از بونامز با عشق

هنرمندان ایرانی در حراج لندن خوش درخشیدند

پرویز براتی

روزنامه‌نگار حوزه تجسمی

عجیب است: برای هنر موجودیتی اثیری و منفک از عالم واقع قائل شدن و بازار هنر را تقبیح کردن؛ در چرخه عرضه و تقاضای محصولات هنری بودن و در تخطئه بازار هنر، ژست‌های آنتاگونیستی گرفتن. عجیب‌تر از آن، تابلوهای خویش را با قیمت‌های گزاف به مشتریان فروختن است و با اندکی تبسّم خود را قهرمانِ مبارزه با بازار دانستن!
از عواقب ذات‌گرایی رمانتیک یکی هم ایمان به ضرب‌نشدن سکه‌ای است که قابل معاوضه با اثر هنری باشد. سال‌ها پیش، ‌تری ایگلتون گفته بود كه از قرن هجدهم به‌بعد، اقتصادی‌دیدن اندیشه و عملكرد بشر به رویه‌ای کاملاً عادی و قابل‌تصور بدل شده است. اگر نخواهیم از نگاهی تقلیل‌گرایانه، این گزاره ایگلتون را با ایده شكّاكان بازار هنر همسو بدانیم كه همواره قائل به دست‌هایی نامرئی در پشت تجارت آثار هنری هستند و كالایی‌شدن و بازارسازی نئولیبرال را از مسائل بغرنج و پایان‌ناپذیر فرهنگ معاصر قلمداد می‌كنند؛ باید بگوییم این روزها حراج‌ها در سپهر هنری ایران ارزش و جایگاهی ورای جنبه‌های صِرفِ اقتصادی پیدا كرده‌اند و در فقدان اعتبارسازی توسط موزه‌ها، دوسالانه‌ها و بنیادهای هنری، از جمله نهادهایی هستند كه بر وجاهت یك هنرمند صحه می‌گذارند و توأمان واجد ارزش‌های زیباشناختی-اقتصادی در هنرند. حراج‌ها همزمان، هم منزلت زیبایی‌شناختی هنرمندان را یادآور می‌شوند، هم بازار و اقتصاد هنر آنان را. در چنین اتمسفری، خیلی دور از ذهن نیست كه با نتایج حراج‌ها به استنتاج‌های فرهنگی هم برسیم.
با چنین پیش‌فرضی سراغ یکی از حرکت‌های اقتصادی هنری بین‌المللی در روزهای اخیر می‌رویم که از لندن اداره می‌شود و شعبه‌هایی فراوان در اقصای عالم دارد. حراج بونامز، هر سال دوبار رویداد ادواری خود موسوم به «حراج هنر مدرن و معاصر خاورمیانه» را برگزار می‌کند و عموماً نسل‌های آغازین و میانی مدرنیسم ایرانی، عرب و ترک را زیر یك‌سقف قرار می‌دهد. این موسسه اولین حراج خود را در سال 2023 میلادی، در روز 24مه ‌(چهارشنبه سوم‌خردادماه 1402) برگزار کرد و در آن، آثار هنرمندان ایرانی ازجمله صادق تبریزی پیشگام فقید مکتب سقاخانه، منوچهر یکتایی، سهراب سپهری، حسین زنده رودی، پرویز تناولی و رضا درخشانی با استقبال خوب خریداران و مجموعه‌داران روبه‌رو شد. در این حراج که به‌صورت حضوری در خیابان نیوباندِ لندن برگزار شد، دو اثر از هنرمندان ایرانی (درخشانی و گریگوریان) رقم کمینه فروش را به‌دست نیاورد؛ این در حالی بود که برای 10 اثر از هنرمندان عرب و ترک، خریداری پیدا نشد. در این حراج مجموعاً 84 اثر ارائه شد که 15 اثر از آنِ هنرمندان ایرانی بود: رضا درخشانی (2 اثر با برآوردهای 20 تا 30 و 30 تا 50 هزار پوند/رقم نهایی فروش: اولی فروش نرفت و دومی 38400 پوند)، محسن وزیری‌مقدم (12 تا 16 هزار دلار/رقم نهایی فروش:15360 پوند)، حسین زنده رودی (2 اثر هردو با برآوردهای 15 تا 25 هزار پوند/رقم نهایی فروش: 35840 و 40960 پوند)، مارکو گریگوریان (20 تا 30 هزار پوند/ فروش نرفت) و پرویز تناولی (20 تا 30 هزار پوند/رقم نهایی فروش: 82950 پوند). اثر تناولی در این حراج، «عُشاق هیچ» نام داشت: یک مجسمه فایبرگلاس با ارتفاع 106 سانتیمتر که سال 2007 اجرا شده است.
می‌توان گفت حراج حضوری بونامز و نیز حراج چند هفته پیش کریستیز دوبی که به‌طریق برخط (آنلاین) برگزار شد، شروعی امیدوار‌کننده برای هنر ایران بود؛ آن‌هم در روزهایی که ازهرسو، اخبار نگران‌کننده شنیده می‌شود.
گران‌ترین اثر ایرانی حراج روز چهارشنبه سوم خردادماه، تابلویی بدون عنوان از منوچهر یکتایی، نقاش طبیعت‌گرای ایرانی (۱۳۹۸-۱۳۰۱) بود که با برآورد اولیه 25 تا 50 هزار پوند، به قیمت 156هزار پوند فروخته شد. این تابلو که با تکنیک رنگ‌روغن روی بوم در سال ۱۹۶۷ میلادی اجرا شده است، 71 در 77 سانتیمتر ابعاد دارد. تابلوی دیگر این هنرمند با برآورد 15 تا 25 هزار پوند، 19200 پوند فروش رفت. سهراب سپهری، نقاش و شاعر فقید، دیگر مدرنیست ایرانی این حراج بود که فروش 76600 پوندی اثرش، یک‌بار دیگر منزلت زیبایی‌شناختی و اقتصادی کار او را برای همگان عیان کرد. تابلوی «بدون عنوان« از مجموعه «درختان انتزاعی» این هنرمند، با برآورد اولیه 50 تا 80 هزار پوند عرضه شده بود. این تابلو که با تکنیک رنگ‌روغن روی بوم در دهه 50 میلادی اجرا شده، ابعاد 115 در 75 سانتیمتر داشت.
یکی دیگر از هنرمندان ایرانی که در این حراج خوش درخشید، صادق تبریزی (۱۳۹۶-۱۳۱۷)، پیشگام فقید مکتب سقاخانه و جریان نقاشی‌خط بود. تابلوی بدون عنوان او، از مجموعه «خسرو و شیرین» مربوط به اواخر دهه 60 و اوایل دهه70 میلادی که با تکنیک ترکیب مواد روی بوم در ابعاد 46 در 105 سانتیمتر اجرا شده بود، با برآورد اولیه 10 تا 14 هزار پوند به‌قیمت 12800 پوند به فروش رفت تا عشق دو دلداده نام‌آشنای ایرانی را از لندن و از حراج بونامز، به گوش دیگران برساند؛ دو دلداده که شرح دلدادگی‌شان، سده‌ها در نگاره‌های نسخ مصوّر، صفحات کتاب‌های چاپ‌سنگی و نقوش سفالینه‌های مینایی و زرّین‌فام، دستمایه کار هنرمندان ایرانی بوده است. ابتکار تبریزی، احیا و بازآفرینی این دلدادگی بر بستری با صورت‌بندی مدرن است.
تابلوی دوم این هنرمند، «زن اسب سوار» نام داشت: یک اثر رنگ‌روغن روی مقوا (چاپ نقاشی) در ابعاد 58 در 58 سانتیمتر مربوط به دهه 70 میلادی با برآورد اولیه 3 تا 5 هزار پوند که نهایتاً به قیمت 3840 پوند به‌فروش رفت. فروش این چاپ‌نقاشی به رقم حدود چهار هزار پوند، یکی از شگفتی‌های این حراج بود. اثر سوم و چهارم تبریزی، دو تابلوی بدون‌عنوان در ابعاد 47 در 45 سانتیمتر در دو قاب با تکنیک ترکیب مواد روی چرم مربوط به دهه 60 میلادی با برآورد اولیه 7 تا 10 هزار پوند، به رقم 8960 پوند فروخته شد.
صحنه‌گردان این حراج اما، فقط ایرانی‌ها نبودند. هنرمندان عرب و حامیان ثروتمند آنان نیز، پرتوان ظاهر شدند. در کنار 15 اثر ایرانی، 69 اثر نیز از هنرمندان صاحبنام منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ازجمله کشورهای ترکیه، مصر، عراق، لبنان، الجزیره، سوریه، امارات عربی متحده، سودان، مراکش و... عرضه شده بود. گران‌ترین اثر فروخته‌شده این حراج، تابلوی «ماه» (القمر) از کاظم حیدر، هنرمند فقید عراقی به ابعاد 104 در 134 سانتیمتر با تکنیک رنگ‌روغن روی بوم مربوط به سال 1966 میلادی بود. این تابلو که 180 تا 250 هزار پوند قیمت‌گذاری شده بود، به مبلغ 635400 پوند فروخته شد. حیدر از نسل نخست هنرمندان مدرنیست عراقی است که رویکردی انتزاعی دارد و آثارش حاوی نمادگرایی، شاعرانگی و اساطیر است. او سال 1985 در 53سالگی درگذشت. از شگفتی‌های این دوره از حراج بونامز، فروخته‌نشدن اثری از راتب صدیق، نقاش سوررئالیسم مصری با برآورد 70 تا 120 هزار پوند بود.
کارشناسان اقتصاد هنر براین باورند که موفقیت هنرمندان ایرانی در حراج‌های بین‌المللی می‌تواند چشم‌انداز روشنی را برای بازار راکد هنر در داخل کشور، ترسیم کند. بازاری که خصوصاً در یكی، دو سال گذشته زیر سایه افزایش بی‌سابقه نرخ تورم و ارز قرار دارد؛ تورمی ناخوشایند برای جامعه ایرانی و البته برای هنرمندان به‌عنوان اجزای همین جامعه كه با تعطیلی فعالیت‌های هنری و خریدوفروش اثر در نیمه دوم 1401، متحمل فشار زیادی شده‌اند.
اینک از پسِ حراج‌های بین‌المللی هنر ایران در لندن و دوبی، نگاه‌ها به حراج‌های وطنی دوخته شده است تا با پایان‌یافتن رکود و وقفه چندماهه در فضای تجسمی کشور، شاهد رونقِ دوباره باشیم.