نظرسنجی یا فضاسازی؟
تحلیلی بر نظرسنجی اخیر ایسپا درباره انتخابات مجلس دوازدهم و موج نظرسنجی انتخاباتی در ایران
درست ۲۰۰ سال پیش بود که نخستین نظرسنجی‌های عمومی انتخاباتی در دنیا انجام شد. این نظرسنجی در جریان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۱۸۲۴ توسط یک روزنامه‌نگار در پنسیلوانیا انجام گرفت. براساس نتایج نظرسنجی او که عمدتاً از مردانِ سفیدپوستِ صاحب املاک صورت گرفت، ۷۰درصد شرکت‌کنندگان گفتند که می‌خواهند به اندرو جکسون رای دهند؛ هرچند که نتایج بررسی این نظرسنجی به حقیقت پیوست، اما مجلس نمایندگان رقیب او، جان کوئینسی آدامز را به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا انتخاب کردند. در ایران هم نظرسنجی‌های انتخاباتی مدتهاست که رواج یافته است و اخیراً با انتشار نتایج نظرسنجی ایسپا پیرامون مشارکت مردم در انتخابات مجلس دوازدهم، اولین موج پیمایش‌های انتخاباتی آغاز شده است. براساس نتایج نظرسنجی که ایسپا تنها پاسخ یکی از سوالات آن را منتشر کرده، در حال حاضر آمارها نشانگر آن است که موضوع انتخابات در صدر توجه مردم قرار ندارد. در این میان اما عباس عبدی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب در تحلیل نظرسنجی اخیر ایسپا در روزنامه اعتماد نوشت: «به‌طور نسبی اطمینان دارم قرائن و شواهدی مبنی بر دستکاری شدن نتایج این نظرسنجی وجود ندارد اما این نظرسنجی تا حدی محافظه‌کارانه و به سوی برآورد بالاتر از مشارکت واقعی است و برخلاف دوره‌های گذشته، با نزدیک شدن به روز انتخابات از این رقم کاسته خواهد شد.» در همین راستا نگاهی خواهیم داشت به نظرسنجی‌های انتخاباتی در کشور و میزان انطباق آن با نتایج انتخابات ادوار مختلف.
تاریخچه نظرسنجی در ایران
نظرسنجی‌های انتخاباتی در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. حسین علی‌مددی در کتاب «نظرسنجی‌های خارجی انتخابات دهم ریاست‌جمهوری» تاریخچه نظرسنجی‌های انتخاباتی را به دهه 50 مرتبط می‌داند. اگرچه به عقیده او مبدأ تاریخی مشخصی برای مبحث نظرسنجی انتخاباتی در ایران نمی‌توان ذکر کرد اما اولین نظرسنجی درباره انتخابات در این‌باره در سال 1354 و با عنوان «دستیابی به نظرات مردم در مورد مرحله‌ی اول انتخابات در سال 1354 در شهرهایی که بیشتر از 5 هزار نفر جمعیت دارند» توسط کمیته «سنجش افکار» واحد سنجش افکار و تحقیقات اجتماعی رادیو و تلویزیون ملی ایران انجام شد. پس از آن، در دوره‌های مختلف انتخابات نیز نظرسنجی‌هایی به صورت جسته و گریخته انجام گرفت اما نتایج آنها صرفاً به اطلاع مسئولان رسید و گزارش رسمی از آنها منتشر نشد. اگرچه موج گرایش به نظرسنجی‌های انتخاباتی در ایران همزمان با تبلیغات انتخاباتی هفتمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری در سال 1376 انجام شد و نتایج نظرسنجی که توسط مرکز تحقیقات صداوسیما صورت گرفت، نتیجه انتخابات را به درستی پیش‌بینی کرد اما ورود رسمی نظرسنجی انتخاباتی به ادبیات سیاسی کشور نزدیک به دو دهه بعد و در جریان برگزاری نهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری در سال 1384 صورت گرفت. در این انتخابات تعدد کاندیداها باعث شد تا سران جریان‌های سیاسی حاضر به دنبال راهکاری برای نمایش مقبولیت بیشتر کاندیداهای متبوع خود باشند و نظرسنجی به‌عنوان یکی از گزینه‌های اصلی برتری کاندیداها از سوی مردم در نظر گرفته شد. علی‌اکبر ناطق‌نوری در جبهه اصولگرایان دو شاخص «صلاحیت فردی» و «مقبولیت اجتماعی» را به‌عنوان دو معیار مهم برای تعیین کاندیدای نهایی اصولگرایان معرفی کرد و کشف مقبولیت اجتماعی را منوط به انجام نظرسنجی‌های علمی عنوان کرد. این نظر ناطق‌نوری، تنور نظرسنجی‌های انتخاباتی را گرم کرد اما از همان زمان، نظرسنجی هم به ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی تبدیل شد و رجل سیاسی با استناد به داده‌های نظرسنجی‌ها به تکذیب و یا تایید آن در راستای اهداف حزبی و سازمانی خود پرداختند. اختلاف بر سر نتایج نظرسنجی در بین اصولگرایان باعث شد تا در نهایت هر طیف کاندیدای مورد نظر خود را به‌عنوان کاندیدای اصلح معرفی کند. در بین اصلاح‌طلبان، طرح بحث نظرسنجی نخستین بار از سوی گروه‌های حامی مصطفی معین انجام شد و آنها نیز نظرسنجی را به‌عنوان بهترین ملاک ارزیابی مقبولیت مردمی کاندیداها در نظر گرفتند اما در این جبهه نیز به نتایج نظرسنجی‌ها استناد نشد و هر جریان کاندیدای خود را وارد عرصه انتخابات کرد. هرچند که بررسی نتایج نظرسنجی‌ها در دوره نهم انتخابات ریاست‌جمهوری با نتیجه به دست آمده و پیروزی احمدی‌نژاد متفاوت بود اما از آن تاریخ، نظرسنجی‌ها به یکی از ابزارهای مهم تبلیغاتی، سیاسی و رسانه‌ای در بین آحاد جامعه و سیاسیون تبدیل شد.
اهمیت نظرسنجی‌ها نزد مردم
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که به بررسی دلایل به اشتباه رفتن نتایج نهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری پرداخته بود، به اهمیت جایگاه نظرسنجی در بین مردم و سیاسیون نیز اشاره کرد. در این پژوهش آمده است: «برای نخبگان و مسئولان تصمیم‌گیری در احزاب و جناح‌های سیاسی که به معرفی و حمایت نامزد انتخاباتی خود می‌پردازند و همچنین برای افکار عمومی که در قالب رفتار رای‌دهندگان در زمان برگزاری انتخابات با این رویکرد که اصطلاحاً تمایل ندارند روی اسب بازنده شرط‌بندی کنند، نتایج نظرسنجی مهم و مورد توجه است. از سوی دیگر برای دست‌اندرکاران اجرایی نظرسنجی‌ها برای اینکه «اعتماد» نخبگان و عامه مردم را جلب کنند، پیش‌بینی صحیح قابل‌قبول نتایج نظرسنجی‌ها اهمیت دارد.»
در میانه این سال‌ها که نظرسنجی جایگاه خود را بین رخدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی پیدا کرد، چند مرکز از اعتبار و اهمیت خاصی بین تحلیلگران، کارشناسان و مردم برخوردار شد. مرکز افکارسنجی دانشجویان (ایسپا)، نظرسنجی دانشگاه تهران، نظرسنجی مرکز صداوسیما، مرکز افکارسنجی کیو مربوط به وزارت ارشاد چند مرکزی هستند که بیش از همه مراکز نظرسنجی دیگر در کشور مورد استناد قرار می‌گیرند.
در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1400 نیز نظرسنجی‌های متعددی از سوی مراکز افکارسنجی صورت گرفت. پایگاه خبری تابناک درباره دقت پیش‌بینی میزان مشارکت مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1400 مقایسه‌ای بین چند مرکز افکارسنجی شامل «ایسپا»، «دانشگاه تهران»، «صداوسیما» و «کیو» انجام داده است. در زمینه پیش‌بینی میزان مشارکت مرکز افکارسنجی «کیو» مشارکت ۴۹درصدی، دانشگاه تهران مشارکت 53درصدی، ایسپا مشارکت 44درصدی و صداوسیما مشارکت 7/43درصدی را پیش‌بینی کردند و با توجه به مشارکت 8/48درصدی در این انتخابات، مرکز نظرسنجی «کیو» با خطای تنها دودهم‌درصدی صحیح‌ترین پیش‌بینی را داشت.
نظرسنجی‌ها همیشه ابزار اظهارنظرهای انتخاباتی بوده‌اند، شاید از همین روست که پس از اعلام نتایج نخستین نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان (ایسپا) درخصوص انتخابات مجلس دوازدهم که از زبان رئیس جهاد دانشگاهی اعلام شد، تحلیل‌ها و بررسی‌های متعددی درباره آن مطرح شد. حال آنکه پیش از آن نیز اعلام انتشار هرگونه نظرسنجی واکنش‌هایی در سطح شخصیت‌‌های سیاسی و تحلیلگران به همراه داشت. یکی از نخستین نظرسنجی‌ها که در تابستان امسال فضای تحلیل‌های انتخاباتی را گرم کرد، نتایجی بود که پایگاه 24 آنلاین منتشر کرد. به گفته این سایت نتایج این نظرسنجی که در تاریخ 21 خرداد و به‌صورت مراجعه مستقیم به مردم تهران در 32 نقطه پرتردد انجام شد، نشان داد که 58درصد مردم نمی‌دانستند در پایان سال جاری قرار است چه اتفاقی بیفتد و انتخابات در پیش است. اگرچه منبع برگزارکننده این نظرسنجی مشخص نیست. یکی دیگر از نظرسنجی‌هایی که در میان رسانه‌ها و تحلیلگران سیاسی واکنش‌های زیادی به همراه داشت، نظرسنجی منتشرشده از سوی سایت رجانیوز بود. رجانیوز نیز نتایج این نظرسنجی را بدون ذکر منبع و با استناد به نظرسنجی یک مرکز معتبر منتشر کرد. نتایج نظرسنجی منتشرشده از سوی رجانیوز نشان داد، اگر چهره‌های شاخص اصولگرا (ابراهیم رئیسی و محمدباقر قالیباف) فهرستی برای انتخابات پیش روی مجلس معرفی کنند، 67درصد رای‌دهندگان به آنها رای خواهند داد. حال آنکه جمع آماری‌درصد آرا در این نظرسنجی رقمی اشتباه و 3/142درصد را نشان داد. هرچند که رجانیوز در واکنش به انتقادها بدون ذکر منبع منتشرکننده نظرسنجی اعلام کرد، برخی به دو نفر رای دادند و علت بالاتر رفتن درصدها همین است.
پیش‌بینی انتخابات مجلس دوازدهم
حال با انتشار نتایج نظرسنجی ایسپا، تحلیل‌ها پیرامون مشارکت انتخاباتی مردم جدی‌تر شده است. به گفته حسن مسلمی‌نایینی، رئیس جهاددانشگاهی، این اولین موج پیمایش‌های انتخاباتی بود که با عنوان «مشارکت سیاسی مردم ایران در دوازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی» در آبان‌ماه ۱۴۰۲ و با اندازه نمونه ۵۰۸۶ نفر در بین شهروندان ۱۸سال به بالای ساکن در سراسر کشورمان به صورت حضوری به اجرا درآمده است. براساس نتایج این نظرسنجی، در حال حاضر آمارها نشانگر آن است که موضوع انتخابات در صدر توجه مردم قرار ندارد؛ به‌گونه‌ای که 9/27درصد مردم اظهار کرده‌اند قطعاً در انتخابات شرکت می‌کنند. 4/7درصد به احتمال زیاد در انتخابات شرکت می‌کنند. 9/21درصد هنوز تصمیمی برای شرکت در انتخابات نگرفته‌اند. ۳۶درصد گفته‌اند به‌هیچ‌وجه در این انتخابات شرکت نمی‌کنند. 8/6درصد نیز احتمال کمی‌دارد در این انتخابات شرکت کنند. نکته جالب توجه دیگر در این نظرسنجی منابع پیگیری اخبار از سوی مردم است که براساس آن رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی مجازی به ترتیب به‌عنوان مهمترین منابع پیگیری اخبار در بین مردم هستند؛ یعنی 9/37درصد مردم گفته‌اند اخبار را بیشتر از طریق صداوسیما دنبال می‌کنند. همچنین ۳۱درصد از طریق شبکه‌های اجتماعی مجازی و 9/8درصد از طریق ماهواره، اخبار کشور را پیگیری می‌کنند. رئیس جهاد دانشگاهی در صحبت‌های خود از اجرای چندین موج از طرح‌های انتخاباتی تا قبل از برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی خبر داد.
نظرسنجی‌های متفاوت مجلس یازدهم و دوازدهم
اولین موج نظرسنجی‌های ایسپا برای انتخابات مجلس دوازدهم در شرایطی در آبان‌ماه سال جاری انجام شد که این مرکز در جریان انتخابات مجلس یازدهم در سال 98 نخستین موج نظرسنجی خود را از خردادماه آن سال آغاز کرده بود. ایسپا از خرداد 1398 و به صورت خویش‌فرمایی نظرسنجی‌های انتخاباتی شهر تهران را در 8 موج به‌صورت حضوری و در سطح میادین شروع کرد و 4 موج نظرسنجی به شیوه تلفنی اجرا کرده است. اولین نظرسنجی در اول خردادماه اجرا شد و به ترتیب موج‌های بعدی در شهریور، آذر، دی، بهمن و اسفند انجام شد. آخرین نظرسنجی ملی ایسپا برای انتخابات مجلس یازدهم به صورت تلفنی در روزهای چهارشنبه 30 بهمن و پنج‌شنبه اول اسفند اجرا شد. نتایج این نظرسنجی مشارکت 52درصدی مردم در انتخابات مجلس یازدهم را پیش‌بینی کرد؛ حال آنکه میزان مشارکت مردم در انتخابات مجلس یازدهم 57/42درصد رقم خورد. «مرکز افکارسنجی ایرانیان» نیز مشارکت مردم در انتخابات مجلس یازدهم را بیش از 50درصد برآورد کرده بود.
به عقیده عباس عبدی، کارشناس نظرسنجی، شواهدی از دستکاری در نظرسنجی اخیر ایسپا وجود ندارد اما به عقیده او پاسخ‌‌ها به این نظرسنجی تا حدی محافظه‌کارانه و به سوی برآورد بالاتر از مشارکت واقعی است و برخلاف دوره‌های گذشته، با نزدیک شدن به روز انتخابات از این رقم کاسته خواهد شد، مگر اینکه سیاست‌های کلی و انتخاباتی تغییر کند چراکه در حال حاضر فضای افکار عمومی غالباً دست کسانی است که تصمیم قاطع به عدم شرکت دارند (۳۶درصد در نظرسنجی) و در حقیقت و در عمل ۶۸درصد مردم (۱۰۰ منهای ۳۲درصد شرکت‌کنندگان) فعلاً قصد شرکت در انتخابات را ندارند. او در بخش دیگری از صحبت‌های خود توضیح داد که اگرچه این نظرسنجی تصوری دقیق‌تر از تصورات ما از رفتار انتخاباتی مردم ارائه می‌کند، ولی همه کمابیش می‌دانستند که وضع مشارکت اصلاً مطلوب نیست.
با توجه به اهمیت و ارزش خبری بالای نظرسنجی‌ها در بین مردم و اهمیت عنصر «اعتماد» در انتشار نتایج نظرسنجی‌ها شاید بتوان علت شروع دیرهنگام نظرسنجی‌های انتخاباتی از سوی ایسپا را مشخص کرد؛ با توجه به پیش‌بینی‌ها مبنی بر مشارکت حداقلی در انتخابات مجلس، شاید ایسپا ترجیح داده است نظرسنجی‌ها را در زمانی آغاز کند که جامعه از فضای ملتهب پس از اعتراضات سال 1401 فاصله بیشتری گرفته باشد و پس از اعلام نتایج تاییدصلاحیت‌ها اندکی تنور برگزاری انتخابات گرم شده باشد.
یافته‌های کتاب «نظرسنجی‌های خارجی انتخابات دهم ریاست‌جمهوری» نشان داد که هر اندازه ارتباط نهادهای یک کشور بین مردم و مدیریت سیاسی مستقیم‌تر باشد، به نظرسنجی‌ها نیاز بیشتری خواهد بود. در کشورهایی که حق انتخاب مقام اجرایی کشور با مردم بیشتر باشد، دامنه توجه به نظرسنجی‌ها گسترده‌تر است و در کشورهایی که در آنها بین رای مردم و انتخابات حاکمان‌شان فاصله وجود دارد، نظرسنجی‌ها کمتر کارآیی دارد. نظرسنجی‌ها در ایران نیز به‌عنوان یک ابزار مهم در انتخابات بیش از دو دهه گذشته جایگاه پیدا کردند. طبیعتاً افکار عمومی که برآیندی از یک نیرو و جریان اجتماعی هستند، تاثیر مهمی در جهت‌دهی به فضای رقابتی دارند، از همین رو آگاهی از تفکر مردم جامعه برای فعالان عرصه سیاست باید مهم و تاثیرگذار باشد اما متاسفانه با وجود اینکه تحلیلهایی براساس این نظرسنجی‌ها انجام می‌گیرد اما به نظر نمی‌رسد روندی که حداقل در دو انتخابات اخیر مجلس و ریاست‌جمهوری از تصمیم مردم برای حضورشان با توجه به نتایج نظرسنجی‌ها قابل پیش‌بینی بود و مبین کاهش مشارکت بودهاست؛ چندان برای مسئولان و دست‌اندرکاران حائز اهمیت بوده باشد. به‌عبارتی به نظر نمی‌رسد با وجود اینکه این سیر نزولی مشارکت با توجه به نظرسنجی ایسپا ادامه‌دار است، تصمیمی برای جبران و تشویق مردم با تغییر رویکرد و عملکردها در پیش گرفته شده باشد چنانچه در بر همان پاشنه چرخیده و یکی از اولین و ابتدایی‌ترین دلایل مطرح‌شده از سوی تحلیلگران درباره کاهش مشارکت که نبود کاندیدای طیف‌های مختلف سیاسی و ردصلاحیت‌های گسترده است؛ به همان سیاق سابق ادامه یافته است. نظرسنجی‌ها در سال‌های اخیر با توجه به شکاف بین مردم و حاکمیت به ابزار تحلیلی سیاستمداران تبدیل شده و بعید است قصدی باشد که با نظرسنجی‌هایی که در ادامه مسیر باقی مانده و تا زمان برگزاری انتخابات مجلس انجام می‌گیرد، بتوان از آن به‌عنوان ابزاری برای جلوگیری از کاهش مشارکت و جهت‌دهی افکار عمومی استفاده کنند هرچند که در صورت صحت داده‌ها ابزار خوبی برای تحلیل‌های سیاسی است.
نگاه کارشناس / ۱
عباس عبدی پژوهشگر افکار عمومی:
دولت تمایلی به نظرسنجی‌های مستقل ندارد
عباس عبدی، پژوهشگر و کارشناس نظرسنجی در گفت‌وگو با هم‌میهن به سوالاتی درباره اهمیت نظرسنجی‌های انتخاباتی و دلیل آغاز دیرهنگام نظرسنجی‌ها در آستانه برگزاری انتخابات مجلس دوازدهم پاسخ داده است که در ادامه می‌خوانید:
نظرسنجی‌های انتخاباتی در ایران از دوران برگزاری انتخابات دوره نهم ریاست‌جمهوری جایگاه خاصی پیدا کرده است. از نظر شما چقدر می‌توان به این نظرسنجی‌ها در ایران اعتماد کرد؟
اعتبار نظرسنجی در درجه اول به نهادی که آن را انجام می‌دهد، باز می‌گردد. سپس اگر آن نهاد معتبر هم باشد، از نظر تکنیکی و فنی باید به نظرسنجی دقت کرد که آیا این نظرسنجی نتایج درست و معتبری هم ارائه می‌دهد یا خیر. بنابراین نمی‌شود برای اعتبارسنجی نظرسنجی‌ها قاعده کلی اعلام کرد بلکه هر نظرسنجی براساس ویژگی‌ها و هدفی که برای آن تعریف می‌شود باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. مؤسساتی که من می‌شناسم، تاکنون عملکرد ایسپا قابل قبول بوده و اگر بر حسب مورد نقدی هم وارد باشد از نظر فنی است. نظرسنجی جدیدی که درباره انتخابات مجلس منتشر کردند، اگرچه پاسخ به سوال مهم است که البته قابل قبول است و ایراد خاصی درمورد آن ندیدم، متاسفانه نتایج کامل و جزئیات متغیرهای آن را منتشر نکردند که این ایراد اصلی است.
در سال جاری نظرسنجی چندانی برای انتخابات مجلس دوازدهم انجام نشده است؛ حتی ایسپا هم که در انتخابات قبلی از خردادماه نظرسنجی انتخابات مجلس را شروع کرده بود، در این انتخابات بسیار دیرهنگام عمل کرد. دیر انجام شدن نظرسنجی‌ها چقدر متأثر از شرایط کشور است؟
یکی از دلایل آن، دولت جدید است که رویکرد آن با تولید مستقل چنین اطلاعاتی همخوانی ندارد و طبعاً علاقه‌ای هم به انتشار آنها ندارد و به همین دلیل مدیرانی را در مسند کار قرار می‌دهد که در این مورد هماهنگ باشند. فضای غالب برای این مؤسسات همراه با نگرانی است، می‌ترسند که نظرسنجی کنند و نتایج آن را منتشر کنند و همین برای آنها مشکل ایجاد کند.
فاکتور اعتماد مردم جایگاه بسیار مهمی در بین مراکز نظرسنجی در دنیا دارد. آیا در ایران نیز این فاکتور مهم است؟ و آیا می‌توان نتیجه گرفت که انجام نشدن نظرسنجی‌ها هم جنبه سیاسی دارد؟
در ایران تا جا افتادن مؤسسهای که مردم نتایج آن را قبول داشته باشند، راه زیادی داریم، چراکه جلب اعتماد مردم اقدامی یک‌روزه نیست بلکه باید استمرار داشته باشد. از طرفی این تنها مردم نیستند که باید اعتماد آنها جلب شود، مهمتر از مردم بخش قابل‌توجهی از نخبگان و کارشناسان این حوزه هستند که باید به داده‌های نظرسنجی اعتماد پیدا کنند و مردم و رسانه‌ها نیز به تبع آن، اعتماد پیدا می‌کنند. اما این اعتمادسازی فرایندی زمان‌بر است. بنده هم معتقدم انجام نشدن این نظرسنجی جنبه سیاسی دارد زیرا همانگونه که گفتم دولت جدید با این نوع کارها همخوانی کافی ندارد. شاید برای نهادهای خاص خود نظرسنجی‌هایی داشته باشند اما هیچ علاقه‌ای ندارند که به‌صورت مستقل از حکومت، نظرسنجی تولید و منتشر شود.
بهترین زمان برای نظرسنجی‌های انتخاباتی چه زمانی است؟ چگونه باید انجام شود و چه فاکتورهایی لحاظ شود؟
قاعدتاً از زمانی است که فعالیت‌های انتخاباتی جدی می‌شود و شکل می‌گیرد و به مرور فاصله نظرسنجی‌ها باید کوتاه‌تر شود چراکه افکار عمومی نسبت به موضوع هوشیارتر و آگاه‌تر می‌شود و ذهنیت آنان نسبت به اینکه در انتخابات شرکت کنند یا به چه کسی رای بدهند و از چه سیاست‌هایی حمایت کنند، مشخص‌تر می‌شود و هرچه به زمان برگزاری انتخابات نزدیک‌تر می‌شویم قاعدتاً بازه زمانی برگزاری این نظرسنجی‌ها باید کمتر شود و در روزهای آخر حتی ممکن است لازم باشد که یک روز در میان هم نظرسنجی انجام شود. در ایران مناسب است که حداقل 6 ماه قبل از زمان برگزاری انتخابات نظرسنجی‌ها انجام شود. ممکن است نوبت‌های بعدی با یک ماه فاصله انجام شود سپس به مرور در دفعات بعدی این فاصله‌ها کم و کمتر شود. در هفته آخر شاید ظرفیت انجام یک روز در میان هم داشته باشد.
بحث بر سر نظرسنجی‌ها از سوی نهادهای دولتی و غیردولتی در برخی محافل سیاسی و اجتماعی مطرح می‌شود و به نوعی وابستگی آن را مؤثر بر اعتبار نظرسنجی می‌دانند. به نظر شما وابستگی یک نهاد نظرسنجی به دولت و... می‌تواند اثر گذار بر اعتبار آن باشد؟
از یک‌سو به ویژگی‌های دولت باز می‌گردد. در دولت جدید ایران، وابستگی نهاد نظرسنجی موجب بی‌اعتباری است مگر آنکه خلافش ثابت شود. چراکه اجازه نمی‌دهند استقلال داشته باشند. در دولت قبل موارد محدودی بود که مانع از انتشار نتایج برخی سوالات می‌شدند اما مطمئن بودم که هیچ‌وقت در نتایج دست نمی‌بردند و نهاد مجری نظرسنجی را مجبور نمی‌کردند خلاف حقیقت چیزی را منتشر کند. اما در مجموع وقتی پای دولت به میان می‌آید معلوم است که اهداف نادرستی پشت آن است. اعتبار داشتن یا نداشتن نظرسنجی به حکومت ربطی ندارد، همین که دولت وارد این ماجرا می‌شود یعنی می‌خواهد در فرایند عادی اعمال نفوذ کند و به همین دلیل از اعتبار آن کم می‌شود.
نگاه کارشناس / ۲
حمیدرضا جلایی‌پور استاد جامعه‌شناسی تهران:
نظرسنجی‌ها را برای برگزاری یک انتخابات با نتایج مطمئن می‌خواهند
حمیدرضا جلایی‌پور، استاد جامعه‌شناسی در گفت‌وگو با هم‌میهن، به سوالاتی درباره جایگاه نظرسنجی‌ها در بین مردم، تاثیر آن بر رفتار انتخاباتی و فضای سیاسی و کارایی نظرسنجی‌ها برای احزاب و تشکل‌ها پاسخ داده است که در ادامه می‌خوانید:
آیا نظرسنجی‌های انتخاباتی در بین مردم کشور ما جایگاه ویژه‌ای دارند؟
نظرسنجی‌ها برای مردم در معنای عام آن کمتر مورد توجه است. اما برای کارشناسان حکومتی و مسئولان کشور از یک طرف و نخبگان سیاسی و مدنی جامعه از طرف دیگر می‌تواند مفید باشد. حکومت اگر به دنبال مشارکت بالا یا حتی مشارکت محدود مردم در انتخابات باشد، تحلیل نظرسنجی‌ها می‌تواند مفید باشد. نظرسنجی‌ها برای نخبگان سیاسی هم اگر دنبال مشارکت بالا یا عدم مشارکت مردم باشند، باز هم مفید است؛ برای مثال وقتی از میزان مشارکت مردم آگاه می‌شوند، ممکن است به راحتی از تحریم انتخابات حرف نزنند. نظرسنجی درست مثل حرارت‌سنج هست. نظرسنجی یک تصویری از گرایشات مردم و افکار عمومی از یک لحظه جامعه ارائه می‌دهد. البته نتایج نظرسنجی‌ها «قطعی» نیست و «حدسی» است ولی «حدس‌های مفیدی» است.
به نظر شما انتشار نتایج نظرسنجی‌ها چه تاثیری بر فضای انتخاباتی دارد؟
در جوامعی که حکومت‌های آنها براساس رضایت مردم است، حکومت‌ها و نیروهای جامعه مدنی به‌وسیله نظرسنجی‌های متنوع وضع مشارکت مردم در انتخابات را می‌سنجند و اگر براساس نظرسنجی‌ها، مشارکت پایین باشد، تلاش می‌کنند بر مبنای این یافته‌ها مشارکت را افزایش دهند اما در جوامعی که ساختار حکومتی آنها براساس «هدایت» مردم است به‌وسیله نظرسنجی‌ها می‌توانند جامعه را مهندسی کنند و معمولاً هم از مشارکت بالای مردم در انتخابات می‌ترسند.
فکر می‌کنید در شرایط موجود کشور، مردم استناد و اتکایی به نظرسنجی‌ها برای تصمیم‌گیری مشارکت در انتخابات خواهند داشت؟
مردم مستقیماً درگیر نتایج نظرسنجی‌ها نمی‌شوند. نظرسنجی‌ها برای سیستم و نیروهای جامعه مدنی ارزشمند است. به نظر می‌رسد در انتخابات ١۴٠٢ دنبال یک انتخابات با «مشارکت محدود» و با «نتایج مطمئن» هستند. ظاهراً می‌خواهد همان انتخابات مجلس در سال 1398 را تکرار کنند. به نظر نمی‌رسد سیستم بخواهد از انتخابات ١۴٠٢ برای درمان بحران اعتباری که در جریان اعتراضی ١۴٠١ پیدا کرد، استفاد کند. دیگر اینکه همچنان از مهندسی انتخابات از طریق نظارت استصوابی نگرانی ندارند. ظاهراً هیچ ارتباطی بین ضدیت سیستم با شایسته‌سالاری و فسادهای دبش چای نمی‌بینند. لذا دست‌اندرکاران بیشتر نظرسنجی‌ها را برای افزایش مشارکت نمی‌خواهند بلکه برای برگزاری یک انتخابات با نتایج مطمئن می‌خواهند. ضمناً در دوره دولت رئیسی انتشار نظرسنجی‌ها از رونق افتاده است. سیستمی که دنبال مشارکت بالای انتخاباتی است، به رواج انجام نظرسنجی از سوی سازمان‌های مختلف کمک می‌کند.
در جریان برگزاری انتخابات‌های ما چقدر نظرسنجی پیش از انتخابات چشم‌انداز درستی به تحلیلگران و مخاطبان داده است؟
نظرسنجی اگر حرفه‌ای، به صورت منظم و مکرر و توسط چند سازمان انجام شود و نشر عمومی پیدا کند، وسیله مفیدی برای شناخت بعضی از رفتارهای جمعی مردم، مثل رفتار انتخاباتی مردم است.
کارایی این نظرسنجی‌ها در فضای سیاسی موجود برای حاکمیت و جریان‌های سیاسی چگونه است؟
نظرسنجی‌ها، هم برای سیستم و هم برای جامعه مفید است. اداره جوامع بدون نظرسنجی‌های مستمر مثل پرواز هواپیما بدون مانیتور است. در زمان اصلاحات در سال‌های 1384-1376 چند مؤسسه نظرسنجی می‌کردند و نتایج آن را نشر می‌دادند. به نظر چون مفید بود بعضی از آنها را تعطیل کردند. همین قاضی مرتضوی مؤسسه نظرسنجی آینده را تعطیل کرد.
آیا بهره‌برداری مناسب از نظرسنجی‌ها در کشور ما صورت می‌گیرد؟
اگر نظرسنجی‌های حرفه‌ای انجام شود و نشر پیدا کند حتماً بهره‌برداری مناسب انجام می‌گیرد. نظرسنجی مثل ام‌آی‌آر برای درمان بیمار است؛ چرا مفید نباشد و مورد استفاده قرار نگیرد؟
به‌عنوان یک استاد دانشگاه تفاوت استفاده از نظرسنجی‌ها در ایران و کشورهای توسعه‌یافته سیاسی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
در ابتدا گفتم در جوامعی که «حکومت مبتنی بر رضایت» مردم را دارند، به‌راحتی در بین دو انتخابات از نظرسنجی‌ها استفاده می‌کنند و تصحیح مسیر می‌کنند، تا رضایت جامعه کمتر به نارضایتی تبدیل بشود. اما در جوامعی که مبتنی بر «حکومت هدایتی» است، اگر نظرسنجی‌ها بر وفق مراد باشد نتایجش را تبلیغ می‌کنند ولی اگر بدانند نظرسنجی نتایج دلخواه را ندارد، حتی اصل نظرسنجی را تخطئه می‌کنند.
