مراقب بولتن‌سازان باشید
بررسی اهمیت افشای بولتن خبری تهیه‌شده در خبرگزاری فارس
بررسی اهمیت افشای بولتن خبری تهیه‌شده در خبرگزاری فارس
هستند تاریخ‌نگارانی که روزنامه «وقایع اتفاقیه» در عهد ناصری را که دومین روزنامه فارسی‌زبان پس از کاغذ اخبار بود؛ به دلیل اجبار دستگاه‌های زیرمجموعه دربار به خرید و خواندن آن و قیمت بالای این روزنامه برای مردم که معمولا به موجبش این روزنامه‌ها از سوی آنها کمتر خریداری می‌شد، از جمله اولین بولتن‌های خبری در تاریخ معاصر ما می‌دانند؛ یعنی بازه‌ای همزمان با آنچه به‌عنوان آغاز بولتن‌نگاری مدرن(به‌عنوان پایه‌ای برای روزنامه‌نگاری جدید) در غرب مطرح می‌شود، زمانی حول و حوش اواسط قرن نوزدهم میلادی. البته این بولتن‌های خبری مدرن چیزی متفاوت از کاغذ خبر (newsletter) دانسته می‌شود که تاریخش به روم باستان بازمی‌گشته و مجموعه اخباری بوده که توسط گروه‌هایی ویژه تهیه و به دست امپراتور، مقامات و تجار برای اطلاع‌رسانی می‌رسیده است. اگرچه بنابر تعریف عرفی بولتن خبری، همه این موارد تقریبا می‌تواند زیرمجموعه‌ای از آن محسوب شود؛ به‌عبارتی خلاصه‌شده‌ای از اخبار و حوادث که اطلاع از آن برای افراد حاضر در یک مجموعه و نهاد ضروری دانسته می‌شود و به همین دلیل خبرنامه‌ای اختصاصی برای آن اشخاص، ارگان‌ها و دستگاه‌ها تهیه می‌شود. طی روزهای گذشته افشای بولتن خبری در پی هک شدن خبرگزاری فارس، واکنش‌ها به آن و بازداشت عباس درویش‌توانگر به‌عنوان تهیه‌کننده این بولتن‌ها از جمله موضوعات بحث‌برانگیز بوده است؛ اما آنچه در این بین شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته است؛ جایگاه خود این بولتن‌نگاری است که گاهی تبدیل به بولتن‌سازی می‌شود و آثار مختلفی را می‌تواند تحمیل کند.
بولتن‌نگاری در تاریخ سیاسی ما
معمولا بیشتر سازمان‌های سیاسی و اقتصادی برای پیشبرد اهداف خود و برنامه‌ریزی‌های پسینی از بولتن‌های خبری در طول تاریخ بهره می‌برند. طبیعتا طی جنگ‌های سده اخیر هم بولتن‌های خبری محرمانه برای چهره‌های امنیتی و سیاسی تهیه و در اختیار آنها قرار می‌گرفت. در جنگ جهانی دوم، نمونه‌هایی از بولتن‌های تهیه‌شده برای سران کشورهای درگیر جنگ به‌عنوان اسناد طبقه‌بندی آن زمان حفظ شده است و در ادوار بعد هم تقریبا بخش‌های مختلف امنیتی و سیاسی در کشورهای مختلف با تهیه بولتن به‌ویژه برای سران آن نهادها تلاش می‌کردند در کوتاه‌ترین زمان اطلاعات جامعی را از شرایط موجود در اختیار قرار دهند. طبیعتا تهیه بولتن در کشور ما هم همواره رواج داشته است. مجموع اسنادی که پس از پیروزی انقلاب به‌عنوان اخبار تجمیعی که در اختیار محمدرضا پهلوی از شرایط کشور قرار گرفته، از نمونه‌های این بولتن‌ها است و معمولا شاهان ما در ادوار گوناگون فردی را به‌عنوان مخبر یا راپورتچی دربار داشتند که یکی از وظایف آنها تهیه و گزینش اخبار و دسته‌بندی و گاه تحلیل آن برای اطلاع به شاه یا سایر درباریان بوده است. در دنیای مدرن هم احزاب و جریان‌های سیاسی برای جلوگیری از اتلاف‌وقت در کنار بخش‌های امنیتی- سیاسی به تهیه بولتن خبری برای تشکیلات خود می‌پرداختند. بولتن‌های خبری، تحلیلی و داخلی حزب توده از جمله مواردی است که در تحقیقات تاریخ معاصر ما برای شناخت جامعه سیاسی در ادوار گوناگون بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. محمدتقی زرین‌چنگ، از پیشکسوتان فعالیت رسانه می‌گوید:«فعالیت خبرگزاری پارس از حدود سه سال پیش از انقلاب تا بحبوحه رویداد‌های سال ۱۳۵۷ به‌وسیله بولتن‌های خبری نیز ادامه می‌یافت. در روز ۵۰ نسخه بولتن چاپ می‌شد و به ۱۱ روزنامه استانی و همه ادارات دولتی توزیع می‌کردیم. صفحه اول و آخر این بولتن‌ها را خبرگزاری در تهران چاپ می‌کرد و به استان‌ها می‌فرستاد؛ اما محتوای روزانه آن خبرهای استانی بود که ما تهیه می‌کردیم». پس از پیروزی انقلاب هم چنین بولتن‌هایی به اشکال گوناگون در نهادهای سیاسی-امنیتی، احزاب و تشکیلات سیاسی مورد استفاده قرار می‌گرفت و بولتن‌نویسی برای روسای قوا، وزرا و روسای نهادهای امنیتی همچنان ادامه دارد. آنچه در این بین مهم است، توجه به چگونگی جمع اخبار و تحلیل آن است؛ چنانچه در دوره اصلاحات بحث بر سر اینکه کانالیزه شدن اخبار در بولتن‌ها و در اختیار اشخاص مختلف به‌ویژه تریبون‌دارها قرار دادن آن موجب رادیکالیزه شدن فضا بوده است. ضمن اینکه حسن روحانی هم در جلسه‌ای به تقطیع سخنان و اخبار در این بولتن‌ها اشاره کرده و از تهیه‌کنندگان این بولتن‌ها به‌خاطر بی‌توجهی به قبل و بعد مطالب انتقاد کرده است. در زمان کنونی هم بارها شاهد بوده‌ایم که برخی ائمه‌جمعه به‌طور همزمان به موضوعی پرداخته‌اند و نوع نگاه آنها بسیار شبیه است.
افشای بولتن محرمانه فارس و آنچه باید دیده شود
افشای بولتن محرمانه فارس از جوانب گوناگون قابل تأمل است. اطلاعات و تحلیل‌هایش تصویری را ترسیم می‌کند که قطعا نیازمند واکاوی و راستی‌آزمایی با جزئیات است، اما فارغ از آن باید جایگاه چنین بولتنی در فضای سیاسی و اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. با انتشار خبر هک سیستم فارس و انتشار این بولتن، مهدی فضائلی، عضو دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب در حساب کاربری خود نوشت: «علاوه بر آنکه اغلب اخبار و مواضع منسوب به رهبر معظم انقلاب در بولتن خبری یک مجموعه رسانه‌ای، به دلیل غیردقیق، ناقص و گاه جعلی بودن غیرمعتبر است، باید به اغراض شوم دشمن توجه داشت که اخباری دروغ را به‌عنوان اخبار این بولتن محرمانه مطرح کند.» همین موضوع یکی از آسیب‌های اصلی تهیه بولتن را نشان می‌دهد که می‌شود در تحلیل‌ها اخبار جعلی را به‌عنوان واقعیات جامعه به مسئولان منتقل کرد و طبیعتا چون پشت این بولتن‌نویسی نوعی اطمینان است، تشخیص سره از ناسره آن کار دشواری است. بحث دیگر این است که چرا باید یک خبرگزاری که مجموعه‌ای خبرنگار در آن وظیفه تهیه خبر را برعهده دارند، موظف به تهیه بولتن خبری-تحلیلی باشد. این دو قابلیت خلط مباحث را بسیار دارند و با توجه به نوع نگاه رسانه‌ها در کشور چنین بولتنی را در چنین فضایی نمی‌شود از سوگیری مصون نگاه داشت. اگرچه عبدالله گنجی، مدیرمسئول روزنامه همشهری در حمایت از این خبرگزاری اعلام کرده که «به‌عنوان کسی که چندین سال عضو شورای سیاست‌گذاری فارس بودم اعلام می‌کنم یک بار نه بولتن دیدم نه در جلسات شورای مذکور طرح شد. این کار را شخص خاصی انجام می‌دهد که از قضا در فارس هم کار می‌کرد. در تابستان ۹۹ خبری از بنده زده بود که صحت نداشت، وقتی به مدیر فارس اعتراض کردم گفت ما در فارس نه بولتن داریم و نه من بولتن می‌خوانم... شهادت می‌دهم با هویت «خبرگزاری فارس» چنین چیزی نبود. هر موقع کسی هم اعتراضی به مدیر فارس کرد، پاسخ شنید که ربطی به فارس ندارد. الآن آنچه به این بهانه منتشر می‌شود چگونه راستی‌آزمایی می‌شود که مربوط به هک مذکور است؟ می‌توان هرچیزی را به این بهانه غالب کرد، کنتور هم ندارد.» با بازداشت عباس درویش‌توانگر این ادعا کلا به کنار رفت و تهیه این بولتن تایید شد. البته حسین طائب، رئیس سابق سازمان اطلاعات سپاه در دانشگاه زنجان در این زمینه چنین توضیح داد که «در موضوع خبرگزاری فارس، چند بار به این برادر تذکر داده شده حتی به مرحله قضائی رسیده و برخورد هم شده است. اینکه این شخص برای بولتن ماموریت داشته، نه اینطور نبوده، این شخص انشای خبر می‌کرده و این نشریه و بولتن را به دستگاه‌های مختلف می‌داده و می‌فروخته. این فرد یک زمانی قائم‌مقام خبرگزاری فارس بوده است.» به هر حال خبرگزاری فارس دسترسی «بلک ریوارد» به بخشی از اطلاعات محرمانه را تایید کرد. با توجه به آنچه رخ داد مسئله مهم این است که افشای اطلاعات موجود در این بولتن بر فضای جامعه تاثیر گذاشته و هر چقدر هم تکذیب اتفاق بیفتد با توجه به بی‌اعتمادی روزافزون در جامعه بعید است موثر واقع شود. مسئله دیگر این است که ادعای جعلی بودن اطلاعات آن زنگ هشدار دیگری است؛ مشتریان بولتن‌ها باید حواس‌شان باشد که چه چیزی برای اطلاع‌رسانی‌شان تهیه می‌شود و مراقب سوگیری و خط‌دهی آن باشند، چنانچه به گفته فریدون مجلسی «این اخبار خاص در همه جای جهان از طریق بولتن‌های اختصاصی توسط افراد متخصص و منابع ویژه اطلاعاتی برای مسئولان رده بالا تهیه می‌شوند تا غافلگیر نشوند.» پس ضروری است برای تهیه چنین بولتن‌های اختصاصی‌ای نهادهای بی‌طرف، بدون نگاه ایدئولوژیک شکل گیرند و تلاش کنند تحلیلی ورای نگاه سیاسی و جریانی داشته باشند. شاید تنها در چنین شرایطی فضا به سمتی برود که اطلاع‌رسانی‌ها و واقعیت‌ها در جامعه از سوی مسئولان به درستی درک شود و در نهایت تصمیمات منطبق بر واقع از آن اتخاذ شود؛ تا گامی دیگر برداشته شود به سوی بهبود اوضاع.
