حقـوقدان ملیگـرا/درباره نواف سلام نخست‌وزیر جدید لبنان
جوزف عون، رئیس‌جمهور لبنان پس از آنکه اکثریت نمایندگان پارلمان، نواف سلام را به عنوان گزینه خود برای نخست‌وزیری معرفی کردند، سلام را به بیروت فراخواند و مسئولیت تشکیل دولت آینده لبنان را که به تازگی جنگی ویرانگر را پشت سر گذاشته و تلاش می‌کند از بحران اقتصادی خارج شود، به او سپرد.
جوزف عون، رئیس‌جمهور لبنان پس از آنکه اکثریت نمایندگان پارلمان، نواف سلام را به عنوان گزینه خود برای نخست‌وزیری معرفی کردند، سلام را به بیروت فراخواند و مسئولیت تشکیل دولت آینده لبنان را که به تازگی جنگی ویرانگر را پشت سر گذاشته و تلاش می‌کند از بحران اقتصادی خارج شود، به او سپرد.
انتخاب جوزف عون به‌عنوان رئیس‌جمهور و معرفی نواف سلام به‌عنوان نخست‌وزیر پایانی بود بر بیش از دو سال بن‌بست قدرت در لبنان که باعث شده بود صندلی ریاست‌جمهوری در این کشور خالی بماند و نخست‌وزیر از قدرت کافی برای پیشبرد امور برخوردار نباشد. سلام ۷۱ ساله که یک مسلمان اهل سنت است به‌عنوان یک چهره «اصلاح‌طلب» در لبنان شناخته می‌شود. بر اساس قانون اساسی لبنان، تنها مسلمانان اهل سنت می‌توانند در این کشور به‌عنوان نخست‌وزیر فعالیت کنند. در سال‌های اخیر نواف سلام دو بار برای نخست‌وزیری لبنان کاندیدا شده بود.
نواف سلام سیاستمداری کهنه‌کار محسوب می‌شود و در فاصله سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ به عنوان سفیر و نماینده دائم لبنان نزد سازمان ملل متحد در نیویورک فعالیت می‌کرد. او پیشتر در سال ۲۰۲۲ کوشید تا نخست‌وزیر لبنان شود اما جنبش اصلاح به رهبری او نتوانست کرسی‌های لازم را در پارلمان کسب کند و نواف در رسیدن به صندلی نخست‌وزیری ناکام ماند تا نجیب میقاتی نخست‌وزیر لبنان شود.
با این حال شهرت او به ریاست دیوان بین‌المللی دادگستری بازمی‌گردد که در سال گذشته پرونده شکایت آفریقای جنوبی علیه رژیم اسرائیل را به اتهام نسل‌کشی فلسطینیان در غزه بررسی می‌کرد. برخی کارشناسان آمدن نواف سلام را شکستی برای حزب‌الله لبنان و جنبش امل ارزیابی می‌کنند، درحالی‌که گروهی دیگر معتقدند روی کار آمدن سلام زنگ خطری برای اسرائیل محسوب می‌شود. اما نواف سلام کیست؟ از چه خاستگاهی به قدرت رسیده؟ و لبنان در دوره نخست‌وزیری او چگونه خواهد بود؟
خانواده سیاسی سلام
نواف سلام متولد سال ۱۹۵۳ در بیروت است. عبدالله سلام، پدر او از چهره‌های مطرح در لبنان به حساب می‌آمد و از بنیانگذاران خط هوایی خاورمیانه در لبنان بود. سلام علی سلام، پدر بزرگ نواف سلام نیز شهردار بیروت و از اعضای پارلمان امپراطوری عثمانی پیش از تأسیس جمهوری ترکیه بود. صائب سلام، دایی نواف ۴ دوره نخست‌وزیری لبنان را بر عهده داشت. تمام سلام، پسرعموی او نیز یک دوره به‌عنوان نخست‌وزیر لبنان فعالیت کرد. همسر او، سحر بعاصیری، روزنامه‌نگار و سفیر سابق لبنان نزد یونسکو است. آن‌ها دو فرزند پسر به نام‌های عبدالله و مروان دارند.
دشمن اسرائیل؟
نواف سلام تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه آمریکایی بیروت آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به دانشگاه سوربون پاریس و پس از آن به دانشگاه هاروارد آمریکا رفت. او در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ به عنوان سفیر لبنان در سازمان ملل متحد فعالیت می‌کرد و این تجربه نقش مهمی در کارنامه نواف سلام داشت. دلال معوض، خبرنگار بین‌المللی که در دوره فعالیت سلام به عنوان سفیر لبنان سازمان ملل متحد، به عنوان کارآموز در دفتر نمایندگی لبنان حضور داشت، در این خصوص به الجزیره گفت: «نواف سلام نقش بسیار پررنگی در تدوین سیاست خارجی لبنان داشت.
به‌ویژه در آن دوره که بیروت فعالیت زیادی در این زمینه نداشت.» او به عنوان یک وکیل و قاضی، در سال ۲۰۱۸ به دیوان بین‌المللی دادگستری پیوست و در سال ۲۰۲۴ به ریاست این نهاد مهم زیر نظر سازمان ملل متحد انتخاب شد. در این دوران، روند بررسی پرونده شکایت آفریقای جنوبی علیه اسرائیل زیر نظر نواف سلام طی می‌شد. در این شکایت که ۲۹ دسامبر ۲۰۲۳ به ثبت رسید، دولت آفریقای جنوبی از دیوان بین‌المللی دادگستری درخواست کرده بود به اسرائیل دستور دهد تا حمله به غزه را فوراً متوقف کند.
آفریقای جنوبی همچنین طی درخواست ۸۴ صفحه‌ای که به دیوان بین‌المللی دادگستری ارائه کرده، تأکید داشت «اقدامات و کوتاهی‌های اسرائیل که مورد شکایت آفریقای جنوبی قرار گرفته ماهیت نسل‌کشی دارد و با هدف نابودی ملیت، نژاد و گروه‌های اقلیت فلسطینی است» و نقض کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت نسل‌کشی (CPPCG) مصوب سال ۱۹۴۸ در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به حساب می‌آید.
در این پرونده، سه قاضی دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) روز پنجشنبه ۲۱ نوامبر ۲۰۲۴ حکم بازداشت بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل و وزیر جنگ پیشین او، یوآو گالانت را که روز ۵ نوامبر از جایگاه خود برکنار شده بود، صادر و آن‌ها را به «جنایت علیه بشریت» و «جنایت جنگی» متهم کردند. اسرائیل موضع‌گیری‌های شدیدی علیه این حکم داشت و قضات دیوان بین‌المللی دادگستری را به سوگیری و ضدیهودی بودن متهم کرد.
در کارنامه نواف سلام به‌عنوان یک دیپلمات، نقش‌آفرینی در تدوین قطعنامه‌های سازمان ملل متحد به‌ویژه قطعنامه ۱۷۰۱ نیز دیده می‌شود. قطعنامه ۱۷۰۱، قطعنامه‌ای است که در سال ۲۰۰۶ میلادی توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد تصویب شد و بر اساس آن جنگ میان لبنان و اسرائیل پایان یافت. این قطعنامه از اسرائیل خواسته بود که تمامی نیروهای خود را از جنوب لبنان خارج کند و از دولت لبنان و نیروی موقت سازمان ملل در لبنان (یونیفل) خواسته شده بود «نیروهای خود را با هم در سراسر جنوب مستقر کنند». هیچ پرسنل مسلح دیگری اجازه حضور در منطقه را ندارند. در این بیانیه همچنین از دولت لبنان خواسته شده است که «حاکمیت کامل خود را اعمال کند تا هیچ سلاحی بدون موافقت دولت لبنان و هیچ مرجعی غیر از دولت لبنان وجود نداشته باشد.»
برخی رسانه‌های نزدیک به محافظه‌کاران آمریکایی و اسرائیل انتقادات تندی را نسبت به انتخاب نواف سلام مطرح کرده‌اند. بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها (FDD) در گزارشی پیرامون این انتخاب نوشته است: «سلام در پیشبرد شکایت آفریقای جنوبی علیه اسرائیل که در آن ادعا شده بود اسرائیل مشغول نسل‌کشی است، نقش داشت. او در طول حدود ۱۱ سال حضور در سازمان ملل متحد به عنوان نماینده لبنان به طور مداوم در سخنرانی‌ها به اسرائیل حمله می‌کرد و در ۲۱۰ نشست متفاوت به قطعنامه‌ها و طرح‌های ضداسرائیلی رای مثبت داد.»
دیوید می، پژوهشگر ارشد و تحلیلگر این موسسه نیز روز ۱۴ ژانویه در این خصوص مدعی شد: «پرونده مطرح‌شده در دیوان بین‌المللی دادگستری علیه اسرائیل از ابتدا وارونه جلوه دادن واقعیت بوده و تلاش کرده است پاسخ اسرائیل به بدترین کشتار یهودیان از زمان هولوکاست را به‌عنوان اقدامی شرورانه جلوه دهد. اکنون روشن‌تر شده است که قاضی و رئیس دیوان، با نقض قوانین دیوان درباره تعارض منافع در زمینه فعالیت‌های سیاسی و دخالت در این پرونده، روندی را که پیشتر نیز اعتبار آن زیر سوال بود، بیش از پیش مخدوش کرده است.»
نواف سلام در اولین موضع‌گیری علیه اسرائیل گفت: «پس از رنج ناشی از تجاوزات اسرائیل و بحران اقتصادی، زمان شروع فصل جدیدی از پیشرفت‌ها و فرصت‌ها فرا رسیده است. مهمترین چالش، مقابله با پیامدهای تجاوزات اسرائیل است و بازسازی فقط یک وعده نیست، بلکه یک تعهد است. برای اجرای کامل قطعنامه ۱۷۰۱ و تمامی مفاد توافق آتش‌بس باید کار جدی انجام شود.»
نخست‌وزیر لبنان تصریح کرد: «ما باید عقب‌نشینی کامل از آخرین وجب از سرزمین‌های اشغالی خود را بر اسرائیل تحمیل کنیم و اقتدار دولت لبنان را مطابق آنچه در توافقنامه طائف تصریح شده است، گسترش دهیم.» او روز جمعه در دیدار با امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه نیز بار دیگر بر ضرورت خروج اسرائیل از خاک لبنان تأکید کرد: «ماندن اسرائیل در خاک لبنان بر ثبات کشور ما و منطقه تأثیر می‌گذارد. عقب‌نشینی اسرائیل نباید حتی یک ساعت به تأخیر بیفتد.»
گمانه‌زنی‌ها و شواهد موجود نشان می‌دهند که ایالات متحده به‌ویژه مقام‌های دولت آینده آماده همکاری با دولت جدید در لبنان هستند. مسعد بولس، مشاور سابق رئیس‌جمهور آمریکا در امور خاورمیانه در این خصوص گفته است: «ترامپ به جامعه لبنانی-آمریکایی وعده داده است که برای تحقق صلح پایدار و شکوفایی در لبنان تلاش خواهد کرد، با مهار چرخه‌های مداوم درگیری، زمینه پیشرفت مردم این کشور را فراهم خواهد ساخت.» به گفته او، این تعهد شامل حمایت ایالات متحده از بازسازی زیرساخت‌های لبنان، تدوین برنامه‌های اقتصادی مؤثر، تقویت نهادهای نظامی و حقوقی، احیای بخش بانکی و ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان لبنانی از طریق حمایت از بنگاه‌های کوچک و متوسط است.
رابطه با حزب‌الله
اولین واکنش حزب‌الله به انتخاب نواف سلام به‌عنوان نخست‌وزیر، اظهار نارضایتی از این موضوع بود. محمد رعد، نماینده فراکسیون «وفاداری به مقاومت» در پارلمان لبنان هفته گذشته در این باره گفت که مخالفان حزب‌الله به دنبال کنار گذاشتن این گروه از قدرت هستند. رعد در سخنانی در کاخ ریاست‌جمهوری پس از دیدار نمایندگان حزب‌الله با عون، گفت که حزب‌الله با کمک به انتخاب عون به عنوان رئیس‌جمهور لبنان دست دوستی خود را دراز کرد اما این دست قطع شده است.
خبرگزاری رویترز نوشت که حزب‌الله قصد داشت نجیب میقاتی نخست‌وزیر فعلی را در سمت خود حفظ کند. سلام در پاسخ به این اظهارات تلاش کرد تا خود را در مقابل حزب‌الله و جنبش امل قرار ندهد. نخست‌وزیر جدید لبنان، سه‌شنبه در نخستین سخنرانی خود پس از انتصاب و کسب حمایت اکثریت پارلمانی به استثنای حزب‌الله و جنبش امل، گفت که دستان خود را به سوی تمامی طرف‌ها در لبنان گشوده است تا مأموریت «نجات و اصلاح» کشور را شروع کند.
سلام در سخنرانی خود در کاخ ریاست‌جمهوری پس از دیدار با رئیس‌جمهوری و رئیس پارلمان پس از ورود به بیروت، به خبرنگاران گفت: «من اهل حذف دیگران نیستم، بلکه از اهل وحدت هستم، و من از اهل طرد نیستم، بلکه از اهل تفاهم و شراکت هستم.» او افزود: «دستانم به سوی همه گشوده است تا با هم مأموریت نجات، اصلاح و بازسازی را شروع کنیم.»
سلام در این سخنرانی گفت: «تجربه به ما آموخته است که باید بر روی یکدیگر حساب کنیم.» هنوز مشخص نیست که حزب‌الله لبنان چه سیاستی را در قبال کابینه احتمالی سلام در پیش می‌گیرد اما به نظر می‌رسد همه چیز در این خصوص به سیاست‌های عملی نواف سلام بستگی خواهد داشت. از یک سو به نظر نمی‌رسد که حزب‌الله و جنبش امل تمایلی به ایجاد بن‌بست سیاسی در لبنان داشته باشند و از سوی دیگر نواف سلام هم مایل نیست که از آغاز کار و در شرایطی که باید با مجموعه‌ای بحران‌های پیچیده سیاسی و اقتصادی دست‌وپنجه نرم کند، درگیر دعواهای سیاسی در داخل شود.
نبیه بری، رئیس پارلمان لبنان و رئیس جنبش امل روز جمعه ۱۸ ژانویه در این خصوص گفت: «بیش از این راضی به طرد و کنارگذاشتن هیچ گروهی نبوده‌ایم و اکنون نیز چنین چیزی را نمی‌پذیریم. هنگامی که اسامی وزرا به ما اعلام شود، کسانی که شایسته هستند را انتخاب و کسانی که شایسته نیستند را رد می‌کنیم.»
انستیتو واشنگتن نوشته است: «به‌‌رغم خدمت وفادارانه‌اش به دولت‌های پیشین لبنان که بعضاً حزب‌الله نفوذ زیادی در آن‌ها داشت، سلام به‌عنوان یک منتقد آرام در مقابل این گروه شناخته می‌شود. او از دادگاه ویژه لبنان، که مسئولیت تحقیق درباره ترور رفیق حریری، نخست‌وزیر پیشین لبنان در سال ۲۰۰۵ را بر عهده داشت، حمایت کرد و همواره بر لزوم اصلاحات ساختاری در کشور تأکید داشته است. نوشته‌های گسترده او در حمایت از اصلاحات، از جمله کتاب لبنان میان گذشته و آینده (۲۰۲۳) بر تأثیرات مخرب فرقه‌گرایی در نهادهای عمومی و کل جامعه تمرکز دارد. او در این اثر مدعی شده که فرقه‌گرایی، لبنان را به‌شدت در برابر مداخله خارجی آسیب‌پذیر می‌کند و بر لزوم اصلاح نظام انتخاباتی، بازنگری در قانون اساسی و اجرای مفاد اجرانشده توافق طائف (۱۹۸۹) تأکید دارد.»
کارشناسان لبنانی تأکید دارند با این انتخاب و در شرایط فعلی برنده و بازنده‌ای در داخل لبنان نمی‌توان متصور بود. یاسر حریری، تحلیلگر و نویسنده سیاسی لبنانی به وب‌سایت عربی شفقنای لبنان گفت: «تلاش برای القای این فضا که در تعیین نواف سلام، یک پیروز و یک بازنده وجود دارد، قابل قبول نیست چراکه اولاً لبنان کشور توازن و توافق سیاسی است، ثانیاً، شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی جدید پس از جنگ لبنان و تغییراتی که در سطح منطقه رخ داده است، نمی‌تواند توازن جدیدی را در لبنان تحمیل کند یا موازنه قوا را برهم زند، چراکه لبنان کشور توافق و کشور طوایف و مذاهب است.»
نواف سلام همواره تلاش کرده است تا خود را از جبهه‌بندی‌های سیاسی و قطب‌بندی‌های منطقه‌ای لبنان دور نگه دارد و به عنوان دیپلمات کاملاً مستقل عمل کند. یورونیوز نوشته است: با این حال برخی موضع‌گیری‌های او به‌ویژه زمانی که به‌عنوان سفیر لبنان در سازمان ملل متحد فعالیت می‌کرد مرتبط با مناسبات لبنان و جمهوری اسلامی ایران است.
نواف سلام در سال ۲۰۱۰ در شورای امنیت سازمان ملل متحد به قطعنامه ۱۹۲۹ که حاوی تحریم‌های گسترده علیه برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران بود، رای ممتنع داد. لبنان در این رای‌گیری به‌عنوان عضو غیردائم شورای امنیت حضور داشت. رای ممتنع نواف سلام در آن زمان با واکنش‌های بسیاری در لبنان روبه‌رو شد. حزب‌الله و دیگر گروه‌های شیعه متحد جمهوری اسلامی این اقدام را خلاف موضع رسمی دولت لبنان و به منزله فاصله گرفتن از «محور مقاومت» دانستند. غضنفر رکن‌‌آبادی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در بیروت گفت که تهران از بیروت انتظار داشت که به این قطعنامه رای منفی دهد. با این حال، احزاب و گروه‌های سیاسی نزدیک به غرب و عربستان سعودی این اقدام آقای سلام را متعادل و محافظه‌کارانه توصیف کردند.
سلام، لبنان را در چه شرایطی تحویل می‌گیرد؟
دهه‌ها فساد ساختاری و بن‌بست‌های سیاسی، اقتصاد لبنان را به ورطه فروپاشی کشانده است. نظام بانکی این کشور عملاً از کار افتاده و خدمات برق به‌طور کامل در اختیار مالکان خصوصی ژنراتورهای دیزلی و تأمین‌کنندگان سوخت قرار گرفته است. آسوشیتدپرس نوشته است که در نبود یک دولت کارآمد، نهادهای خدمات عمومی برای ادامه فعالیت حداقلی خود به کمک‌های بشردوستانه و حمایت‌های بین‌المللی وابسته‌اند. لبنانی‌هایی که زمانی در رفاه نسبی زندگی می‌کردند، اکنون برای تأمین نیازهای اولیه خود به کمک‌های مالی و غذایی نیازمند شده‌اند.
در سال ۲۰۲۰، بحران اقتصادی لبنان با همه‌گیری کووید ۱۹ شدت گرفت و انفجار مهیب بندر بیروت، که چندین محله قلب پایتخت را ویران کرد، به این وضعیت بحرانی دامن زد. در این میان، بانک‌ها و نخبگان سیاسی اجرای اصلاحات سختگیرانه موردنظر صندوق بین‌المللی پول را که شرط دریافت کمک مالی از این نهاد بود، به تعویق انداختند. در نتیجه، زیرساخت‌های کشور بیش از پیش فرسوده و شرایط زندگی مردم وخیم‌تر شد. یکی از جدی‌ترین مشکلات در این زمینه، تشدید اختلاف طبقاتی و گسترش فقر است.
تابستان ۲۰۲۴، بانک جهانی در گزارشی اعلام کرد نرخ فقر در لبنان در یک دهه گذشته سه برابر شده است و در سایه بحران اقتصادی شدید از سال ۲۰۱۹ میلادی و درگیری‌ها در مرزهای جنوبی، اکنون از هر سه لبنانی یک نفر فقیر است. براساس یک نظرسنجی که شامل ۶۰ درصد از جمعیت استان‌های عکار، بیروت، بقاع، شمال لبنان و اغلب جبل لبنان بود، «از هر سه لبنانی یک نفر در این مناطق در سال ۲۰۲۲ میلادی تحت تأثیر فقر قرار گرفته است.»
این گزارش حاکی از افزایش قابل توجه نرخ فقر پولی از ۱۲ درصد در سال ۲۰۱۲ میلادی به ۴۴ درصد در سال ۲۰۲۲ در مناطق مورد بررسی است. طبق این گزارش، میان مناطق دوردست و بیروت در توزیع فقر تفاوت وجود دارد؛ به طوری که میانگین فقر در عکار به ۷۰ درصد رسیده است و اهالی این منطقه اغلب در دو بخش کشاورزی و ساخت و ساز کار می‌کنند.
بر اساس این گزارش، بحران اقتصادی «خانوارها را مجبور به اتخاذ انواع استراتژی‌های سازگاری با شرایط، از جمله کاهش مصرف مواد غذایی و هزینه‌های غیرغذایی و همچنین کاهش هزینه‌های بهداشتی کرده است که پیامدهای بالقوه جدی در بلندمدت دارد. گردشگری، که مقامات از آن به‌عنوان ابزاری کلیدی برای احیای اقتصاد یاد می‌کردند، پس از تشدید درگیری‌های مرزی با اسرائیل آسیب جدی دیده است. از طرفی، لبنان همچنین میزبان بیش از یک میلیون پناهجوی سوری است که از جنگ در کشورشان گریخته‌اند.
علاوه بر مشکلاتی که ریشه در گذشته دارد، جنگ هم اقتصاد بحران‌زده لبنان را بیش از پیش تحت فشار قرار داد. بانک جهانی در گزارشی در اواسط نوامبر که تأثیر اولیه جنگ اسرائیل بر اقتصاد لبنان و بخش‌های اصلی آن را ارزیابی می‌کند، خسارات مادی و خسارات اقتصادی آن را حدود 8/5 میلیارد دلار تخمین زد. با این حال، امین سلام، وزیر اقتصاد و تجارت لبنان، خسارات وارده به این کشور در نتیجه جنگ اخیر اسرائیل علیه لبنان را که بیش از یک سال به طول انجامید، ۱۵ میلیارد دلار برآورد کرد.
