بازارگردانی درهم/ارزیابی کارشناسان از پیامدهای سیاست دلارزدایی در شرایطی که ارز دیگری به بازار سیگنال می‌دهد
«هیچ کشوری بدون روابط اقتصادی، نظام بانکی بین‌المللی، صادرات رقابتی و جذب سرمایه خارجی، به توسعه نرسیده است. اگر کشوری را می‌شناسید که بدون ارتباط جهانی توسعه‌یافته، معرفی کنید. ما مخلص شما هستیم، اما واقعاً چنین کشوری وجود ندارد.»
«هیچ کشوری بدون روابط اقتصادی، نظام بانکی بین‌المللی، صادرات رقابتی و جذب سرمایه خارجی، به توسعه نرسیده است. اگر کشوری را می‌شناسید که بدون ارتباط جهانی توسعه‌یافته، معرفی کنید. ما مخلص شما هستیم، اما واقعاً چنین کشوری وجود ندارد.»
وزیر پیشین اقتصاد دولت مسعود پزشکیان در حالی این سخنان را گفته که بیست سال از آغاز رویای ما برای قدرت اول منطقه شدن گذشته اما نه‌تنها در نقطه آن زمان نیستیم بلکه حرف‌های عبدالناصرهمتی نشان می‌دهد عملکرد بد اقتصادی دولت‌ها و همچنین تحریم‌ها ما را از تجارت جهانی بسیار دور کرده است.
او از ایده «دلارزدایی» نیز انتقاد کرده و گفته دلارزدایی شعاری است که اگر تورم کنترل نشود، فقط جای دلار را یورو یا درهم می‌گیرد. اشاره او به درهم که واحد پول امارات است، نشان از اهمیت این ارز در تجارت و اقتصاد ایران دارد، برای اثبات آن نیز می‌توان به آماری که مرکز پژوهش‌های مجلس ارائه کرده اشاره کرد که گفته در سال ۱۴۰۲ سه کشور چین، امارات متحده عربی و عراق حدود ۶۰ درصد ارز حاصل از صادرات کالاهای غیرنفتی را عاید کشور ما کرده‌اند.
نقش درهم در معاملات تجاری ایران آنچنان تاثیرگذار است که حتی بالا و پایین رفتن قیمت دلار در کشور را به آن نسبت می‌دهند. همتی نیز به این نکته اشاره کرده و گفته: «درهم و دلار سال‌هاست تقریباً به هم متصل‌اند. تمام واردات و صادرات شما دارد از طریق درهم اتفاق می‌افتد. امروز نرخ درهم است که نرخ دلار را در بازار ایران تعیین می‌کند. واردکنندگان مجبورند در نبود ارز کافی، از بازار درهم استفاده کنند. اگر قرار است دلارزدایی کنیم، چرا از درهم‌زدایی صحبت نمی‌شود؟»
او همچنین گفته: «الان چه کسی به بازار خط می‌دهد که نرخ دلار بالا و پایین برود؟ اول درهم بالا می‌رود، بعد دلار در بازار تکان می‌خورد. ما خبر داریم، کسانی که در جریان‌اند، می‌دانند. پس اگر واقعاً این‌طور است، چرا یک‌بار نمی‌گویند بیایید درهم‌زدایی کنیم؟ چون در واقع این درهم است که دارد نرخ دلار را حرکت می‌دهد. چرا نرخ درهم بالا و پایین می‌شود؟ به خاطر همین محدودیت‌ها، به خاطر همین شوک‌ها، به خاطر اینکه شما ارز کافی ندارید که به واردکننده‌ها بدهید. آنها مجبورند بروند درهم بگیرند. صادرکننده‌ها هم ارز را تبدیل می‌کنند به درهم و آنجا می‌دهند. اگر این مسائل را حل نکنید، حرف از دلارزدایی زدن فقط برای فریب مردم است. شعار قشنگی است، ولی نباید مردم را فریب داد.»
برای مردم عادی شده که نقش و تاثیر قیمت و ارزش دلار را در زندگی روزمره خود حس کنند اما در این میان نباید نقش درهم را نادیده گرفت چراکه به گفته همتی که سابقه حضور در بانک مرکزی را نیز دارد تقریباً بیشتر معاملات ما با درهم امارات صورت می‌گیرد و این ارز است که بر روی قیمت دلار تاثیر می‌گذارد و به دلایل تحریم‌ها استفاده از آن در بین تجار ایرانی به عنوان یک ابزار مبادلاتی مهم حتی با کشورهای دیگر محسوب می‌شود.
همان‌طور که گفته شد کشور امارات متحده عربی به دلایل متعدد مانند نزدیکی جغرافیایی و گستردگی فعالیت اقتصادی در آن یکی از سه کشور مهم تجاری برای ما محسوب می‌شود و همین باعث شد تا واحد پولی آن جایگزین مناسبی به جای دلار باشد و صادرکنندگان و واردکنندگان ایرانی از درهم برای تجارت با کشورهای منطقه و حتی بسیاری از کشورهای آسیایی استفاده کنند و البته رابطه خوب اقتصادی امارات با آمریکا و دلار این کشور و همچنین جایگاه مهم امارات در خلیج فارس و البته به‌صرفه بودن هزینه‌های معاملاتی بر این گستردگی همکاری تاثیر داشته است. در این میان امارات نیز تلاش کرد در شرایط تحریمی که کشور ما در آن قرار دارد زمینه‌ای فراهم کند تا درهم جایگزین مناسبی به جای ارزهایی مانند دلار و یورو باشد تا این کشور راه ورودی تجارت جهانی به ایران باشد که این رویه با استقبال بازار اقتصادی کشور نیز مواجه شد.
در هر حال امارات در زمینه نفت و گاز و بسیاری از کالاهای مورد نیاز ما یک شریک ویژه محسوب می‌شود و همین باعث شد تا این کشور تجارت با آنها را برای ما راحت‌تر و سریع‌تر کند تا محدودیت‌های ارزی در روند تجاری بین دو کشور خللی ایجاد نکند و سیاست اقتصادی دولتمردان ایران که تلاش می‌کنند دلازدایی کنند را هموار کنند.
نزدیکی اقتصاد امارات با اقتصاد آمریکا باعث شده تا درهم نوسان کمتری نسبت به دیگر ارزها در منطقه داشته باشد و این برای تاجران ایرانی که نگران نوسانات ارزی هستند امتیاز خیلی خوبی محسوب می‌شود. امارات به لحاظ اقتصادی با دیگر کشورهای منطقه نیز رابطه خوبی دارد که می‌تواند کمک خوبی برای تاجران و فعالان اقتصادی ما باشد و جایگاه ما را در منطقه بالا ببرد.
حواله درهم امارات در بازار ایران، به‌ویژه پس از تحریم‌های اقتصادی، به یکی از ابزارهای مهم مالی در انجام معاملات بین‌المللی تبدیل شده است. در این بخش، به تحلیل وضعیت حواله درهم امارات در ایران، چالش‌ها و تأثیرات آن بر اقتصاد کشور می‌پردازیم.
البته این روال چندین سال است که به وسیله تاجران ایرانی استفاده می‌شود و آنها از حواله درهم برای انجام معاملات بین‌المللی خود استفاده می‌کنند و این رویه به بخش مهمی از سیستم مالی ایران تبدیل شده است. جالب آنکه کشورهای آسیای جنوبی و آسیای میانه مانند هند، پاکستان و افغانستان نیز در معاملات خود با ایران از درهم امارات استفاده می‌کنند که تاثیر خوبی در صادرات نفتی و غیرنفتی ایران گذاشته است.
در این میان اما باید به برخی نکات منفی استفاده بیش از حد از درهم نیز اشاره کرد تا به قول وزیر پیشین اقتصاد در آینده به دنبال درهم‌زدایی نباشیم، از جمله این ضعف‌ها وابستگی به اقتصاد امارات است که البته هم‌اکنون نیز گرفتار آن هستیم و این کشور جزو سه کشور اولی است که با مبادله تجاری‌ای که دارد هرگونه تنش سیاسی و اقتصادی بین ایران و امارات می‌تواند به اقتصاد ما آسیب برساند.
نکته دیگر اینکه اگر روند مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا به خوبی پیش برود و نرخ دلار در کشور کاهشی شود قطعاً نرخ درهم نیز پایین خواهد آمد و سودآوری تجاری با این کشور را دچار چالش خواهد کرد. همچنین به دلیل استفاده از سیستم‌های تجاری غیررسمی که با درهم انجام می‌شود امکان هرگونه سوءاستفاده و فرار مالیاتی نیز وجود دارد و برای همین باید فرآیند انتقال ارز از امارات را بهبود بخشید.
شاید بتوان این نتیجه را گرفت و به حرف عبدالناصر همتی رسید که نقش درهم در اقتصاد ایران بسیار پررنگ‌تر از آن‌چیزی است که ما تصور داریم؛ حتی به اغراق می‌توان گفت که نرخ دلار در ایران را درهم امارات تعیین می‌کند. این کشور توانسته نقش مهمی در اقتصاد ایران پیدا کند و باز شاید به همین دلیل است که باید نقش امارات را در بهبود رابطه ایران با آمریکا جدی بگیریم.
تحت تاثیر شرکت‌های تراستی هستیم
مهدی دارابی، کارشناس بازار ارز در گفتگو با «هم‌میهن» درباره نقش درهم در بازار اقتصادی ایران گفت: «تجارت ما به چند دلیل که البته تحریم‌ها این دلایل را بیشتر کرد به درهم امارات وابستگی زیادی دارد، بعد از تحریم‌ها و عدم دسترسی به نظام متعارف بانکی بین‌المللی، این وابستگی بیشتر نیز شده است.»
او افزود: «اگر بخواهیم درباره این دلایل صحبت کنیم باید به این نکته اشاره کنیم که تجارت در کشور امارات آسان است؛ هم از نظر زیرساخت بانکی و هم از نظر زیرساخت تجاری و تسهیلاتی که این کشور برای تجارت با ترانزیت درنظر گرفته است. همچنین زیرساخت بندری خوبی دارد و شرکت‌های بزرگ دنیا در امارات نمایندگی دارند و اینکه این کشور به ایران نزدیک است و تجار می‌توانند به راحتی به آنجا رفت و آمد داشته باشند و ایرانی‌های زیادی در دوبی مستقر هستند.»
این کارشناس ادامه داد: «بعد از اعمال تحریم‌ها، چند دلیل دیگر نیز به این نزدیکی اضافه شد. به عنوان نمونه قواعد پولشویی در امارات خیلی سختگیرانه نیست و می‌توان چندین ساک اسکناس را در آنجا معامله کرد و به راحتی می‌توان قواعد پولشویی را در آنجا دور زد.»
دارابی عنوان کرد: «نکته دیگر اینکه درهم به دلار میخکوب است و عملاً وقتی درباره درهم حرف می‌زنیم در حقیقت درباره دلار حرف می‌زنیم چون وابستگی نرخ دلار به درهم بیش از چهار دهه است که ثابت است. در شرایط تحریمی این کشور برای ما نقش حیاتی پیدا کرده و به همین دلیل گفته می‌شود که درهم قیمت دلار را در ایران تعیین می‌کند. وقتی معاملات شرکت‌ها در امارات انجام می‌شود، درهم اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.»
او گفت: «مسئله دیگری که تحریم‌ها آن را تشدید کرده این است که ما برای دور زدن تحریم‌ها چندین شرکت تراستی تعریف کرده‌ایم که بیشتر آنها در امارات مستقر هستند، حجم تجارت و ترانزیت این کشور نیز بالا است که باعث شده کار شرکت‌های تراستی قابلیت پنهان شدن داشته باشد؛ مثلاً انجام این عملیات در عمان بسیار سخت است چون حجم تجارت در این کشور کم است و اینگونه شرکت‌ها به راحتی قابل ردگیری هستند. به همین دلیل وقتی مرکز مبادلات تجاری و تجار در امارات هستند پس نقش مهمی در اقتصاد ایران خواهند داشت و به این سبب درهم امارات برای ما مهم است.»
دارابی عنوان کرد: «دلارزدایی معانی مختلفی دارد و معنی معروف آن این است که در تجارت از دلار استفاده نکنیم، استنباط من از سخنان آقای همتی این است که وقتی دسترسی به نظام بانکی متعارف نداریم عملاً همه تبادلات ارزی و تجاری ما توسط شرکت‌های تراستی انجام می‌شود که در کشورهای امارات، قطر، عراق، چین، سنگاپور و هنگ‌کنگ و حتی کشورهای اروپایی هستند.»
او افزود: «شرکت‌های زیادی هستند که تحت پرچم آن کشورها کارهای تجاری و ارزی ما را انجام می‌دهند و دست ما نیست که به کسی که آمده تا تحریم‌ها را دور بزند بگوییم شما با دلار معامله نکن، به‌هرحال این شرکت‌ها تحت قوانین تجاری کشوری که در آنجا مستقر است فعالیت می‌کنند و باید به صورتی عادی با آنها تجارت کنیم؛ به همین دلیل برای کشوری مثل ما دلارزدایی معنا ندارد که بخواهیم محور و پیشران دلارزدایی در جهان باشیم چون عملاً تجارت ما توسط شرکت‌هایی انجام می‌شود که با دلار کار می‌کنند و از سیستم تجاری مرسوم بین‌الملل تبعیت می‌کنند.»
این کارشناس بازار ارز گفت: «البته این قابلیت وجود دارد که در بعضی از معاملاتی که انجام می‌دهیم مثلاً از یوان چین استفاده کنیم اما نمی‌توان این را به یک روال صددرصدی در تجارت با ایران تبدیل کرد. یک کشور بدون تحریم که از بانکداری بین‌المللی استفاده می‌کند، می‌تواند برای تسویه ارزی خود از پول ملی خود و یا یورو یا یوان چین استفاده کند یا یک ارز خاص را با کشوری که با آن معامله می‌کند توافق کند تا نیازی به استفاده از دلار نداشته باشد اما بانک‌های ما در تسویه‌ای که انجام می‌دهیم اصلاً دخیل نیستند و تمرکز تجارت ما بر روی شرکت‌های تراستی است که در امارات وجود دارد که آنها هم با درهم و دلار کار می‌کنند.»
دارابی عنوان کرد: «حرف آقای همتی درست است چون فرقی بین دلارزدایی و درهم‌زدایی وجود ندارد و حتی به یک معنا خطر درهم به خاطر وابستگی‌ای که به کشور امارات پیدا می‌کنیم برای ما بیشتر از دلار است. حال اگر بخواهیم درهم‌زدایی هم بکنیم اوضاع بدتر می‌شود چراکه هم‌اکنون تحریم آمریکایی‌ها را داریم که این، کار را سخت کرده است. اگر بخواهیم خودمان این قید را اضافه کنیم که علاوه بر دلار با درهم نیز معامله نکنیم باعث خواهد شد محدودیت تجاری ما افزایش پیدا کند. در شرایطی که اقتصاد روال عادی خود را طی کند، دلارزدایی و درهم‌زدایی اتفاق خوبی است اما نباید به آن به عنوان یک قید الزامی نگاه کرد.»
مسئله اصلی کاهش ارزش ریال است
کامران ندری، اقتصاددان در گفت‌وگو با «هم‌میهن» درباره تاثیر نقش درهم در اقتصاد ایران گفت: «در سلسه مراتب ارزهای دنیا پول ایران پایین‌ترین رتبه را دارد و یکی از ضعیف‌ترین پول‌های دنیا است بنابراین نمی‌توانیم با ریال مبادلات خود را انجام دهیم چون طرف‌های تجاری و کسانی که با ما مبادلات مالی دارند ریال را قبول نمی‌کنند پس مجبوریم از یک ارز دیگر استفاده کنیم که درحال حاضر این ارز واسط درهم امارات است تا به این وسیله با محدودیت‌های تحریمی که برای معامله با دلار داریم مواجه نشوند.»
او افزود: «امارات متوجه این موضوع شده که تجار ایران به یک ارز واسط نیاز دارند و درهم برای آنان مقبولیت دارد؛ حتی برخی کشورها با درهم معاملات را انجام می‌دهند و اگر کشوری نیز درهم را قبول نکند نظام مالی کشور امارات به راحتی آن را به هر ارزی که بخواهند تبدیل خواهد کرد.»
این کارشناس اقتصادی ادامه داد:«ما به ناچار و از روی اضطرار به دلیل اینکه نمی‌توانیم با ارزهای معتبرتر کار کنیم باید از درهم به عنوان ارز واسط استفاده کنیم. به‌هرحال بیش از ۸۰ درصد تجارت دنیا با دلار و یورو انجام می‌شود و در نهایت مجبوریم درهم را به این ارزها تبدیل کنیم.»
ندری گفت: «کشور امارات به ایران نزدیک است و ایرانیان زیادی در آن کشور شرکت‌های مختلفی را دایر کردند و تا مدتی صرافی‌های آنجا آزاد بودند و مقررات و الزامات FATF را رعایت نمی‌کردند که البته دولت امارات بعداً سختگیری‌هایی را برای آنها اعمال کرد. البته همچنان برای تجار ایرانی، پول امارات به عنوان یک ارز واسط مقبولیت دارد و تجار نیز می‌دانند که در این شرایط کدام ارز می‌تواند هزینه‌های آنها را کمتر کند.»
او عنوان کرد: «درباره دلارزدایی نیز باید گفت که ما این کار را نکردیم بلکه آمریکایی‌ها به خاطر تحریم‌های بانکی ما را از استفاده از این ارز معتبر دنیا منع کردند و ما را از چرخه استفاده از این ارز محروم کردند. این کاری نبوده که ما با اراده خودمان انتخاب کرده باشیم و در حقیقت به ما تحمیل شد. ما حتی از یورو نیز نمی‌توانیم استفاده کنیم نه به خاطر تحریم‌ها بلکه به دلیل قوانین FATF که مجبور شدیم به سمت درهم امارات برویم.»
این اقتصاددان افزود: «در مقطعی لیرترکیه نیز نقش واسط را بازی کرد و در دوره‌ای نیز با سلیمانیه عراق و زمانی با صرافی‌های افغانستان کار کردیم و جابه‌جایی‌های پول ما با هزینه‌های بسیار بالا انجام می‌شد. اگر روزی این هزینه‌ها محاسبه شود خواهیم دید چه آسیبی به اقتصاد ما وارد شده است و سیاست خارجی کشور در دو دهه گذشته چه خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم برای اقتصاد ما به وجود آورده است.»
ندری در پاسخ به این پرسش که این حرف را قبول دارید که نرخ دلار توسط درهم تعیین می‌شود؟ گفت: «بله. تجار ما در معاملات خود از درهم استفاده می‌کنند و بعد آن را تبدیل به دلار می‌کنند لذا فرقی نمی‌کند وقتی ارزش پول ما کاهش پیدا می‌کند در مقابل درهم نیز کم می‌شود؛ در واقع مسئله اصلی کاهش ارزش ریال است و اینگونه نیست که ارزهای دیگر تقویت شود.»
او افزود: «البته ارزهای دیگر نیز دارای نوسان هستند و بالا و پایین می‌روند اما کاهش ارزش ریال در این سال‌ها بسیار شدید بوده و پول ایران ضعیف‌ترین ارز دنیا محسوب می‌شود. هر چقدر تنش‌ها و درگیری‌های ایران با کشورهای دیگر بیشتر شود از ارزش ریال کم می‌شود و در حقیقت این درگیری‌ها تقاضا برای ریال را کاهش می‌دهد؛ معنای آن این است که ارزش برابری ریال در مقابل همه ارزها حتی درهم کاهش پیدا می‌کند اما ارزش درهم و دلار همیشه ثابت است و خیلی تغییر پیدا نمی‌کند برای همین است که تبدیل ریال به دلار یا درهم فرقی ندارد و به ارزش ریال اضافه نمی‌کند.
ندری ادامه داد: «مسئله اصلی در اینجا کاهش ارزش پول ملی ما است که تقاضایی برای آن وجود ندارد چون اقتصاد ضعیفی داریم. همچنین سیاست خارجی ما که مورد قبول خیلی از کشورهای دنیا نیست، همین باعث شده تا تجار دیگر کشورها، ریال را نپذیرند.»
