موعد قدرشناسی/ولادیمیر پوتین باید وعده خود برای کمک به مردم ایران را با گام‌های عملی و ایجابی اجرا کند
روز دوشنبه، در بحبوحه درگیری‌ها میان ایران با اسرائیل و آمریکا و ساعاتی پیش از اعلام توقف حملات ایران و اسرائیل به یکدیگر، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران مهمان کرملین و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه بود.
روز دوشنبه، در بحبوحه درگیری‌ها میان ایران با اسرائیل و آمریکا و ساعاتی پیش از اعلام توقف حملات ایران و اسرائیل به یکدیگر، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران مهمان کرملین و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه بود.
رئیس‌جمهور روسیه در این دیدار با اشاره به اینکه «روابط ما با ایران، سوابق طولانی و خوبی دارد»، خطاب به عراقچی گفت: «از طرف خودمان، تلاش می‌کنیم به مردم ایران کمک کنیم.» اما سوال اینجاست که روسیه تا چه اندازه آمادگی دارد به ایران کمک کند و چه ظرفیت‌هایی برای کمک به مردم ایران، چه در طول جنگ با اسرائیل و چه پس از آن در اختیار داشته‌است.
در طول سال‌های گذشته جمهوری اسلامی ایران روابط خوب و نزدیکی با روسیه را در عالی‌ترین سطح حفظ کرده است. از زمانی که تجاوز نظامی روسیه علیه اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ تاکنون، جمهوری اسلامی ایران حمایت تمام‌عیار خود از روسیه را نشان داده است و در تمام این دوران با تمام قوا در کنار روسیه ایستاده بود. به‌نظر می‌رسد بعد از حمایت کامل ایران از روسیه در دوران جنگ، اکنون نوبت روسیه فرا رسیده‌است تا لطف ایران را جبران کند.
تهران به ازای حمایت از روسیه در سه سال گذشته هزینه‌های بسیار سنگینی پرداخت کرده‌است و روابط ایران و اروپا به این دلیل به پایین‌ترین سطح خود در طول تاریخ رسیده‌است. ادعای فروش پهپادهای ایرانی به روسیه در طول جنگ با اوکراین، یکی از عوامل اصلی دلخوری شدید اروپا از ایران بود که در تمام مذاکرات ایران و اروپا به عنوان یکی از محورهای اصلی گفت‌وگو از سوی اروپایی‌ها مطرح می‌شد.
در طول این دوران، ایران و روسیه توافقنامه جامع راهبردی ایران و روسیه، توافقنامه تجارت آزاد ایران و اتحادیه اوراسیا و چندین توافقنامه اقتصادی، بانکی و تجاری دیگر میان ایران و روسیه امضاء شد. وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در این سفر اعلام کرد که سطح روابط ایران و روسیه در سفر بهمن‌ماه گذشته رئیس جمهور اسلامی ایران به مسکو به سطح راهبردی رسیده است.
عراقچی گفت: «روابط ایران و روسیه بسیار نزدیک و قدیمی است و در سال‌های اخیر به جنبه راهبردی ارتقاء پیدا کرده است.» دیمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین هم هم‌صدا با رئیس‌جمهور روسیه از کمک به ایران سخن گفت، اما در حوزه گام‌های عملی سخنی فراتر از آمادگی روسیه برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا اشاره‌ای به گام‌های عملی دیگر نکرد.
با این حال سخنگوی کرملین، منتقدان نسبت به بی‌عملی روسیه را در قبال ایران را خواستار «از بین بردن روابط تهران و مسکو» توصیف می‌کنند. پسکوف می‌گوید: «روسیه با موضع‌گیری روشن از ایران حمایت می‌کند و بدون تردید ما قصد داریم روابط‌مان را با ایران بیش‌ازپیش گسترش دهیم.»
روسیه چه کمک‌هایی می‌تواند به ایران بکند؟
روسیه و ایران در حوزه‌های مختلف همکاری‌های نزدیکی با یکدیگر دارند، اما این همکاری‌ها هنوز فاصله زیادی از سطح قابل قبول برای دو پایتختی که ادعا می‌کنند روابط آنها در سطح راهبردی قرار گرفته‌است، دارد. در حوزه مواضع اعلانی، روس‌ها سعی می‌کنند که روابط را در عالی‌ترین سطح نشان دهند. سرگی ریابکف، معاون وزیر خارجه روسیه، همزمان با سفر عراقچی به مسکو، به خبرنگاران گفت که روابط تهران و مسکو «ناگسستنی» است.
به گزارش ریانووستی این دیپلمات ارشد روسیه تاکید کرد که روسیه از حق دفاع ایران از خود کاملاً حمایت می‌کند. با این حال این مقام روسیه در پاسخ به سوال مشخص که آیا روسیه حاضر است به ایران کمک نظامی کند، پاسخ روشنی نداد. او گفت: «ما در حوزه‌های مختلف با ایران همکاری نزدیک داریم، اما افشا کردن این همکاری‌ها کار صحیحی نیست.» در دیدار عراقچی با پوتین در مسکو، در یک اتفاق نادر، رئیس اطلاعات نظامی روسیه (GRU)، ایگو کوستیوکوف، هم حضور داشت.
هرچند حضور این مقام ارشد اطلاعاتی روسیه به‌خودی‌خود نمی‌تواند دلالتی بر گفت‌وگو در مورد همکاری‌های نظامی میان ایران و روسیه در سفر عراقچی به مسکو باشد، اما درمجموع یک نشانه از تمایل روسیه به نمایش همکاری‌های دفاعی با ایران است.
مسئله همکاری‌های نظامی ایران و روسیه و فروش تجهیزات نظامی پیشرفته روسیه به ایران یکی از مسائلی بوده‌است که در دودهه گذشته همواره موضوعی اختلافی در روابط دو کشور تلقی می‌شد. ایران در شرایطی در دو هفته گذشته وارد نبرد با اسرائیل شد که روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های نظامی جهان به‌رغم لغو تمام تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران و ارتقای روابط دو کشور به سطح راهبردی، حاضر به فروش تجهیزات نظامی پیشرفته به ایران نشده بود.
بیش از دوسال است که ایران منتظر دریافت مجموعه‌ای از جنگنده‌های پیشرفته سوخو-۳۵ از روسیه است که می‌توانست توانمندی‌های نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران را به‌شکل چشمگیری افزایش دهد. در عین حال روسیه توانمندی‌های دفاع هوایی ایران را به شکل چشمگیری افزایش دهد. روسیه در گذشته سامانه‌های تور ام-۱ و اس-۳۰۰ را در اختیار ایران گذاشته‌بود.
هرچند در هر دو مورد، دولت روسیه تحریم‌های شورای امنیت را بهانه‌ای برای به تأخیر انداختن فروش این تجهیزات به ایران قرار داده‌بود و به شکل مستمر در واگذاری این تجهیزات به ایران تعلل و تأخیر ایجاد می‌کرد.
در هر صورت روسیه توانایی چشمگیری در کمک‌های نظامی به ایران دارد. براساس توافقنامه برجام، دیگر هیچ محدودیت بین‌المللی و تحریمی درخصوص همکاری‌های نظامی با ایران از نظر شورای امنیت سازمان ملل متحد وجود ندارد. چه در حوزه نیروی هوایی، چه در حوزه پدافند هوایی و موشکی، روسیه توانمندی‌هایی دارد که می‌تواند به ایران در جریان ناآرامی‌های جاری و آینده خاورمیانه کمک شایانی کند.
سامانه‌هایی مانند سامانه‌های پدافندی اس-۴۰۰ و اس-۵۰۰، سامانه‌های تور ام-۱ و پانتسیر اس-۱ می‌تواند کمک شایانی به پدافند هوایی ایران بکند و البته ورود جنگنده‌های سوخو ۳۵ هم گامی اساسی در نوسازی و مدرن‌سازی نیروی هوایی ارتش ایران خواهد بود. اما سوال اصلی اینجاست که آیا در دورانی که روسیه خود به‌دلیل جنگ در اوکراین به شدت به تجهیزات نظامی نیاز دارد و در عین حال در حال تلاش برای بهبود روابط با آمریکاست، آیا توان و تمایل کافی در مسکو برای فروش چنین تجهیزاتی به ایران وجود دارد یا نه.
حوزه همکاری حساس دیگری که ایران و روسیه بیش از دودهه است در حال مشارکت در آن هستند، حوزه ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای برای ایران است. سیدعباس عراقچی، در بخش علنی دیدارش با پوتین، هرچند به مسئله همکاری‌های نظامی اشاره نکرد، اما در مورد همکاری‌های هسته‌ای به سوابق مشارکت دو کشور اشاره کرد.
عراقچی در این دیدار گفت: «روسیه در موضوع برنامه هسته‌ای ایران، یک شریک و همراه بوده، نیروگاه بوشهر را برای ما ساخته و در مذاکرات هسته‌ای هم روسیه همواره حضور داشته و یکی از شرکای ما بوده است.» روسیه بعد از تأخیر بیش از یک‌دهه‌ای اولین نیروگاه از فاز نخست نیروگاه هسته‌ای بوشهر را با توان اسمی ۱۰۰۰ مگاوات به ایران تحویل داد.
قرار بود که کمپانی دولتی روس اتم روسیه، دو نیروگاه دیگر نیز برای فاز نخست این نیروگاه برای ایران بسازد. توافقنامه‌ای که پس از برجام و در دولت دوازدهم میان ایران و روس اتم امضا شد، تاریخ تحویل این دو نیروگاه جدید ۱۰۰۰ مگاواتی را سال‌های ۲۰۲۴ و ۲۰۲۶ اعلام کرده‌بود. اما در عمل روس اتم حاضر به اجرای تعهدات خود در ایران نشد و با بهانه بدهی چندصد میلیون یورویی ایران به این شرکت، فعالیت‌های در نیروگاه‌های دوم و سوم بوشهر را متوقف کرد.
مشخص نیست پیشرفت پروژه‌های نیروگاه‌های دوم و سوم بوشهر در چه حدی است و چه زمانی این دو پروژه عملی شد. اما ایران در شرایطی که نیاز جدی به تامین انرژی از منابع متنوع برای برطرف‌کردن ناترازی انرژی کشور دارد، هنوز وضعیت این دو نیروگاه و تعهدات روسیه در این دو پروژه نامعلوم باقی مانده‌است.
حوزه همکاری مشترک دیگر ایران و روسیه موضوع سرمایه‌گذاری‌های محتمل در حوزه نفت و گاز ایران است. صنعت نفت و گاز ایران با تحمل نزدیک به دو دهه تحریم که در ۷ سال گذشته به شکل چشمگیری تشدید شده، متحمل آسیب‌های جدی شده‌است.
روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت خام و گاز طبیعی در جهان، یکی از کشورهایی است که می‌تواند در حوزه احیای صنعت نفت و گاز به ایران کمک کند. ایران حتی در صورت برداشته‌شدن تحریم‌های غربی هم برای بازگشت درآمدهای نفتی خود نیازمند احیای ظرفیت تولید نفت خام است.
در دولت سیزدهم، اعداد و ارقام نجومی و باورناپذیری در مورد حجم سرمایه‌گذاری‌های آتی روسیه در صنعت نفت و گاز ایران اعلام می‌شد و حتی یک‌بار در یک جلسه ویدئو کنفرانس، وزیر نفت دولت سیزدهم یک تفاهم‌نامه ۴۰ میلیارد دلاری برای سرمایه‌گذاری روس‌ها در صنعت نفت و گاز ایران امضاء کرد. برخلاف حوزه نظامی و هسته‌ای، به نظر می‌رسد که روسیه در حوزه نفت، گاز و انرژی همکاری فعال‌تری با ایران در پیش گرفته و بخشی از تعهدات سرمایه‌گذاری روسیه در این حوزه عملی شده‌است.
بی‌میلی روسیه به تخریب روابط با اسرائیل
هرچند دولت روسیه از حق ایران از دفاع از خود در مقابل اسرائیل دفاع کرده است و منازعه میان ایران و اسرائیل را عامل بی‌ثباتی در منطقه خواند، اما دولت روسیه تمایل چندانی ندارد که نخست‌وزیر اسرائیل را از خود دلخور کند.
ولادیمیر پوتین هفته گذشته در مجمع اقتصادی بین‌المللی سن‌پترزبورگ، در مورد روابط روسیه و اسرائیل اینگونه توضیح داد: «می‌خواهم توجه شما را به این نکته جلب کنم که اکنون نزدیک به دو میلیون نفر از جمعیت اتحاد جماهیر شوروی سابق و فدراسیون در اسرائیل زندگی می‌کنند. امروزه درواقع می‌توان گفت که اسرائیل یک کشور روس زبان است و بدون تردید ما این موضوع را در تاریخ معاصر روسیه در نظر می‌گیریم.»
اشاره مستقیم ولادیمیر پوتین به جمعیت روس زبان رژیم اسرائیل، نشان می‌دهد که به‌رغم حمایت‌های مستقیم اسرائیل از اوکراین در طول جنگ سه‌ساله روسیه و اوکراین، پوتین تمایل چندانی ندارد که روابط مسکو و تل‌آویو دچار چالش شود.
انتقادهای روسیه یا محکومیت حمله اسرائیل به ایران، بیشتر با توجیه گسترش ناامنی در خاورمیانه یا حتی افزایش ناامنی در اسرائیل همراه بود تا نگرانی در مورد آسیب به ایران به‌عنوان متحد نزدیک روسیه. سرگی ریابکف، معاون وزیر خارجه روسیه در بحبوحه منازعه ایران و اسرائیل با محکوم کردن حمله اسرائیل به ایران گفته‌بود که این حمله باعث «خسارت و آسیب جبران‌ناپذیری» به اسرائیل شده‌است.
آنا بورچوسکایا، تحلیلگر مسائل روسیه در اندیشکده موسسه واشنگتن برای سیاست‌گذاری خاور نزدیک می‌گوید: «رئیس‌جمهور روسیه وضعیت منازعه میان ایران و اسرائیل را سیال می‌داند و می‌خواهد که فعلاً روابط خوب با هر دو طرف را حفظ کند. در این چارچوب بهترین حالت برای مسکو این است که یک آتش‌بس با مداخله روسیه به عنوان میانجی به دست بیاید.
چراکه چنین دستاوردی می‌تواند روسیه را از انزوای بین‌المللی خارج کند و توجه‌ها را جنگ اوکراین پرت کند و جایگاه خود را به جای یک مطرود به‌عنوان یک قدرت جهانی باز یابد.» به نظر می‌رسد که با اعلام توقف حملات ایران و اسرائیل به یکدیگر در روز سه‌شنبه، مسکو از این دستاورد محروم مانده‌است.
روز سه‌شنبه دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا در پاسخ به خبرنگاران در مورد نقش روسیه در آتش‌بس گفت: «ولادیمیر به من گفت که می‌توانم در مورد ایران کمک کنم، اما من به او گفتم که در مورد ایران نیازی به کمک روسیه ندارم.»
انتقاد تند روسیه از حمله آمریکا به ایران
هرچند روسیه با الفاظی ضعیف‌تر از حملات نظامی اسرائیل به ایران انتقاد کرد، اما تجاوز نظامی آمریکا به ایران و هدف قراردادن تاسیسات هسته‌ای ایران توسط آمریکا با انتقاد تند روسیه مواجه شد. برخلاف روابط کم‌وبیش گرم مسکو با اسرائیل، که البته به‌دلیل روابط تل‌آویو و کی‌یف در طول جنگ اوکراین تا حدودی نسبت به گذشته سردتر شده است، روابط مسکو و واشنگتن همچنان در سردترین وضعیت خود در 11 سال گذشته قرار دارد. روابط شخصی ترامپ و پوتین و ادعای دونالد ترامپ مبنی بر پایان فوری جنگ اوکراین هم هنوز نتوانسته‌است که شرایط روابط مسکو و واشنگتن را به حالت عادی بازگرداند.
وزارت خارجه روسیه در بیانیه‌ای اعلام کرد: «تصمیم غیرمسئولانه برای هدف قرار دادن خاک یک کشور دارای حاکمیت با موشک و بمب — صرف‌نظر از هرگونه توجیهی — نقض فاحش حقوق بین‌الملل، منشور سازمان ملل و قطعنامه‌های شورای امنیت است.» واسیلی نبنزیا، نماینده روسیه در سازمان ملل هم در نشست اضطراری شورای امنیت درخصوص حمله آمریکا به ایران تاکید کرد: «ما اقدامات غیرمسئولانه و تحریک‌آمیز ایالات‌متحده علیه ایران را با شدیدترین عبارات محکوم می‌کنیم.»
نماینده مسکو گفت: «حملات آمریکا و اسرائیل علیه ایران نشان‌دهنده بی‌احترامی کامل به جامعه بین‌المللی است. واشنگتن نسبت به پیامدهای خطرناک رادیولوژیکی که می‌تواند از حملاتش در ایران ناشی شود، بی‌تفاوت است.»
دیمیتری مدودف، معاون شورای امنیت روسیه، بلافاصله پس از حمله آمریکا به ایران در شبکه اجتماعی ایکس به‌شدت از این اقدام آمریکا انتقاد کرد. او با طرح این سوال که دستاوردهای آمریکا از حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران چه بود، نوشت:
«۱- زیرساخت‌های حساس چرخه سوخت هسته‌ای ایران دست نخورده باقی ماند و فقط آسیب‌های محدودی به آن وارد شد.
۲- غنی‌سازی مواد هسته‌ای (و حالا می‌توان با قطعیت گفت که دورنمای ساخت تسلیحات هسته‌ای) ادامه خواهد یافت.
۳- تعدادی از کشورها آمادگی دارند تا مستقیم کلاهک‌های هسته‌ای خودشان را به ایران بدهند.
۴- اسرائیل تحت حمله است، انفجارها این … [رژیم] را به لرزه در می‌آورند و مردم در هراس هستند.
۵- ایالات‌متحده اکنون گرفتار یک منازعه جدید شده‌است که دورنمای ورود نیروی زمینی هم در افق آن وجود دارد.
۶- نظام سیاسی ایران زنده مانده‌است و به احتمال بسیار قوی از این آزمون قوی‌تر بیرون می‌آید.
۷- مردم ایران، ازجمله افرادی که قبلاً بی‌تفاوت بودند یا مخالفتی داشتند، گرد رهبر معنوی این کشور جمع شده‌اند.
۸- دونالد ترامپ که روزگاری از او با عنوان رئیس جمهور صلح یاد می‌شد، حالا آمریکا را به سمت یک جنگ دیگر سوق می‌دهد.
۹- بخش اعظم کشورهای در سراسر جهان با اقدام‌های اسرائیل و آمریکا مخلف هستند.
۱۰- با این وضعیت ترامپ باید بی‌خیال جایزه صلح نوبل بشود، حتی با وجود اینکه این جایزه فاسد و پر از تقلب شده‌است. چه خوب همه‌چیز را شروع کردی آقای رئیس جمهور. احسنت!»
تحلیلگران غربی: روسیه کمکی به ایران نمی‌کند
در شرایطی که ولادیمیر پوتین در دیدار با وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران وعده کمک به مردم ایران را مطرح کرد و در پایان گفت‌وگوهایش گرم‌ترین سلام‌ها را برای رئیس جمهور و رهبر ایران فرستاد، تحلیلگران غربی معتقدند که روسیه تمایل و توان چندانی برای کمک به تهران ندارد.
هولگا اشمیدینگ، تحلیلگر اقتصادی ارشد، به سی‌ان‌بی‌سی می‌گوید: «ایران در دوران جنگ پوتین علیه اوکراین به‌شدت از روسیه از طریق سلاح و فناوری کمک کرد. وزیر امور خارجه ایران در سفر به مسکو به دنبال این بود که مسکو لطف‌های پیشین ایران را جبران کند. اما بعید است که پوتین چیزی فراتر از حمایت لفظی چیزی برای ارائه داشته‌باشد. او به سلاح‌هایش برای ادامه حمله به اوکراین نیاز دارد.»
در عین حال روسیه باید مرز باریک کمک به ایران و خرسند نگه داشتن دونالد ترامپ برای بازسازی روابط آمریکا و روسیه را هم در نظر بگیرد. اشمیدینگ می‌گوید: «اگر پوتین بخواهد ترامپ را درخصوص ایران آزرده کند، ترامپ ممکن است تصمیم بگیرد تحریم‌های سنگینی علیه روسیه وضع کند و یا با روش‌های دیگر موضع پوتین را تضعیف کند.»
نیکیتا اسماگین، تحلیلگر روابط ایران و روسیه در اندیشکده مرکز روسیه-اوراسیای کارنگی می‌گوید: «به نظر می‌رسد مسکو هنوز تصمیم قطعی خود را در مورد اینکه چه نتیجه‌ای در جنگ خاورمیانه برایش مطلوب است، نگرفته‌باشد.»
او معتقد است: «از یک طرف روسیه به شکل سنگینی روی پروژه‌های مختلف در ایران سرمایه‌گذاری کرده‌است که ممکن است همه آنها از بین برود. از سوی دیگر روسیه از بی‌ثباتی در خاورمیانه منفعت می‌برد، چراکه بی‌ثباتی‌ها باعث افزایش قیمت نفت می‌شود که در درآمد روسیه تاثیر مستقیم می‌گذارد.»
اسماگین معتقد است که در شرایط حاضر روسیه حاضر نیست کمک تسلیحاتی و نظامی به ایران بدهد و بیش از هرچیز نگران سرمایه‌گذاری‌هایش در حوزه‌های زیرساختی، نفت و گاز و حمل و نقل در ایران است. اسماگین می‌گوید: «درست چند روز پیش از آغاز حمله نظامی اسرائیل به ایران، سفیر ایران در روسیه اعلام کرد که روسیه بزرگ‌ترین سرمایه‌گذار خارجی در ایران در طول سال ۲۰۲۴ بود.
هر چند سفیر ایران رقم دقیقی را اعلام نکرد، اما برآوردها حاکی از این است که روسیه حدود 67/2 میلیارد دلار در طول سال گذشته میلادی در ایران سرمایه‌گذاری کرده‌است. برنامه‌ریزی روسیه این است که حدود ۸ میلیارد دلار فقط در حوزه نفت و گاز ایران سرمایه‌گذاری کند. استمرار جنگ ایران و اسرائیل این سرمایه‌گذاری‌ها را در سایه تردید قرار می‌داد.»
