مختصات جامعه سازشناپذير
نگاهی به کتاب شش مقاله سیاسی و اجتماعی، نوشته عباس عبدی
نگاهی به کتاب شش مقاله سیاسی و اجتماعی، نوشته عباس عبدی
عمده شهرت عباس عبدی به فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی او بازمی‌گردد و بسیاری او را با نقش‌اش در تسخیر سفارت آمریکا، عضویت در شورای سردبیری روزنامه‌هایی دوران‌ساز چون «سلام» و «صبح امروز» و عضویت‌اش در شورای مرکزی حزب مشارکت ایران اسلامی در دوران دوم خرداد به‌یاد می‌آورند. در کنار اینها، عبدی در یک‌ونیم‌دهه اخیر به‌خصوص پس از رخدادهای 88، به یکی از شاخص‌ترین و پرمخاطب‌ترین تحلیلگران سیاسی ایران بدل شده و در این مسیر، ابایی نیز از این نداشته است که خلاف خوش‌آمد یاران سابق و برعکس انتظار خوانندگان ثابت خویش، خونسردانه و برکنار از هیجان‌های سیاسی روزمره، به ترسیم واقع‌گرایانه محدودیت‌ها و امکانات کنش سیاسی اصلاح‌طلبان، اصولگرایان، جامعه و حاکمیت بپردازد. آنچه در این تمایزبخشی به عبدی اما نقشی مؤثر داده، بخش سوم فعالیت‌های اوست که البته در بیشتر مواقع زیر سایه آن دو نقش پررنگ سیاسی و مطبوعاتی قرار گرفته و آن، پژوهشگری اجتماعی است. می‌دانیم که عبدی در کنار آن فعالیت‌های سیاسی و رسانه‌ای، مدتی نیز مسئولیت دفتر پژوهش‌های اجتماعی را در معاونت سیاسی دادستانی کل کشور برعهده داشت و زمانی در دوره نخست ریاست‌جمهوری هاشمی‌رفسنجانی و زمانی که موسوی‌خوئینی‌ها به ریاست مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست‌جمهوری منصوب شد، عبدی به‌عنوان معاون پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی در این مرکز مشغول به‌کار بود.
عمر این مناصب پژوهشی البته کوتاه بوده است، اما آنچه اینک در مرور کارنامه پژوهشی عبدی بارز می‌نماید، این نکته است که عمده کتاب‌های عبدی، ازقضا، در حوزه پژوهش‌های جامعه‌شناسانه قرار می‌گیرند؛ آثاری چون «چهار پژوهش در جامعه‌شناسی فرهنگ»، «مقدمه‌ای بر پژوهش در جامعه‌شناسی خانواده در ایران»، «تحولات فرهنگی در ایران»، «مباحثی در جامعه‌شناسی حقوق در ایران»، «تحول نام‌گذاری كودكان تهرانی ۱۳۹۴ ـ ۱۳۷۵»، «تاثیر زندان بر زندانی؛ آسیب‌شناسی اجتماعی»، «مجموعه مقالات جامعه‌شناختی درباره جرم، مجرم و مجازات در ایران»، «سرمه‌کشیدن یا کورکردن؛ یادداشت‌هایی درباره جامعه‌شناسی حقوقی» و «صدایی که شنیده نشد».
ازهمین‌منظر شاید بخشی از این واقعیت که تحلیل‌های عبدی، محاسباتی عاری از هیجان‌های موسمی، جزئی‌نگر و درعین‌حال برخوردار از کلیتی منسجم و فاقد تغییر و تحول‌های آنی بوده است، به همین خصیصه بازگردد که او در مقام پژوهشگر اجتماعی، از‌یک‌سو، نگاهی از بالا به کلیت روندها و رویه‌ها و گرایش‌های موجود در جامعه دارد و ازسوی‌دیگر چونان پژوهشگر میدانی، به حوزه‌های خاص سرک کشیده است و به جزئیات، شکاف‌ها، استثناها و تناقض‌هایی که آن تحلیل‌های کلی را به بوته نقد می‌کشند نیز التفات پیدا کرده است و به زبان ساده دریافته که هر گردی گردو نیست و برای ارائه تحلیل‌های کلی و کلان در حوزه سیاست لازم است به روندهای کلی و جزئیات خاص اجتماعی، توجهی بیش از آنچه نزد اکثر تحلیلگران سیاسی موجود است، توجه نشان داد و متذکر این مهم بود که جامعه قوانین و قواعد خاص خود را دارد و نمی‌توان با آرزواندیشی‌های سیاسی آن را به‌شکل مطلوب رویاهای خویش درآورد.
چنین نگاهی در آخرین کتابی نیز که از عبدی منتشر شده، نمایان است. این کتاب که «شش مقاله سیاسی و اجتماعی» نام دارد، شامل شش فصل است و در آن پنج پژوهش با عناوین «گزارش تحلیلی آماری ویژگی‌های تصادفات منجر به فوت در ایران 1393 براساس آمار سازمان پزشکی قانونی»، «طلاق، نابرابری و تغییرات در ایران»، «منازعات فردی و جمعی»، «تاثیر متقابل تحولات فرهنگی و نخبگان کشور طی بیست سال آینده در پرتو دو سناریو: 1ـ ادامه وضع موجود 2ـ وضع مطلوب و عقلایی»، «خلاصه گزارش از پژوهش جوانان و روندهای پیش‌رو در دودهه آینده» در کنار مقاله‌ای «در نقد جنبش چریکی ایران» با نام «شیوه‌ای تحمیلی و زیان‌بار، فرزند شور و ناآگاهی» قرار گرفته است. عبدی خود به‌درستی وجه مشترک این پژوهش‌ها و مقاله را توجه آنها به وجوهی از ویژگی‌های «جامعه سازش‌ناپذیر» دانسته است: «هر مقاله بخشی از وجوه این سازش‌ناپذیری ازقبیل منازعات فردی، جنبش مسلحانه، حذف و نادیده‌گرفتن نیروهای جوان و نخبگان، عدم رعایت حق تقدم دیگران در رانندگی یا حتی در خلوت خانواده و طلاق را منعکس کرده است. طلاق هم در ایران بیش از اینکه محصول جدایی بر اساس تفاهم باشد، به‌دلیل تنش و سازش‌ناپذیری طرفین است. موضوع این مقالات نمادهایی‌است از رفتار سازش‌ناپذیر در سیاست، خانواده، روابط بین فردی و رفتارهای اجتماعی.»
برخی از نتایجی که عبدی در این پژوهش‌ها بدان نائل آمده است، چه‌بسا با تفاوت‌هایی در بسیاری از صحبت‌های روزمره مردمان عادی نیز شنیده شود، اما اهمیت این تحقیق‌ها آنجاست که به زبان آمار و ارقام، درکی دقیق از وضعیت عینی جامعه و سیر تحولات آن به خواننده عرضه می‌کند و درضمن نشان می‌دهد چه جزئیات مهمی در پرتو قضاوت‌های کلی عامیانه از دیده ما پنهان می‌ماند؛ جزئیاتی که ازقضا توجه بدان‌هاست که ما را متوجه وضعیت‌های بغرنج و خاص جامعه ایران می‌کند.
