اسطوره بازی زیبا

سپیده‌دمان تولد مفهومی به‌نام ژوگو بونیتو

برایان فیلیپس/ رینگر

ترجمه و تلخیص: محسن محمودی

بازی زیبا

پرسش اساسی این است که وقتی فوتبال را «بازی زیبا» می‌نامیم، منظورمان چیست؟ زیبا بودن یک بازی به چه‌معناست؟ و از میان تمام ورزش‌های دنیا، چرا فوتبال به این شکل برچسب‌گذاری شده است؟ چرا فوتبال بازی‌ای است که با زیبایی همراه است؟ جواب دادن به این پرسش‌ها به دو دلیل دشوار است؛ نخست، معنای «زیبا» و محل اطلاق آن برای بیشتر افراد متفاوت و متمایز است. درواقع در اینجا مشخص نیست که «زیبا» به یک‌بازیکن یا یک‌ تیم‌خاص یا یک سبک‌بازی بازمی‌گردد. دوم اینکه، بررسی مفهوم «بازی زیبا» به هیچ‌وجه کار آسانی نیست... منظورم این است که آیا تا به‌حال یک مسابقه فوتبال را تماشا کرده‌اید؟ پنج‌دقیقه از یک بازی فوتبال را به‌طور تصادفی انتخاب کنید، احتمالا چیز چندان زیبایی نخواهید دید؟ مثلا پنج‌دقیقه از مسابقه اسپارتا روتردام و گو آهد ایگلز بعید است که توجه شما را به‌خود جلب کند، چه‌برسد به اینکه زیبا باشد.
این نکته را نباید نادیده گرفت که فوتبال اساسا برای زیبا بودن اختراع نشده است. در سال‌های اولیه این بازی، زمانی که در مدارس شبانه‌روزی انگلیسی بازی می‌شد و سپس مورد استقبال کارگران شهرهای صنعتی در شمال انگلیس قرار گرفت، آنقدرها متفاوت از راگبی یا فوتبال گریدیرون دیده نمی‌شد. بازیکنان همیشه گل‌آلود بودند و هر چنددقیقه یک‌بار همانند دعواهای شب‌های‌شنبه جلوی کافه‌ها، یکدیگر را سیاه و کبود می‌کردند. کمتر بازی‌ای بود که دستی، دندانی و سری نشکند.
طراحی فوتبال هم عجیب‌وغریب است. هر ورزش دیگری که می‌توانید انجام دهید چیزی به شما می‌دهد تا قوی‌تر یا سخت‌تر یا برازنده‌تر از آنچه هستید به‌نظر برسید. بیشتر ورزش‌ها چیزی به بدن انسان اضافه می‌کنند.
فوتبال درعوض حتی استفاده از دست را هم ممنوع می‌کند، درنتیجه هر کاری که انجام می‌دهید 10برابر سخت‌تر می‌شود. زیباترین ورزشکاران جهان ناگهان شبیه چوب‌برها می‌شوند.
کنترل توپ بسیار دشوار است. هماهنگ شدن بازیکنان از ورزش‌های دیگر به‌مراتب مشکل‌تر است. نیروهایی که در زمین کار می‌کنند بسیار پیچیده هستند. بازیکنان سعی می‌کنند با ازدحام بازیکنان دیگر، سرعت باد و زمین‌چمن کنار بیایند. بازی در بسیاری از مواقع درهم‌وبرهم است و تشخیص اینکه چه‌چیزی از روی عمد اتفاق می‌افتد و چه چیزی سهواً روی داده است، دشوار به‌نظر می‌رسد.

چرا فوتبال زیباست؟

و این همان ورزشی است که ما مجموعا توافق کردیم آن را «زیبا» بنامیم. کمی عجیب است، درست است؟ واقعیت این است که زیبایی فوتبال در این است که «بسیار شبیه خود زندگی است» با همان کامیابی‌ها و ناکامی‌ها، بختیاری‌ها و بدبیاری‌ها، اشک‌ها، لبخندها و درهم‌تنیده شدن مرزهای خیال و واقعیت. به‌علاوه، فوتبال فراتر از تنها یک‌ورزش است؛ بازتابی است از سیاست، تاریخ، اسطوره‌شناسی، فلسفه و زندگی روزمره.
به‌قول ژاک دریدا، نکته بسیار مهم‌تر این است که «گل لحظه‌ای بود که همه‌چیز را تغییر داد.» این ایده‌آل جدیدی به مردم داد، چیزی که باید به گذشته نگاه کنند و بگویند: «اینجاست که همه‌چیز تغییر کرد.» گل باعث شد احساس کنید که یک‌لحظه، می‌تواند قدرت دگرگون‌کنندگی یک‌عمر را داشته باشد و گل می‌تواند مسیر آن لحظه را هدایت کند.

داستان ژوگو بونیتو

منشأ این اصطلاح مورد مناقشه است. برخی می‌گویند، این اصطلاح ترجمه کلمه‌به‌کلمه پرتغالی تبلیغات شرکت نایک در دهه50 میلادی است اما برخی‌ها معتقدند، این اصطلاح از زبان پرتغالی وارد انگلیسی شده است. با این همه، این عبارت، در هر دو زبان، از حدود دهه1950 شروع به ظهور کرد. اما تا زمانی که پله این عبارت را در دهه 1970 برای زندگی‌نامه خود انتخاب نکرد، کاربرد عام و جهانی پیدا نکرد.
فوتبال در برزیل به اواخر قرن نوزدهم باز می‌گردد و همانند سایر کشورها، با استعمار و حضور غربی‌ها در پیوند است. در سال‌های اولیه، این بازی نخبه‌گرایانه بود. این نشان‌دهنده نژادپرستی و طبقه‌گرایی در کل‌جامعه برزیل بود. کسی نمی‌توانست برای یک‌تیم فوتبال بازی کند، مگر آنکه به طبقه ممتاز جامعه متعلق بود. اما در طول چند دهه، این بازی در تمام طبقات جامعه برزیل گسترش یافت. در گذر زمان، این بازی بیش از هرجای دیگری، متعلق به گتوها و محلات فقیرنشین بود. اینک فوتبال مانند سامبا، به نمادی از هویت برزیلی تبدیل شده است؛ واقعیتی که قدرت خود را در ایجاد تغییرات مثبت اجتماعی نشان داد.
درهرصورت، نتیجه این بود که فوتبال برزیل ستاره‌هایی را پرورش داد که عملا از قهرمانان و اسطوره‌ها، قابل‌تشخیص نبودند. بازیکنان فقیر عمدتا دستفروش در دهه‌های 40 و 50 که فوتبال امروز از هر لحاظ مدیون آنهاست. بازیکنانی که ضربه ایستگاهی، قیچی برگردان، ضربه کات‌دار و به‌طورکلی ستون‌فقرات فوتبالی که اکنون می‌شناسیم را پایه‌گذاری کردند.