آموزش دوستی و پرورش تخیل/کتاب‌های نشر پرستو به رشدشناختی کودکان در زمینه تعامل و تاب‌آوری کمک می‌کند

امروزه تردیدی نیست که ادبیاتی که برای کودکان و نوجوانان جذابیت دارد و مطلوب است، با آنچه برای سایر مخاطبان تولید می‌شود، تفاوت دارد. بااین‌همه این نکته بدیهی همیشه بدیهی نبوده است و قرن‌هایی متمادی، نه لزومی به ادبیات‌خوانی کودکان و نوجوانان احساس می‌شد و نه بعدتر آنچه به این گروه‌های سنی توصیه می‌شد، تفاوتی معنادار با ادبیات بزرگسالان داشت.

در این دوران که می‌توان آن را تقریباً تا دوران رنسانس دانست، کودکان را چونان بزرگسالانی کوچک تلقی می‌کردند که نیازها و سطح درک و فهم آنان از بنیاد با بزرگسالان متفاوت نیست، بلکه فقط مقداری اولیه‌تر است. از این منظر می‌توان زمان پیدایش این گونه ادبی را دورانی دانست که این باور شکل گرفت که  کودکان و نوجوانان از نظر شناختی شرایط متفاوتی با بزرگسالان دارند و متون ادبی بزرگسالان پاسخگوی نیازهای شناختی و عاطفی مربوط به دوره رشد آدمی در سنین کودکی و نوجوانی نیست. امروز البته حتی براساس سنین مختلف، دوره‌بندی‌های کتاب‌های کودک و نوجوان نیز تغییر کرده است ضمن اینکه انواع ادبیات کودک و نوجوان نظیر ادبیات داستانی، غیرداستانی و شعر  نیز به‌طور مجزا و تخصصی تولید می‌شود. 

تاریخچه ادبیات کودک در جهان

در تاریخ‌نگاری کتاب کودک، آغازگر این مسیر کتاب «جهان مرئی در تصاویر»، نوشته کومنیوس در سال 1658 برآورد می‌شود. این کتاب البته ‌آموزشی و درسی بود، اما در آن برای نخستین‌بار تصاویری نیز وجود داشت. بعدتر شارل پرو در فرانسه و برادران گریم در آلمان، شروع کردند به گردآوری و بازنویسی قصه‌های کهن سرزمین‌شان؛ امری که در اقصی‌نقاط جهان بسیار مورد توجه قرار گرفت و این کتاب‌ها برای نمونه در ایران نیز ترجمه شدند.

در این میان البته ذکر نکته‌ای خالی از لطف نیست و آن اینکه، شاید بتوان تاریخچه توجه به ادبیات کودک را تا قرن هفتم هجری به عقب برد؛ زمانی که نخستین فرهنگ‌نامه‌ کودکان و نوجوانان به‌نام «نصاب‌الصبیان» به قلم ابونصر فراهی تدوین شد. فراهی در این اثر برای آموختن زبان عربی به کودکان، بر روی شعردوستی آنها سرمایه‌گذاری کرد و از طریق شعر به آموزش قرآن، اصول دین، القاب پیامبر و ائمه، ماه‌های سال و حتی بیماری‌ها پرداخت. این کتاب ازقضا در جهان اسلام و در سرزمین‌هایی چون ایران، ماوراءالنهر و ترکیه نیز بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

پیدایش ادبیات کودک در ایران

ادبیات کودک و قصه‌گویی برای کودکان در رادیو در ایران را اما امروزه ما مدیون ابوالفضل صبحی مهتدی (1341ـ 1276) هستیم؛ کسی که بعد از تلاش صادق هدایت برای جمع‌آوری ادبیات عامیانه در ایران، این داستان‌ها را در شاخه کودکان و نوجوانان احصاء و تبلیغ کرد و به همین دلیل بنفشه حجازی در کتاب «ادبیات کودکان و نوجوانان، ویژگی‌ها و جنبه‌ها» بحق کارش را هم‌ردیف کار برادران گریم در آلمان و «شارل پرو» در فرانسه دانسته است.

جز این می‌توان از ایرج میرزا به‌عنوان نخستین شاعری که اشعاری در خور فهم کودکان سروده است، نام برد. این الگو در شعر شاعرانی دیگر چون مهدی قلی‌خان هدایت (مخبرالسلطنه)، ملک‌الشعرای بهار  و نیما یوشیج نیز پی گرفته شد و نویسندگانی چون عباس یمینی‌شریف هم در این زمینه خدماتی قابل اعتنا داشتند.

جز شعر کودک، در زمینه ادبیات نوین کودک، در ایران نام جبار باغچه‌بان می‌درخشد و تلاش‌های او و دیگران درنهایت به رنسانس ادبیات کودک در ایران در سال 1340 انجامید؛ سالی که کتاب‌های درسی جدید تدوین شد و این تدوین در تلفیق با روش جدید تدریس، سن مطالعه را سه‌سال پایین آورد و جمعیت کتابخوان ایران را چندین برابر کرد.

در سال  ۱۳۴۱ نیز شورای کتاب کودک کار خود را شروع کرد و در سال ۱۳۴۴ کانون پرورش فکری کودک و نوجوان به‌وجود آمد که بسیاری از کودکان این سرزمین با تولیدات آن کتابخوان شدند. ترجمه ادبیات کودک نیز در ایران از دهه 1320 رونقی یافت و مترجمانی چون علی‌نقی وزیری و مهری آهی، به ترجمه افسانه‌های عامیانه‌ ملل مختلف به فارسی همت گماردند. در کنار همه اینها، انتشار مجله «سپیده فردا» در سال 1332 نیز گامی بلند به سوی ترویج ادبیات کودک بود چنان‌که این مجله در سال 1338، فهرستی از کتاب‌های مناسب کودکان و نوجوانان را منتشر کرد.

مهارت‌های زندگی برای کودکان

همانطور که گفته شد یکی از مهمترین مجاری آشنایی کودکان ایرانی با ادبیات کودک، ترجمه بوده است. برای نمونه کیست که از تاثیر عظیم ترجمه آثار هانس کریستین آندرسن در ایران غافل باشد. بسیاری از کودکان ایرانی با داستان‌های این نویسنده دانمارکی به شناختی جدید از جهان رسیده‌اند؛ آثاری چون «جوجه اردک زشت»، «دخترک کبریت‌فروش» و «لباس جدید پادشاه».

اینک نشر «پرستو» نیز در همین زمینه دست به انتشار مجموعه آثاری در زمینه‌های مختلف زده است. دسته‌ای از این ترجمه‌ها در مجموعه‌ای با نام «هنر» منتشر می‌شوند؛ کتاب‌هایی چون «سارا و هیولای دریاچه» و «سارا و شاهزاده»، نوشته جیمز می‌هیو که برای کودکان بالای 5 سال نوشته شده‌اند و در آن کودکان با خواندن این آثار سفرهایی شگفت‌انگیز و تاریخی به اسپانیا و اسکاتلند دارند و ضمن آشنایی با فرهنگ، رسوم، آیین‌ها و اماکن تاریخی این کشورها، درس‌هایی درباره دوستی، شجاعت و کشف خود می‌آموزند. 

دسته‌ای دیگر از کتاب‌های این نشر اما با نام «مهارت‌های زندگی» شامل آثاری چون «ما با هم دوستیم» نوشته سو داونینگ، کودکان را با حیوانات جنگل و زیر دریا آشنا می‌کند و بدان‌ها می‌آموزد که همه موجودات زنده به یک دوست نیاز دارند. روش آموزش این آموزه‌ها البته خلاقانه و برای کودکان جذاب و طنزآمیز است. سو  داونینگ، تصویرگر و طراح انگلیسی این کتاب‌ها را تدوین کرده است. 

یکی دیگر از داستان‌های جذاب این نشر، کتابی است با نام «با جای خالی دوستم چکار کنم؟» نوشته جان دورتی. اهمیت این کتاب در این است که یکی از مهمترین چالش‌هایی که کودکان در زندگی تجربه می‌کنند، چالش از دست دادن عزیزان و دورشدن از افراد مورد علاقه‌شان است. در کتاب دورتی، بچه‌ها با داستان‌هایی شیرین و ساده، با شخصیتی به‌نام فینگیل آشنا می‌شوند و فرامی‌گیرند که چگونه می‌توان با جای خالی دوستان‌شان یا هر عزیز دیگری کنار بیایند. از این زاویه شاید بتوان وجه مشترک تمام این داستان‌ها را آموزش‌ دوستی و پرورش تخیل کودکان در زمینه تعامل اجتماعی و تاب‌آوری دانست.