بازسازی صدای انسانیت/جشنواره فیلم ونیز ۲۰۲۵ با پیامهای ضدجنگ، کارکرد اخلاقی و انسانی سینما در موضوعات جهانی را یادآور شد
شکوه انسانی شاید بهترین توصیف برای هشتاد‌ودومین دوره جشنواره فیلم ونیز باشد که بامداد دیروز اختتامیه‌اش برگزار شد
شکوه انسانی شاید بهترین توصیف برای هشتاد‌ودومین دوره جشنواره فیلم ونیز باشد که بامداد دیروز اختتامیه‌اش برگزار شد؛ رویدادی که در شکل معمول‌اش گردهمایی ستارگان، فیلم‌ها و کارگردان‌های صاحب‌سبک و مؤلف است ولی امسال فضا و اتمسفر آن سیاسی‌تر و درواقع انسانی‌تر از همیشه بود.
شیر طلایی برای جیم جارموش
در اختتامیه ماراتن 11روزه ونیز ۲۰۲۵، جیم جارموش با فیلم «پدر، مادر، خواهر، برادر»، جایزه اصلی «شیر طلایی» را به خانه برد؛ فیلمی که رقابتی نزدیک با فیلم «صدای هند رجب» داشت اما هیئتداوران جشنواره، جایزه را به جارموش دادند. آنها در بیانیه‌شان درباره اهدای جایزه اصلی به «پدر، مادر، خواهر، برادر» به وجه مؤلف و پُرمعنای فیلم، بازی‌های سنجیده و فیلمنامه‌نویسی دقیق اشاره کردند.
جایزه ویژه هیئتداوران به فیلم «زیرِ ابرها» از جان‌فرانکو روزی داده شد، شیر نقره‌ای بهترین کارگردانی به بنی سفدی برای «ماشین‌خردکن» رسید، جایزه بهترین بازیگر زن به شین ژیلِی در ستایش بازی‌اش در فیلم «خورشید بر همه ما طلوع می‌کند» تعلق گرفت و جایزه بهترین بازیگر مرد به تونی سِرویلو برای فیلم «لا گراتسیا» رسید. تندیس بهترین فیلمنامه هم به والری دُنزِلی و ژیل مارشان برای « At Work» داده شد، جایزه بهترین بازیگر نوظهور که نام «مارسلو ماسترویانی» را بر آن گذاشته‌اند، به لونا وِدلِر برای هنرمندی‌اش در فیلم «دوست خاموش» اهدا شد. جایزه یک عمر فعالیت هنری جشنواره نیز به ورنر هرتسوگ و کیم نواک، دو چهره اسطوره‌ای دنیای سینما اهدا شد.
نسل‌کشی یک ملت بس است
پدیده ونیز امسال، فیلم «صدای هند رجب» ساخته کوثر بنهانیه، کارگردان تونسی بود؛ اثری تکان‌دهنده که بازآفرینی ماجرای واقعی تماس تلفنی ۷۰ دقیقه‌ای یک دختر پنج (شش) ساله با مرکز هلال‌احمر غزه است. ارتش اسرائیل، سال گذشته خودروی خانواده و بستگان هند رجب را درحالی‌که تلاش می‌کردند غزه را ترک کنند، هدف قرار داد. در ضبط‌های واقعی حمله، لابه‌لای صدای رگبار و گلوله و انفجار، صدای هند شنیده میشود که با گریه از امدادگران می‌خواهد: «بیایید پیش من، لطفاً بیایید، من می‌ترسم».
پس از ساعت‌ها انتظار، ارتش اسرائیل اجازه اعزام آمبولانس امدادگران به محل حادثه را داد اما درست پس از رسیدن آمبولانس، ارتباط با هند قطع شد و چندروز بعد هم با پیدا شدن پیکر بی‌جان او در کنار خانواده و بستگانش و کشته‌شدن نیروهای امدادی اعزامی، به تراژدی‌‌‌ای مضاعف بدل شد. بنهانیه، همه روایت آن لحظه‌ها را ازمنظر اتاق عملیات و شنیده‌های اپراتورها در فیلم چیده و ضرباهنگی انسانی به آن داده، همچنین سالن نمایش فیلم جشنواره را در اشک و سکوت فرو برد و رسانه‌ها از آن به‌عنوان یکی از تکان‌دهنده‌ترین نمایش‌های سال یاد کردند.
«صدای هند رجب» در شب اختتامیه، جایزه بزرگ هیئتداوران یا همان شیر نقره‌ای را برد؛ جایزه‌ای که معمولاً به اثری می‌رسد که اگرچه شیر طلایی را نبرده، اما اثرگذاری هنری و اخلاقی‌اش محرز است. کارگردان فیلم وقتی روی صحنه آمد تا جایزه‌‌اش را بگیرد، گفت: «داستان هند رجب تنها داستان او نیست؛ داستان غم‌انگیزی از کل یک‌ملت است که نسل‌کشی را تحمل می‌کنند؛ نسل‌کشی‌ای که به دست رژیم جنایتکار اسرائیل با مصونیت از مجازات، اعمال میشود.» او مسئولیت هنرمندان در قبال رنج‌های انسانی و کشته‌شدن انسان‌های بی‌گناه را یادآور شد و موضوع کارآیی اخلاقی سینما در قبال جنگ و نسل‌کشی را زنده کرد.
گزارش‌های رسانه‌ای از استقبال کم‌سابقه تماشاگران هنگام نمایش فیلم منتشر شد؛ از بیش از 20دقیقه تشویق پیوسته تا ۲۲ تا ۲۴ دقیقه کف‌زدن ایستاده، که عده‌ای آن را طولانی‌ترین تشویق تاریخ ونیز توصیف کردند. در نشست خبری نمایش فیلم با حضور عوامل تولید نیز سجاد کیلانی، بازیگر فیلم به نمایندگی از گروه خطاب به جهانیان گفت: «آیا کافی نیست؟ بس است این کشتار جمعی، این گرسنگی دادن، این سلب انسانیت، این ویرانی، این اشغالگری مداوم.»
فلسطین متن جشنواره ونیز
جشنواره امسال آشکارا تحت‌تاثیر فعالیت‌های گروه‌های ضدجنگ و حامی حقوق فلسطینیان و خاصه این فیلم بود. حواشی‌ای که از همان ابتدا بر متن جشنواره می‌چربید. فضای تمام روزهای جشنواره متأثر از اعتراضات به جنگ غزه بود. نمایش‌ها و فرش قرمزها نیز صحنه‌ای برای بیان دیدگاه‌های ضدجنگ و حمایت از فلسطین بود.
چندروز مانده به آغاز جشنواره نیز، کمپینی به‌نام «ونیز برای فلسطین» نامه‌ای سرگشاده خطاب به برگزارکنندگان جشنواره نوشتند و از آنها خواستند که موضعی روشن نسبت به جنگ غزه بگیرند؛ نامه‌ای که صدها فیلمساز و هنرمند ازجمله کن لوچ، تونی سرویلو، آلبا و آلیچه رورواکر و یاسمینه ترینکا امضای خود را پای آن نهادند و تاکید کردند که صدای قربانیان جنگ باید شنیده شود. آنها که سال گذشته نیز علیه حضور دو فیلم اسرائیلی در جشنواره اعتراض کرده بودند، امسال نیز اعتراضات‌شان را ادامه دادند و خواستار توجه جشنواره به جنایات رژیم صهیونیستی شدند.
طی روزهای برگزاری جشنواره نیز تجمعات گسترده‌ای در مسیرهای منتهی به کاخ سینمایی در قالب تظاهرات خیابانی، کمپین‌های بایکوت، برافراشتن فلسطین بر فراز سالن‌ها و نمایش فیلم‌هایی با موضوع فلسطین برگزار شد. شعارها و اعتراض‌ها را به رنج شهروندان غزه ارجاع می‌دادند و یک درخواست مشترک داشتند؛ توقف کشتار انسان‌های بی‌گناه. این پس‌زمینه اعتراضی، هم در نشست‌های خبری و هم در حاشیه فرش قرمز، بحث‌‌ها و گفت‌وگو‌ها به‌شکلی مشهود اما اجتناب‌ناپذیر نمود داشت.
این موج واکنش‌ها جشنواره ونیز را به‌سرعت از چارچوب یک رویداد هنری فراتر برد و به قطب خبری جهان برای موضوعات انسانی تبدیل کرد. حتی اعطای جایزه شیر نقره‌ای به فیلم نیز مانع از آن نشد که فرامتن سیاسی و انسانی‌اش تحت‌الشعاع قرار گیرد. کمااینکه بنهانیه با فیلم خود موفق شد حامیان سرشناسی مثل برد پیت، خواکین فینیکس و کارگردان‌هایی مانند جاناتان گلیزر و آلفونسو کوارون و همین‌طور تهیه‌کنندگانی نظیر دده گاردنر و جرمی کلاینر را در مقام تهیه‌کننده اجرایی، کنار پروژه گرد آورد؛ آنها در مراسم فرش قرمز با پوشیدن نشان «کافی است»، مخالفت‌شان را با ادامه محاصره و بمباران غزه توسط اسرائیل نشان دادند.
نشانه‌ای از اینکه طیفی از بدنه حرفه‌ای سینما ریسک‌های اخلاقی و هنری انتقاد از جنایات اسرائیل را پذیرفته‌اند و خواهان پایان نسل‌کشی در غزه هستند. هنرمندان دیگری نیز در مراسم نمایش فیلم‌ها و اهدای جوایز، در سمت حمایت از مردم فلسطین ایستادند. مثل جارموش که در مراسم فرش قرمز اهدای جوایز اختتامیه با عینک همیشگی و سنجاقِ نشانِ «کافی است» بر سینه خود، روبه‌روی عکاسان ایستاد و موضع ضدجنگ خود را رسانه‌ای کرد.
نفرین بی‌پایان بیضایی به جنگ
در اختتامیه جشنواره ونیز هشتادودوم از سینمای ایران و یکی از پیشرو‌ترین کارگردان‌های آن نیز تقدیر شد. جایزه بهترین فیلم کلاسیک در بخش آثار ترمیمی به فیلم «باشو، غریبه کوچک» ساخته بهرام بیضایی رسید. این فیلم یکی از ۱۸ اثر مرمت‌شده و به‌نمایش‌درآمده در جشنواره ونیز امسال بود که هیئتداوران آن را به‌عنوان «بهترین فیلم بازسازی‌شده» انتخاب کردند. این انتخاب شامل تقدیر از ارزش هنری فیلم، کیفیت، مرمت و بازسازی و اهمیت فرهنگی آن به‌عنوان نمادی از سینمای انسانی، چندفرهنگی و ضدجنگ بود.
داستان فیلم درباره باشو، کودکی جنوبی است که خانواده‌اش را در حملات صدام حسین از دست می‌دهد و به شمال کشور پناه می‌برد. این جابه‌جایی، تصویر آشکاری از آوارگی، بی‌خانمانی و رنج کودکان جنگ است. اما فیلم از نمایش مستقیم خشونت پرهیز می‌کند و بیشتر بر تبعات انسانی و روانی جنگ تمرکز دارد. بیضایی این فیلم را سال ۱۳۶۴ برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخت، اما تا چهارسال بعد اجازه نمایش به آن داده نشد. فیلم با زبانی شاعرانه، ساده و چندلایه، به موضوعاتی بنیادین در زندگی می‌پردازد. فیلمی ضدجنگ درباره جنگ که از منظر کودکی بی‌پناه روایت میشود و پیام‌اش همزیستی، امید و بازسازی است. خود بیضایی هنگام اعلام جوایز در مراسم حضور نداشت و محمد رسولاف که عضویت هیئتداوران جشنواره را نیز دارد، جایزه را به نمایندگی از او دریافت کرد.
رسولاف، پیام کارگردان فیلم برای جشنواره ونیز را هم قرائت کرد که آن‌هم درباره صلح و نفرین جنگ بود: «حالا درست 40سال از فیلمبردارى «باشو غریبه کوچک» در شمال و جنوب ایران مى‌گذرد. تابستان گرمى بود مثل همین روزها؛ هر حرفى که در آن جنگ ستوده نمى‌شد به تهدید و قویاً ممنوع بود ولى آیا پناه‌دادن به یک کودکِ مهاجر جنگ‌زده هم ممنوع بود؟ با این فیلم، همکاران ریشه کار مرا در کانون زدند و فیلم نزدیک به چهارسال کنار نهاده شد.
ولى امروز 40سال بعد، با کمال فروتنى به همه قربانیان بى‌گناه آن جنگ هشت‌ساله ...، درود مى‌فرستم و نفرین مى‌کنم به همه سودبران هر جنگى!» نگار متولی، دیگر کارگردان ایرانی بود که در جشنواره ونیز امسال حضور داشت. او با انیمیشن «کمتر از پنج گرم زعفران» و به نمایندگی از کشور فرانسه، در این جشنواره شرکت کرده بود که موفق به کسب جایزه هیئتداوران در بخش فراگیر جشنواره شد.
آیینه‌ای به انسانیت
با مرور 11روز از برگزاری جشنواره و اختتامیه آن، حالا می‌توان ونیز ۲۰۲۵ را آیینه‌ای دانست که چهره سینما را نشان داد، اما بیش از آن چهره جهان را بازتاب داد؛ جهانی در جست‌و‌جوی صلح و نفرین جنگ. مجموعه‌ای از اتفاق‌ها و جلوه‌های امیدوارکننده که در متن آن نظیر هند‌رجب‌ها می‌درخشند و در پس‌زمینه‌اش پژواک فریادهای «کشتار را متوقف سازید» در صحنه ونیز امسال، به آثاری توجه شد که میان لحن شاعرانه و شهادت تاریخی در رفت‌وآمد بودند و فرش قرمزش نیز به میدان کنش انسانی هنرمندان، ستاره‌ها و بزرگان سینما تبدیل شد. در چنین منظری، فهرست برندگان ونیز ۲۰۲۵ فراتر از نتیجه، نشانه‌ای است از گفت‌وگوی پیچیده و بیان هنر، اخلاق، و سیاست در زمانه‌ای بی‌قرار و مستأصل و بیش از همه در جست‌و‌جوی انسانیت.
