بصیرت تصویر

در دنیای امروز که عکس و فیلم و تصویر، زیست-جهان انسان و زندگی روزمره او را تسخیر کرده است، تصاویر به بخشی از تجربه زیسته انسان مدرن تبدیل شده که نیاز به فهم آن را ضروری می‌کند. چنانکه به‌تدریج مطالعات بصری اهمیت یافت و در کانون تحقیق و پژوهش‌های آکادمیک و علمی قرار گرفت. 

در حوزه مطالعات بصری که به‌ویژه بعد از دهه ۱۹۸۰ به‌عنوان رویکردی بین‌رشته‌ای با موضوعی پردامنه‌تر از زیبایی‌شناسی و تاریخ هنر شکل گرفت، نوشته‌های ویلیام میچل از آثار شاخص و تاثیرگذار محسوب می‌شود. میچل که طی سال‌ها در حوزه‌هایی مرتبط با تصاویری مانند تاریخ هنر و مطالعات رسانه‌ای دست به قلم و پژوهش برده است، در عین حال پیشینه‌ای نیز در مطالعات ادبی، مطالعات مارکسیستی و روانکاوی دارد، ضمن آنکه تجربه سال‌ها تدریس دانشگاهی بر غنای نظریات او در این حوزه افزوده است.

او از همان بدو فعالیت دانشگاهی‌اش به‌واسطه مطالعه آثار شاعر و نقاش انگلیسی ویلیام بلیک بر مسئله نسبت میان کلمه، تصاویر و رسانه‌ها متمرکز شد و از این حیث یکی از متفکران شاخصی است که سهم درخوری در پیدایش حوزه فرهنگ بصری داشته است. همچنین پژوهش‌های او در این باب پیوندهای وثیقی با مطالعات پسااستعماری دارد.

میچل در کنار گاتفرید بم جزو اندیشمندانی بود که -بدون اطلاع از کار یکدیگر- در اوایل دهه ۱۹۹۰ مفهوم «چرخش تصویری» و «چرخش شمایلی» را مطرح کردند. به‌زعم او همان‌گونه که «چرخش زبانی» در اوایل قرن بیستم سببب سیطره زبان‌شناسی بر علوم انسانی و فلسفه غرب شد، در اواخر این قرن با توسعه روزافزون رسانه‌های تصویری و سیطره اثر بصری بر بسیاری از جوانب تجربه انسانی-به‌جای متن- در کانون مطالعات نظری قرار گرفته است.

از این حیث رابطه متقابل و پرتنش میان تصویر و متن از مضامین مکرر در آثار او محسوب می‌شود. نوشته‌های پرشمار میچل عمدتاً به‌صورت مقاله‌ها یا جستارهایی در قالب چند کتاب ارائه شده‌اند که از آن جمله می‌توان به کتاب‌های شمایل‌شناسی، تصویر، متن، ایدئولوژی، نظریه تصویر، تصاویر چه می‌خواهند؟ و علم تصویر، اشاره کرد.

می‌توان گفت مشغله اصلی او در همه این آثار، مطالعه در چیستی تصویر و تحولات تاریخی آن به‌ویژه در قرن بیستم است که مستلزم روشن ساختن روابط پیچیده‌ای میان کلمه و تصویر است، یعنی بازگشت و ادای سهمی تازه به مناقشه‌ای دیرینه میان رسانه‌های هنری که از دنیای کلاسیک باستان تا عصر مدرن در آثار کسانی چون ارسطو، هوراس، داوینچی، لسینگ و دیگران تداوم داشته و هسته اصلی‌اش رابطه شعر و نقاشی بوده است.

جستارهای گردآوری‌شده در کتاب «چهار مفهوم بنیادی علم تصویر» نمایانگر بخشی از تلاش فکری گسترده او برای ایفای نقش در این مناقشه همراه با بازتعریف صورت مسئله و سنجش مفروضات آن است. علاوه بر بحث نسبت میان کلمه و تصویر، مسائلی چون رابطه تصویر با قدرت و میل، نقش تصویر در بازاندیشی به شرایط امکان خودش یا رسانه‌اش و دیگر مباحث این جستارها مدخلی برای ورود به مطالعات بصری است که می‌تواند در کنار آثار دیگر اندیشمندان این حوزه، تصویر کامل‌تری از مسائل، روش‌ها و ضرورت‌های آن ترسیم کند.

به علاوه مضامین و مسائلی نیز که محدود به ماهیت و چارچوب تصویر نیستند یعنی تجربه‌های بصری، نسبت و تعامل میان دریافت‌های حسی و سنخ‌های نشانه‌ای مختلف، تکوین تاریخی و اجتماعی بینایی و تکوین بصری جامعه بر محور مفهوم «بصیرت» ازجمله موضوعاتی‌اند که در تأملات باریک‌بینانه او مورد کندوکاو قرار می‌گیرند. 

درواقع «چهار مفهوم بنیادی علم تصویر»، نام یکی از فصل‌های کتاب است که عنوان کتاب از آن آمده است. در کنار این فصل نویسنده در سه جستار دیگر با عنوان‌های «تصاویر واقعاً چه می‌خواهند؟»، فراسوی تطبیق: تصویر، متن و روش»، و «نشان دادن دیدن: نقدی بر فرهنگ بصری» مباحث خود را ذیل مطالعات بصری صورت‌بندی می‌کند.

در جستار «تصاویر واقعاً چه می‌خواهند» میچل می‌کوشد تا به پرسش‌های اصلی مربوط به تصویر در حوزه فرهنگ بصری و تاریخ هنر پاسخ بدهد؛ اینکه تصاویر چه معنا و کارکردی دارند، چگونه در قالب نشانه‌ها و نمادها ارتباط برقرار می‌کنند و چه قدرتی بر عواطف و رفتار آدمیان اعمال می‌کنند. در جستار «فراسوی تطبیق: تصویر، متن و روش»، به مقایسه بین هنری سوژه پرداخته و آن را از منظر بینامتنی مورد تحلیل و تفسیر قرار می‌دهد.

فصل مهم کتاب همان جستار «چهار مفهوم بنیادی علم تصویر» است که مفاهیم بنیادین چهارگانه در علم تصویر را مورد تحلیل قرار می‌دهد؛ یعنی چرخش تصویری، تمایز ایماژ و تصویر، فراتصویر و زیست تصویر. برخی از این مفاهیم در بطن شمایل‌شناسی نهفته‌اند، از دل آن بالیده‌اند و جزو مضامین و مسائل همیشگی رشته تاریخ هنر و رشته‌های مرتبط با تصویر و فرهنگ بصری محسوب می‌شوند. در جستار پایانی یعنی «نشان دادن، دیدن: نقدی بر فرهنگ بصری» به این پرسش‌ها پاسخ داده شده که فرهنگ بصری یا مطالعات بصری چیست و  مولفه‌های آن کدام است. مطالعه این کتاب برای همه آنهایی که با هر شکلی از تصویر، عکس و جهان بصری سروکار دارند خواندنی و جذاب است.

چهار مفهوم بنیادی علم تصویر

نویسنده: جویلیام جان 

توماس میچل

مترجم: مهدی حبیب‌زاده 

و محمدسپاهی

انتشارات: بان

قیمت: ۱۳۶ هزار تومان