مؤسسه با حضور کارگردان، تدوینگر و حتی فیلمبردار خارجی، به‌صورت یک آموزشکده‌ی مهم درآمد. درواقع گلستان ازطریق مستندسازی عملی، همچنین فضایی که در دهه‌ ۳۰ ازطریق منش خود و با نمایش فیلم‌هایش در کانون فیلم در برابر فیلم‌های آموزشی هنرهای زیبا فراهم آورد، نه‌تنها برای سینمای هنری ایران اعتبار به وجود آورد، بلکه اولین جوایز بین‌المللی را نیز خود او یا سازمان فیلم گلستان برای فیلم مستند ایران کسب کردند. مستند «خانه سیاه است» فروغ فرخزاد هم در استودیو گلستان و به سفارش انجمن کمک به جذامیان ساخته شد که می‌توان آن را هم میراث همکاری فروغ با گلستان در سینمای مستند ایران دانست. ازجمله ویژگی‌های برجسته مستندهای ابراهیم گلستان، تریشن و متن‌گفتارهای آن بود که از توانمندی او در نویسندگی می‌آمد. گفتارهای ابراهیم گلستان علاوه بر اینکه از جنبه‌ واژگانی و نحوی، زبان باستانی‌گرا (آرکائیک) است، جز آهنگین ساختن کلام، مونتاژ را نیز معنا می‌بخشید. محمد تهامی‌نژاد، پژوهشگر برجسته سینمای مستند در کتاب «سینمای مستند ایران عرصه‌ تفاوت‌ها» مهم‌ترین میراث ابراهیم گلستان برای سینمای مستند ایران را نثر و گفتار صناعتی، آهنگین و خاص او دانسته که در برابر انشاءنویسی توصیفی فیلم‌های سیراکیوز چندین‌سال دوام آورد. تهامی‌نژاد معتقد است جز چند نمونه‌ منحصربه‌فرد و شاخص، کسانی به قدرت نثرنویسی گلستان پیدا نشدند، افرادی هم که سبک نثرنویسی گلستان را تقلید کردند آنچنان موفق نبودند.

راوی سینمای مدرن ایران: «خشت و آینه» ابراهیم گلستان نه‌فقط بر اعتبار او به‌عنوان یک فیلمساز جریان‌ساز افزود و نه‌تنها اولین فیلم بلند داستانی کارگاه فیلم گلستان محسوب می‌شود که اولین‌های دیگری را هم به کارنامه او گره می‌زند. ازجمله اولین فیلم داستانی تاریخ سینمای ایران بود که صدابرداری سر صحنه داشت، دوبله نشد و جزو اولین فیلم‌های سینمای اسکوپ (پرده عریض) در زمان خودش بود. ضمن اینکه به باور بسیاری از منتقدان و مورخان سینمایی، اولین فیلم مدرن و روشنفکرانه سینمای ایران محسوب می‌شود که به‌مثابه سینمای آلترناتیو در برابر جریان فیلمفارسی قد علم کرده بود. ضمن اینکه «خشت و آینه»، اثری منحصربه‌فرد ازنظر سبک تصویری و روایت در سینمای ایران است. از حیث ساختار روایی باید گفت، ابراهیم گلستان در «خشت و آینه» تلاش کرده تا با پرهیز آگاهانه از قواعد کلاسیک داستان‌گویی در سینما، روایت خود را مبتنی بر شیوه‌های مدرن بنا کند و یک ملودرام ساده را به دنیای پیچیده و چندلایه فلسفی سینمای مدرن گره بزند. فیلم از حیث سینمایی جایگاه مهم و متمایزکننده‌ای در تاریخ سینمای ایران دارد و می‌توان آن را آغازگر موج‌نو سینمای ایران دانست که خود البته از فیلم‌های موج‌نو سینمای فرانسه و نئورئالیسم ایتالیا تاثیر می‌پذیرد. بااین‌حال گلستان تلاش می‌کند به‌ویژه ازطریق دیالوگ‌پردازی‌های فاخر و پرطمطراقش، سبک خاص خود را در فیلمسازی خلق کند که تقلیدی صرف از سینمای مدرن غرب نباشد. با‌این‌حال فیلم درست به‌دلیل التزام به همین مولفه‌ها در اکران عمومی موفق نشد و نه‌تنها مورد پسند تماشاگر عام قرار نگرفت، بلکه با بی‌توجهی یا انتقاد شدید اغلب منتقدان فیلم و حتی ادیبان غیرسینمایی آن دوره (مانند جلال آل‌احمد و احمد شاملو) هم مواجه شد. خود گلستان درباره این عدم اقبال عمومی از فیلم گفته بود: «من فقط می‌خواستم فیلم بسازم. غرض یا انتظاری از تماشاگر نداشتم. تماشاگر آزاد است که هرجور بتواند، بفهمد. من به ساز کسی نمی‌رقصم.» فیلم «اسرار گنج دره جنی»، دومین فیلم داستانی و آخرین فیلم گلستان به‌شمار می‌آید. این فیلم لحنی تند و انتقادی دارد و در قالب یک کمدی مفرح و با بهره‌گیری از تیپ‌های مشهور و عامه‌پسند سینمای‌فارسی آن‌زمان، به نقد حکومت‌وقت آن می‌پردازد. به‌رغم اشاره‌های آشکار فیلم به مقامات‌حاکم و معادل‌سازی‌های روشن گلستان، دستگاه سانسور متوجه جنبه انتقادی و ویرانگر فیلم نمی‌شود، فریب ظاهر کمدی و عامه‌پسند آن را می‌خورد، فیلم اجازه‌‌ نمایش می‌گیرد و با استقبال عامه‌ تماشاگران مواجه می‌شود؛ اما اداره‌ سانسور متوجه حماقت و اشتباه خود می‌شود و فیلم را برای همیشه توقیف می‌کند. توقیف ناگهانی فیلم اجازه نمی‌دهد که فیلم روال عادی نمایش خود را طی کند و میزان تاثیرگذاری آن مشخص شود. با توقیف «اسرار گنج دره‌ جنی»، گلستان از کار سینما فاصله می‌گیرد. ابراهیم گلستان در سال ۱۳۵۳ فیلم توقیف‌شده‌ خود را تبدیل به رمان می‌کند‌. او در رمان سعی می‌کند احوال و حالات درونی، فیزیکی و حتی اقلیمی را به همان‌ صورتی ‌که در فیلم نمایش داده شد، به تصویر بکشد. بااین‌حال تفاوت‌هایی بین فیلم و رمان وجود دارد. درواقع رمان و فیلم «اسرار گنج دره‌ جنی» در ارتباط با یکدیگر کامل می‌شوند. نشانه‌های رمان بیشتر به‌سوی تحلیل روانشناختی انسان‌ها در تعامل با یکدیگر براساس حسادت، فریب و بدگمانی می‌روند درحالی‌که فیلم بیشتر تحلیلی اجتماعی و سیاسی ارائه می‌دهد. احمدرضا احمدی درباره این فیلم گفته بود: «گلستان در فیلم «اسرار گنج دره جنی»، انقلاب ۱۳۵۷ را پیش‌بینی کرد.»