اسارت زیر گنبد شیشه‌‏ای/نگاهی به جهان شکننده‏، پیچیده‏ و شگفت‏‌انگیز خنده‏‌های خطرناک، نوشته استیون میلهاوزر

در سال ۲۰۰۸ درحالی‌که جهان با بحران اقتصادی دست‌وپنجه نرم می‌کرد، استیون میلهاوزر، برنده پیشین جایزه پولیتزر برای رمان «مارتین درسلر» (ترجمه سیروس قهرمانی، نشر مروارید)، مجموعه داستان «خنده‌های خطرناک» را منتشر کرد؛ اثری که با ظرافتی غیرقابل‌ردیابی مرز بین واقعیت و خیال را به تصویر می‌کشد و مخدوش می‌کندد. این مجموعه 13 داستانی که نیویورک تایمز آن را در فهرست ۱۰ کتاب برتر سال خود قرار داد، بیش از یک‌دهه پس از انتشار، همچنان خوانندگانش را به سفری به جهانی آشنا می‌برد؛ جهانی که البته به‌طرز نگران‌کننده‌ای غریب است.

میلهاوزر در کتاب «خنده‌های خطرناک» با دقتی وسواس‌گونه، جهان‌هایی خلق می‌کند که در آغاز همچون اتاقی آشنا به‌نظر می‌رسند، اما لحظه‌به‌لحظه، واقعیت و منطق حاکم بر آن‌ها تغییر می‌کند تا جایی که خواننده خود را در قلمرویی ناشناخته می‌یابد. منتقدان ادبی نیویورک‌تایمز به میلهاوزر لقب «مهم‌ترین انیمالیست ادبیات معاصر آمریکا» را داده‌اند؛ توصیفی دقیق برای نویسنده‌ای که توانایی‌ای استثنایی در جان‌بخشیدن به اشیای بی‌جان و مفاهیم انتزاعی دارد. در کتاب «خنده‌های خطرناک»، یک شهر می‌تواند زیر گنبدِ شیشه‌ای نفس‌گیر محصور شود، خنده می‌تواند به بیماری همه‌گیر مرگبار تبدیل شود و کارتون‌های کودکانه می‌توانند بستری برای تأملات فلسفی عمیق باشند.

نسخه فارسی کتاب که مترجم آن بهنام نجفی است، چهار بخش دارد: «غیب‌شدن‌ها»، «معماری‌های غیرممکن»، «تاریخ‌های بدعت‌‌گرا» و «پایان کارتون». این تقسیم‌بندی بیش از اینکه ساختاری ساده باشد، نقشه راهی برای سفر به اعماق وسواس‌های انسانی، معماری‌های جاه‌طلبانه ذهن بشر و روایت‌های بدیل از گذشته‌ است؛ گذشته‌ای که می‌توانست باشد، اما نیست. اگر کتاب را بخوانید، شاید تأثیرگذارترین داستان را «گم شدن الین کولمن» بدانید؛ روایتی آرام اما تکان‌دهنده از زنی که به‌دلیل نادیده‌انگاری‌های مداوم دیگران، به‌معنای واقعی کلمه شروع به ناپدیدشدن می‌کند.

داستانی اگر درباره‌اش بگوییم ساده‌ترین شکل وحشت است، گزاف نگفته‌ایم. این داستان تصویری است که نویسنده روی کاغذ درباره نیاز عمیق انسان به دیده‌شدن، شناخته‌شدن و عشق  ورزیده‌شدن کشیده است. در یکی از تکان‌دهنده‌ترین صحنه‌های داستان، دوست دوران کودکی الین به خانه‌اش می‌رود و تنها یک اتاق خالی می‌یابد؛ اتاقی که به‌نظر می‌رسد هرگز کسی در آن زندگی نکرده است. این تصویر قدرتمند، همچون آینه‌ای است که میلهاوزر پیش‌روی ما می‌گیرد و می‌پرسد: «اگر کسی تو را نبیند، آیا واقعاً وجود داری؟»

داستان عنوان کتاب «خنده‌های خطرناک»، روایتی است از مسابقات خنده میان نوجوانان در دهه ۱۹۵۰؛ مسابقاتی که در آن شرکت‌کنندگان تا سرحد بیهوشی می‌خندند اما دست آخر، این سرگرمی به‌ظاهر بی‌ضرر به بیماری همه‌گیری تبدیل می‌شود که قربانیان را با لبخندی منجمد بر لب به کام مرگ می‌کشاند. میلهاوزر با این داستان میان لذت و درد، سرگرمی و آسیب و زندگی و مرگ را در حد یک تارِ مو و در وضعیتی دائماً متغیر می‌بیند.

در بخش اول، «اتاق در زیرشیروانی» بسیار خواندنی است: داستان درباره مردی که اتاقی مخفی در خانه‌اش می‌سازد؛ اتاقی که به‌تدریج از قوانین فیزیک سرپیچی می‌کند و به فضایی بی‌نهایت تبدیل می‌شود. این داستان که می‌تواند یادآور آثار پیشگامان واقعیت جادویی باشد، پرسشی عمیق را مطرح می‌کند:آیا انسان می‌تواند از محدودیت‌های واقعیت بگریزد، حتی اگر این گریز تنها در چهاردیواری ذهن خود او میسر باشد؟

بخش دوم کتاب، «معماری‌های غیرممکن»، با داستان‌هایی چون «گنبد» و «برج»، جاه‌طلبی‌های انسانی را در قالب سازه‌های عظیم به تصویر می‌کشد. در گنبد، شهری تصمیم می‌گیرد خود را زیر گنبدی شیشه‌ای، محصور کند تا از آلودگی‌ها و ناامنی‌های جهان بیرون در امان بماند. اما به‌تدریج این حفاظت به زندانی تبدیل می‌شود که ساکنان را از جهان واقعی جدا می‌کند. میلهاوزر با لحنی که منتقدان گفته‌اند به بورخس و کورتازار شبیه است، این سازه‌ها را نه در شکل ساختمان، بلکه به‌مثابه استعاره‌هایی از آرزوهای دست‌نیافتنی به تصویر می‌کشد. در پشت هر برج عظیم و هر گنبد بلندپروازانه، اضطراب عمیق انسان از محدودیت‌های خود پنهان شده است. 

داستان «تاریخ‌های کفرآمیز»، شاید جسورانه‌ترین بخش سوم کتاب باشد. در این بخش، میلهاوزر با روایت‌های بدیل از گذشته، پل‌های میان تاریخ و افسانه را در هم می‌شکند و جهان‌هایی موازی خلق می‌کند که در آن‌ها، اختراعات عجیب یا رویدادهای غیرمعمول، مسیر تاریخ را تغییر داده‌اند.

«طلایه‌دار سینما» نیز درباره تاریخ خیالی سینماست؛ تاریخی که در آن، پیش از اختراع فیلم، مردم در اتاق‌های تاریک گرد هم می‌آمدند تا به روایت‌هایی گوش دهند که صرفاً با نور و سایه بر دیوار، نقش می‌بست. این داستان با تأملی عمیق بر ماهیت تصویر، روایت و خیال نشان می‌دهد، چگونه انسان همواره در جست‌وجوی راه‌هایی برای فرار از محدودیت‌های واقعیت بوده است.

بخش پایانی کتاب، داستان «گربه و موش» است؛ بازآفرینی هوشمندانه‌ای از دنیای کارتون‌های کودکانه که در آن تعقیب‌وگریز بی‌پایان دو شخصیت، به استعاره‌ای تلخ از وضعیت انسان معاصر تبدیل می‌شود. میلهاوزر با قلمی روان اما تیزبینانه و گاه هم تلخ و غمگین، نشان می‌دهد که چگونه سرگرمی‌های به‌ظاهر بی‌ضرر کودکانه، می‌توانند پرده از خشونت نهفته در روح بشر بردارند.

کتاب «خنده‌های خطرناک»، واجد خصوصیات متمایزی است که به توانایی میلهاوزر در به‌کارگیری زبان و قدرت تخیل او در ساخت جهان‌هایی دیگر مرتبط است؛ جهانی متنوع و چندلایه در بازه‌ زمانی متغیر، از دوران معاصر تا دوران تاریخی و خیالی. این جهان اما در همه عناصر سازنده‌اش سوررئالیسم و واقعیت و جادو درهم‌آمیخته است.

میلهاوزر را نمی‌توان صرفاً یک داستان‌نویس دانست. او خالقی است که از جوهر قلم خود، شخصیت‌ می‌سازد و همگی هم جزئیات روان‌شناختی پیچیده دارند. شخصیت‌هایی که البته تجسم انسان در معنای وسیع آن هستند؛ انسان به‌عنوان موجودی که همواره در جست‌وجوی معنا، در تلاش برای غلبه بر محدودیت‌ها و در ترس دائمی از فراموش‌شدن است. گرچه نقدها به «خنده‌های خطرناک»، عمدتاً مثبت بوده‌اند، اما برخی منتقدان به برخی داستان‌های میلهاوزر به‌دلیل ایده‌‌گرایی و کاوشی که در انبوهی از مفاهیم فلسفی و انتزاعی می‌کند، انتقاد کرده‌اند. 

برای خوانندگانی که به‌دنبال ادبیاتی فکری و چالش‌برانگیز هستند، این مجموعه داستان، سفری است به اعماق وسواس‌ها، ترس‌ها و آرزوهای انسانی؛ سفری که با خنده آغاز می‌شود، اما به تأملی عمیق در ماهیت واقعیت، حقیقت و وجود انسان می‌انجامد. کتاب که تمام می‌شود، سکوتی عمیق احاطه‌‌‌مان می‌کند؛ سکوتی که نه از آرامش، بلکه از نوعی تلاطم درونی برمی‌خیزد. این تازه شروع پرسش‌هایی بی‌پاسخ است که تا مدت‌ها رهایی‌ از دست‌شان ممکن نیست. همان‌طور که خود میلهاوزر در یکی از داستان‌هایش می‌نویسد: «گاهی پرسش‌ها مهم‌تر از پاسخ‌ها هستند». شاید همین، بزرگ‌ترین درسی باشد که کتاب به خوانندگانش می‌آموزد. 

کتاب «خنده‌های خطرناک» را نشر نی، با ترجمه‌ بهنام نجفی و قیمت ۲۴۰ هزار تومانی به بازار داده است.

خنده‌های خطرناک

نویسنده: استیون میلهاوزر

مترجم: بهنام نجفی

انتشارات: نی

قیمت: ۲۴۰ هزار تومان

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید