پروژه فضایی ـ هسته‌ای پوتین

کلمنتاین جی استارلینگ

از مدیران اندیشکده شورای آتلانتیک

مارک جِی ماسا

از مدیران اندیشکده شورای آتلانتیک

چشم‌انداز نبرد فضایی این هفته واشنگتن را در چنگ گرفت. کاخ سفید روز پنج‌شنبه تأیید کرد که روسیه در حال شکل‌دهی به یک ظرفیت ضدماهواره‌ای «نگران‌کننده» است. این به‌دنبال اظهارات رهبران کنگره و گزارش‌هایی بود که پس از آن رسید؛ حاکی از اینکه روسیه در حال کار روی یک سلاح ضدماهواره‌ای هسته‌ای است که در مدار زمین قرار می‌گیرد. این خبر باعث دغدغه‌هایی درباره قریب‌الوقوع‌بودن و میزان چنان تهدیدی شد که اگر چنین سلاحی به میدان بیاید، سلاح‌های ضدماهواره‌ای یا «اِیسَت‌های» (ASAT) هسته‌ای روسیه، مستقیماً هنجارهای رفتار مسئولانه در فضا را به چالش می‌کشد و خطری جدی برای ماهواره‌های همه کشورها پیش می‌آورد. چه با این قبیل سیستم‌ها و چه بدون آن‌ها، تهدیدات هسته‌ای و فضایی از سوی روسیه، نیازمند واکنشی محکم از سوی ایالات متحده و متحدان و شرکایش هستند.

داستان اِیسَت چیست؟

سلاح‌های ضدماهواره‌ای تقریباً از همان زمانی که ماهواره‌ها بوده‌اند، وجود داشته‌‌اند. از آن‌ها برای نابودکردن ماهواره‌ها یا ازکارانداختن آن‌ها استفاده می‌شود، یا با نابودکردن فیزیکی، از طریق زدن موشک یا یک ماهواره دیگر به ماهواره یا با حملات غیرفیزیکی، از قبیل پارازیت‌های الکترومغناطیسی، لیزرها یا حملات سایبری.

ماهواره‌هایی که در فضا در مدار دور می‌زنند، برای کارکردهای روزمره زندگی روی زمین حیاتی هستند. داده‌هایی که از طریق ماهواره‌ها منتقل می‌شوند، پشتیبان موقعیت‌یابی‌ها، مسیریابی‌ها، زمان‌بندی‌ها و ارتباطاتی هستند که جامعه مدرن بر آن تکیه دارد؛ از تراکنش‌های مالی با مسیریابی‌های «سامانه موقعیت‌یاب جهانی» یا همان جی‌پی‌اس [Global Positioning System]. فراتر از این استفاده‌های غیرنظامی، سیستم‌های فضایی پشتیبان ارتباطات امن نظامی و دولتی، از قبیل ارتباطات اطلاعات، فرماندهی و کنترل، هشدارهای موشکی و ارتباطات دیگر هستند.

متعاقبش این است: دشمنی که بخواهد اخلال جدی ایجاد کند ممکن است به‌دنبال هدف‌گیری ماهواره‌ها برود. اِیسَت‌های نابودگر هنوز در جنگ به کار نرفته‌اند اما کشورهایی مثل روسیه، هند، چین و ایالات متحده توانایی خود را برای به‌کارگیری چنین سلاح‌هایی با نابودکردن ماهواره‌های خود نشان داده‌‌اند. با افزایش اتکای کشورها به فضا، توانایی قراردادن ماهواره‌های دیگر کشورها در معرض خطر، ظرفیتی مهم و نگران‌کننده است. به‌علاوه، آزمایش اِیسَت، میزان قابل‌توجهی زباله فضایی در مدار تولید کرده است که برای جامعه جهانی گسترده‌تر ملت‌های حاضر در فضا یک مشکل است.

درباره اِیسَت‌های موجود روسیه چه می‌دانیم

روسیه هم‌اکنون گستره‌ای از ظرفیت‌های اِیسَت دارد که از حملات سایبری و پارازیت روی سیگنال‌های ماهواره‌ای تا موشک‌های زمین به فضا با پرواز مستقیم که برای نابودی ضربه می‌زنند، گسترده است. در سال‌های اخیر، مقامات ایالات متحده و پژوهشگران منبع باز، دغدغه‌هایی درباره ماهواره‌های بزرگ روس مطرح کرده‌اند که ماهواره‌های کوچک‌ترِ «فرزند» را در فضا رها می‌کنند و این ماهواره‌های کوچک‌تر، ظرفیت نزدیک‌شدن، اخلال‌کردن و به‌صورت بالقوه نابودکردن ماهواره‌های ایالات متحده را دارند.

برای رسیدگی به این تهدیدات ضدفضایی، ایالات متحده به‌دنبال افزایش تاب‌آوری سیستم‌های فضایی‌اش بوده است و همزمان روی هنجارهای بین‌المللی علیه تسلیحات هسته‌ای در فضا و آزمایش اِیسَت‌های نابودگر تأکید مضاعف می‌کند. اِیسَت‌های هسته‌ای احتمالی روسیه، اگر عملیاتی شوند، همه این تلاش‌های ایالات متحده و هنجارهای بین‌المللی را به چالش خواهند کشید.

اِیسَت‌های هسته‌ای و نابودی جمعی

ایالات متحده در حال گذار از مجموعه کم‌تعداد ماهواره‌های بزرگ، پرخرج و پیچیده به منظومه‌ای از ماهواره‌های کوچک‌تر و ارزان‌تر است که در مقابل حملات فیزیکی تاب‌آوری بیشتری داشته باشند؛ اما تهدید حملات هسته‌ای برای ماهواره‌ها ممکن است این محاسبه را تغییر دهد. در سال ۲۰۱۷، ژنرال جان هایتن که آن زمان رئیس فرماندهی راهبردی ایالات متحده بود، موضعی به‌یادماندنی گرفت و گفت، او دیگر «از خرید ماهواره‌های بزرگی که اهداف جذابی هم می‌شوند، حمایت» نخواهد کرد. نیروی فضایی ایالات متحده، تا حدی به واسطه آژانس توسعه فضایی، به سمت معماری‌ای حرکت کرده است که تکیه بیشتری بر منظومه ماهواره‌های کوچک دارد.

حمله فیزیکی به هر کدام از این ماهواره‌های کوچک به صورت منفرد، بسیار ناکارآمد و غیربهینه خواهد بود؛ اما حمله هسته‌ای، مشکل گسترده‌تری ایجاد می‌کند. انفجار هسته‌ای در فضا، میزان قابل‌توجهی از تشعشعات در مدارهایی ایجاد خواهد کرد که جمعی از ماهواره‌های نظامی ایالات متحده از آن استفاده می‌کنند و باعث خواهد شد آن‌ها در طول هفته‌ها و ماه‌های بعد از انفجار روبه‌نابودی بروند، مگر اینکه مشخصاً در مقابل تشعشعات مقاوم‌سازی شوند. نام چنین حمله‌ای انفجار هسته‌ای در ارتفاع بالا علیه ماهواره‌های مدار پایین زمین یا هالیوس [high-altitude nuclear detonation against low-Earth orbit satellites یا HALEOS] گذاشته شده است. چنین حمله‌ای، به هزاران ماهواره غیرنظامی از همه کشورها هم آسیب خواهد زد و چنین سلاحی را به یک سلاح نابودی جمعی واقعی تبدیل خواهد کرد.

مسکو سابقه‌ای از به‌کارگیری ماهواره‌هایی با سوخت هسته‌ای دارد که مسلح به سلاح هسته‌ای نیستند. روسیه در حال حاضر در حال احیای برنامه ماهواره‌های با سوخت هسته‌ای خود است. ماهواره‌های با سوخت هسته‌ای می‌توانند انرژی اضافه‌ای تولید کنند برای تأمین انرژی پارازیت‌های الکترومغناطیس، رادارها و دیگر فناوری‌هایی که ممکن است برای اهداف ضدماهواره‌ای به کار روند. انرژی هسته‌ای همچنین می‌تواند در فضا به‌عنوان رانه فضاپیماها به کار رود و این به یک ابزار فضایی اجازه خواهد داد، مدارهای خود را با بسامد بیشتری عوض کند؛ در مقایسه با ماهواره‌ای که انرژی‌اش را از رانه‌های متعارف می‌گیرد. با این حال، یک ماهواره دارای سوخت هسته‌ای روس، بالقوه کمتر از ماهواره‌ای با سلاح هسته‌ای نگران‌کننده است؛ از آن‌جا که ماهواره با سوخت هسته‌ای نه هنجاری را در هم خواهد شکست و نه توان آسیب به مجموعه گسترده‌ای از همه انواع ماهواره‌های در مدار را با یک حرکت به روسیه خواهد داد.

اِیسَت هسته‌ای، نقش معاهده ماورای جو است

ایالات متحده، از مدت‌ها پیش از اصل عدم استقرار سلاح‌های نابودی جمعی در فضا حمایت کرده است و اخیراً هم حمایت دیگران را در مخالفت با آزمایش اِیسَت‌های نابودگر با صعود مستقیم جمع کرده است. یک بخش کلیدی قوانین بین‌المللی در این مسئله، معاهده ماورای جو مصوب ۱۹۶۷ است که در میان بندهایش، استقرار سلاح‌های نابودی جمعی در ماورای جو را که بسیار ثبات‌زدا خواهد بود، ممنوع می‌کند.

سلاح هسته‌ای ضدماهواره روسی که در مدار قرار گیرد، نقض آشکار این اصل خواهد بود. تازه‌تر، دولت بایدن هم ایالات متحده را متعهد کرد که از آزمایش اِیسَت‌های نابودگر با صعود مستقیم خودداری کند و چندین کشور با نظر مشابه را قانع کرد، تعهدات مشابهی بدهند. هدف این تعلیق آزمایش اِیسَت نابودگر، افزایش پیش‌بینی‌پذیری در فضا و کاهش تولید زباله‌های خطرناک فضایی است.

آزمایش سلاح‌های هسته‌ای عجیب روس

روسیه همین حالا می‌تواند سلاح‌های هسته‌ای در فضا را از روی زمین منفجر کند، در نتیجه، اِیسَت‌های جدید مسلح به سلاح هسته‌ای، احتمالاً ظرفیت نظامی قابل‌توجه جدیدی به مسکو نخواهند داد، با اینکه چنین پدیده‌ای همچنان نگران‌کننده است.

اِیسَتی مسلح به سلاح هسته‌ای، ظرفیت‌های ضدفضایی روسیه را ارتقا خواهد داد، راهبرد فضایی ایالات متحده را به چالش خواهد کشید، هنجارها را تضعیف خواهد کرد و متحدان را نگران، اما به نظر نمی‌رسد ظرفیت کیفی متفاوتی به توپخانه روسیه اضافه کند. هر کشوری با موشک‌های بالستیک قاره‌پیمای هسته‌ای می‌تواند یک سلاح هسته‌ای در فضا منفجر کند. هم ایالات متحده و هم شوروی در دوران جنگ سرد، سلاح هسته‌ای در فضا آزمایش کردند.

در سال‌های اخیر، روسیه توسعه چندین سلاح هسته‌ای غریب تازه را اعلام کرده است، شامل موشک کروز با سوخت و سلاح هسته‌ای و شهپادهای زیردریایی با سوخت و سلاح هسته‌ای که تحلیلگران غربی درک آن‌ها را چالش‌برانگیز دیده‌‌اند. این سلاح‌های جدید، ظرفیت نظامی قابل‌توجهی به توپخانه هسته‌ای روسیه نمی‌افزایند. این توپخانه همین حالا ظرفیت آسیب غیرقابل‌قبول به قلمرو سرزمینی ایالات متحده را، عملاً در هر شرایطی دارند. از جهاتی، اِیسَت مسلح به سلاح هسته‌ای ممکن است از هر انفجار هسته‌ای در فضا که با موشک‌های بالستیک قاره‌پیمای هسته‌ای انجام شود، مؤثرتر باشد؛ اما چنین تحولی ممکن است از لحاظ اثرگذاری عملی، مشابه بقیه این گروه از سلاح‌های هسته‌ای جدید و غریب باشد.

علاوه‌بر خود این سلاح بالقوه، یک دغدغه مهم این است که این تحول، خبری شوم برای آینده کنترل تسلیحات باشد و به شکل بالقوه، یک رقابت تسلیحاتی در فضا به راه بیاندازد. اگر روسیه معاهده ماورای جو را رها کند تا به دنبال به میدان فرستادن چنین سلاحی برود، یا اینکه بدون خروج از این توافق این سلاح را مستقر کند، مشابه رفتارش با معاهده نیروهای هسته‌ای میان‌برد، معاهده آسمان باز و نیو استارت، این اقدام بار دیگر نشانه‌ای از پایان دوران معاهده محدودکننده تسلیحاتی الزام‌آور بین ایالات متحده و روسیه خواهد بود.

واکنش لازم است، هیجان و عصبیت نه

نیازی به هیجان و عصبیت نیست. ظرفیت اِیسَت هسته‌ای از لحاظ هنجارها، نشانه‌ها و سوابق بین‌المللی نگران‌کننده خواهد بود اما حتی اگر به میدان فرستاده شود، تعادل قدرت روسیه و ایالات متحده را در فضا یا روی زمین، تغییر جدی نخواهد داد. با این حال، ایالات متحده و متحدان و شرکایش باید واکنش نشان دهند.

این تحول باید عزم جدیدی برای برنامه‌ریزان فضایی ایالات متحده باشد تا چشم‌انداز استفاده از انرژی هسته‌ای در فضا را جدی بگیرند. مثلاً دانشمندان هسته‌ای بسیار روی چشم‌انداز استفاده محدود قهری از انرژی هسته‌ای از سوی حریفان ایالات متحده در اوایل یک جنگ قدرت بزرگ متمرکز هستند. برنامه‌ریزان هسته‌ای باید این خطر را درک کنند و تضمین کنند که برنامه‌های دفاعی برای درگیری‌های سطح بالا، در مقابل از دست‌رفتن سیستم‌های فضایی مقاوم‌سازی‌نشده، تاب‌آوری دارند، یا با مقاوم‌سازی تعداد قابل‌توجهی از این سیستم‌ها یا با تضمین برقراری گزینه‌های جایگزین حسگری و ارتباطاتی. به‌علاوه، اگر بناست هنجارهای فضایی معنایی داشته باشند، ایالات متحده باید کشورهای دارای ذهنیت مشابه را جمع کند تا دغدغه خود را درباره این نقض آشکار معاهده ماورای جو، ثبت و اعلام کنند.